(متولد 1310،متوفی 1372 ه.ق)
آیة الله العظمی حاج سید محمد حجت کوه کمری،یکی دیگر از شاگردان برجسته آیة الله العظمی حائری و یکی از فقهای نامدار قرن چهاردهم هجری می باشندکه در دوران فترت،نقش اساسی در حفظ و نگهداری حوزه قم از خود به یادگارگذاشته است.
ولادت و نسب:
او فرزند آیة الله سید علی برادر زاده آیة الله سید حسین کوه کمری تبریزی می باشد که از مراجع معروف نجف بودند.تولد ایشان در سال 1310 در تبریز،در بیت رفیع علم و ادب رخ داده و در همانجا رشد و نما نموده است.سپس از محضر مرحوم میرزا حبیب الله رشتی و فاضل شرابیانی کسب فیض نموده است،و از شاگردان شیخ الشریعة نمازی اصفهانی و آیة الله نائینی و عراقی بوده است و آنگاه در سال 1349از مسقط الراس خویش به قم آمده و از محضر درس آیة الله حائری در فقه و اصول و حدیث استفاده نموده است.
آقای سید علیرضا ریحان یزدی در آئینه دانشوران در مورد جلسه درس ایشان می نویسند:
«یکی دیگر از جلسات تدریس فقه و اصول که امروز رونقی بسزا دارد مجلس درس آقا سید محمد حجت است فضلاء و طلاب در این جلسه شرکت دارند و جای!421 آن مدرس مدرسه دار الشفاء می باشد.» (1)
حقیر در سال 1359 در کتاب «یکصد سال مبارزه روحانیت ج 3 ص 58 درمورد ایشان چنین آورده ام «آیة الله العظمی حجت کوه کمری بنیانگذار بنیاد فرهنگی بزرگ:
آیة الله حجت فقیه وارسته،مجتهد متبحر،درایه شناس و بیوگرافیست اسلامی متقن و اندیشمند آگاه،وی در فقه و اصول و از نظر مراتب تقوی و ورع مورد عنایت خاص استادگرانقدرش مؤسس حوزه علمیه قم قرارداشت و بارها و بارهااز طرف ایشان موردمحبت و عنایت قرارگرفته بودند،به حدی که محل نماز جماعت خود را در صحن مطهر حضرت معصومه(س)به اوواگذار نمودند و او رایکی از دو وصی شرعی خود قراردادند که انجام وظایف و مسئولیتهای حوزه در اختیار آنان بوده باشد وی در شرایط بحرانی و ایام تاریک و ظلمانی به مدت کوتاهی پس از فوت مؤسس حوزه،زعامت حوزه را همراه یاران خود در اختیار داشت و با سبک خاص علمی و با روش تدریس ویژه،تشنگان معارف اسلامی را با منابع اولیه اسلامی آشنامی ساخت.
بیوگرافی اجمالی:
از آبادی کوه کمر از توابع تبریز می باشند که تبار وی با 25 واسطه به وجود پرجودامام سجاد(ع)می رسد و از آن شجره طیبه شاخ و برگ و میوه می گیرد.او تحصیلات خود را نخست در آذربایجان،سپس در نجف اشرف از محضر آیة الله شریعت اصفهانی و آیة الله نائینی و آیة الله ضیاء عراقی انجام دادند.او اهل مطالعه و تحقیق وغور و بررسی و دقت در مسائل بود،به حدی که در اندک مدت به درجه عالیه اجتهادنائل آمدند و در اثر بدی آب و هوای نجف و ضعف مزاج،ناچار در سال 1349 ه.ق به قم مهاجرت کردند و با آن لیاقت و استعداد ذاتی و اندوخته های علمی و فضیلتی که داشت مورد توجه و عنایت خاص آیة الله مؤسس(که عاشق فضیلت و اهل آن بود)قرارگرفتند بحدی که او را در جایگاه نماز خود دستور اقامه نماز جماعت دادند و در بالای سر حرم حضرت معصومه(س)تعیین نمودند ضمن انجام نماز جماعت،به کلیه امورو مسائل مذهبی و شرعی قیام می ورزیدند.
ایشان دارای حافظه قوی و ذهن وقاد و فکر صائب بودند و در مورد حافظه شان از خودشان نقل شده است که می فرمودند: «اگر 20 سال پیش حدیثی را در بحار الانواردیده باشم با فضل الهی هم اکنون می توانم بگویم عین روایت چه بوده و در کدام صفحه آن قرار داشته است.»
ویژگیها و خصوصیات روحی آیة الله حجت:
از خصوصیات روحی آن مرحوم این بوده است که از تظاهر و خودنمائی!423 گریزان بوده است او به اصحاب و دوستان خود همیشه توصیه داشت که از تبلیغ وترویج وی،خودداری نمایند.به اهل منبر می فرمودند:«راضی نیستم نام مرا بر منابرببرید.»
او از عزم و تصمیم قوی برخوردار بوده است و این اراده های استوار و محکم است که رجال بزرگ و تاریخ ساز را می سازد و بالندگی می بخشد مرحوم استاد شهیدمرتضی مطهری می نویسند:
«مرحوم آیة الله حجت یک سیگاری بود که تا کنون نظیر او را ندیده بودم گاهی سیگار او از سیگار دیگر بریده نمی شد بعضی از اوقات هم که می برید بسیار مدتش کوتاه بود طولی نمی کشید که مجددا سیگاری را آتش می زد در اوقات بیماری اکثروقتشان صرف کشیدن سیگار می گشت.وقتی مریض شدند و او را برای معالجه به تهران بردند،در تهران اطباء گفتند چون بیماری ریوی دارید باید سیگار را ترک کنید وبه سینه تان ضرر دارد ایشان ابتدا به شوخی فرموده بودند:من این سینه را برای کشیدن سیگار می خواهم اگر سیگار نباشد سینه را می خواهم چه کنم؟»عرض کردند به هر حال سیگار برایتان ضرر دارد و واقعا مضر است،ایشان فرموده بودند واقعا مضر است گفته بودند بلی واقعا همینطور است.فرموده بودند دیگرنمی کشم.یک کلمه نمی کشم کار را یکسره نمود یک حرف و یک تصمیم این مرد را به صورت یک مهاجر از عادت قرار داد.» (2)
آثار و خدمات:
ایشان دارای آثار ارزنده و خدمات برازنده ای بودند که یکی از آثار بلند ایشان احیاء تفسیر بزرگ «التبیان »تالیف شیخ بزرگوار طوسی(اعلی الله مقامه الشریف)می باشد.
و از خدمات درخشان ایشان،ایجاد و احداث مدرسه بزرگ حجتیه قم است که در هشت هزار متر مربع با126 حجره روشن و مجهز است(البته با مهندسی و طراحی خودشان)هم اکنون مورد استفاده و بهره برداری طلاب و فضلا می باشد و تا کنون فضلای نامداری از آن مدرسه برخاسته اند.
یکی دیگر از خدمات ایشان،کتابخانه نفیس و ذی قیمتی است که در قلب مدرسه حجتیه جا گرفته است و در تاسیس و راه اندازی آن دانشمند محترم حجة الاسلام و المسلمین حاج آقا مهدی حائری امام جماعت مسجد ارک تهران نقش مؤثرو همکاری تمام داشته است و اکنون بیش از 25 هزار جلد کتاب متنوع و نفیس در زمینه های کتب درسی طلاب،تفسیر ادبیات،اخبار و احادیث و رجال و تاریخ می باشدساکنین مدرسه و دیگر طبقات،طبق وقفنامه،شبانه روز می توانند از آن استفاده نمایند.
نگارنده خود در ایام تحصیل در سالهای 39 تا 45 ش،فراوان از کتابهای تاریخی مفیدآن بهره برده است.
دخالت در امور سیاسی:
ایشان که پس از ارتحال مؤسس عالیقدر زحمات و مسئولیت حوزه را بر عهده داشتند،در مبارزات و برخوردهای سیاسی هم بی دخالت نبودند،به ویژه آنگاه که پای دین و مسائل شرع مقدس اسلام در میان می آمد.به عنوان ذکر نمونه،یکی از مواردی که آن روزها مطرح شده بود،مسئله کشف حجاب به صورت اجباری بود،ایشان درمورد دخالت اجباری دولت در امور دینی اعلامیه ای به این مضمون توسط آیة الله بهبهانی به دولت وقت مخابره نمودند:
«بسم الله الرحمن الرحیم.به شرف عرض عالی می رساند خیلی مناسب است که حضرت مستطاب عالی به اولیای امور تذکر دهید که در بلاد اسلامی،امری که مخالفت آن از جهاتی با شریعت مقدسه محرز است،اجرای آن غیر ممکن است و تولید مفاسدخواهد نمود.از مساعی جمیله حضرتعالی تشکر می نمایم.محمد الحسینی الکوه کمری.» (3) به این ترتیب ایشان با جرات و شجاعت تمام با دولتی گفتگو می نمایند که ازپیشتیبانی کامل آمریکا و دولتهای بریتانیا و دیگر دول غربی برخوردار و حمایت می گردد.
گفتار صاحب ریحانة الادب:
مرحوم میرزا محمد علی مدرس صاحب ریحانة الادب که همشهری او و یکی از تلامذه و شاگردان ایشان می باشد.در ج 2، ص 23،در حق استاد خود می نویسند:
«سید سند،حبر معتمد مولینا الاجل سید محمد بن سید علی بن نقی بن محمدحسینی کوه کمری که از سادات آبادی کوه کمر نامی از توابع تبریز،به صحت نسب وشرافت حسب،در غایت شهرت معروف می باشد نسب عالیش به سید محمد مصری ملقب به حجازی از اولاد علی اصغر بن الامام السجاد(ع)موصول می گردد ایشان حاوی فروع و اصول،جامع معقول و منقول،فقیه کامل،عالم عامل،عابد زاهد،محدث ثقه رجالی،دارای کمالات نفسانیه حائز مقامات معنویه می بودند در مضمار مسایقت گوی سبقت را از اکابر و اقران ربودند حاوی قدح معلی و مرجع تقلید گروه انبوهی ازشیعیان و استاد الکل فی الکل می باشند...
مرحوم مدرس سپس عین نگارش مرحوم آیة الله حجت را می آورند که در سال 1310 متولد شده اند و اساتید را نام می برد که از محاضر والد خویش فقه را،و از حوزه درسی آیة الله یزدی،حدیث را،و از حوزه درسی آیة الله سید ابو تراب خوانساری،فقه و اصول را،و از آیة الله شریعت اصفهانی،میرزا حسین نائینی،سید محمد فیروز آبادی و شیخ ضیاء الدین عراقی و دیگر اکابر وقت تلمذ نموده است.آنگاه به منابع رشته تخصصی خود که بیشتر فن رجال و درایه بوده است می پردازد که استاد روایتی ایشان آقای شیخ عبد الله مامقانی،شریعت اصفهانی،سید حسن صدر،سید ابو تراب خوانساری، شیخ محمد باقر بیرجندی و والد معظم خودشان آیة الله سید علی کوه کمری بوده اند.
آثار و تالیفات:
آثار و تالیفات ایشان عبارت است از:
1-الاستصحاب
2-البیع
3-تنقیح المطالب المهمة فی عمل الصور المجسمة
4-جامع الاحادیث و الاصول،که تمامی احادیث شیعه را که در این زمان دردسترس فرقه محقه شیعه تواند بود،جامع و بیان معانی و مقاصد و جمع بین متناقضات آنها را مشتمل،و مطالب مهمه رجالی اینان حال اسانید اخبار را به طرزی بس عجیب محتوی،و تمامی طبقات اهل علم را رهین منت خود فرموده اند.
5-حاشیة الکفایة فی الاصول
6-الصلوة
7-لوامع الانوار الفردیة فی مرسلات الآثار النبویة.
8-مستدرک المستدرک فی استدراک ما فات عن صاحب المستدرک
9-الوقف،که یک کتاب استدلالی و مشحون از جواهر و لئالی است و غیر اینهاکه در موضوعات متنوعه بسیار و حواشی و تعلیقات بر کتب حدیث و رجال و درایه دارد...»
یکی از مؤلفان و خوشه چینان درس و بحث آیة الله العظمی حجت و مؤلف محترم دو جلد از آثار الحجة،حجة الاسلام حاج شیخ محمد شریف رازی می باشد که دو جلد از تالیف خود را به نام آن بزرگ مرجع وقت نامیده است و در لابلای کتاب خویش محاسن شایسته ای را از استاد خویش به عنوان ادای حق استادی انجام داده اندو در ضمن آن اخلاص و بساطت خاص خدمات و آثار و شاگردان بزرگ مردم علم وفقاهت را باز شمرده اند ما ضمن چشم پوشی از برخی از خطاها و اشتباهات لفظی ولبی که احیانا در اغلب نوشته ها امکان وقوعی دارد با توجه به اخلاص و علاقه آن نویسنده تلاشگر بخشی از شاگردان آن مرحوم را از آن کتاب می آوریم.
1-آقا شیخ ابراهیم ریاضی
2-شیخ ابراهیم مراغه ای
3-سید ابراهیم علوی مقبره ای
4-میرزا ابو طالب تجلیل تبریزی
5-میرزا ابو طالب فاضلی
6-سید ابو القاسم تهرانی
7-شیخ ابو القاسم نحوی
8-ابو المجد بروجردی
9-شیخ احمد یمینی
10-شیخ احمد عراقی
11-احمد غروی سبط حایری
12-احمد قمی
13-شیخ اسحق قفقازی
14-شیخ اسد الله کاشانی 15-سید اسد الله ده خرقانی
16-شیخ اسد الله اصفهانی
17-شیخ اسمعیل بهاری
18-سید اسمعیل اردبیلی بهاری
19-حاج میرزا باقر تهرانی
20-حاج آقا باقر قمی
21-میرزا تقی تبریزی
22-شیخ جابر فاضلی
23-حاج شیخ مشایخی
24-میرزا جعفر اشراقی تبریزی
25-سید جعفر بروجردی
26-سید حسن سریزدی
27-حاج میرزا حسن تیلی
28-آقا سید حسن حجت
29-حاج آقا سید حسن سیدی
30-میرزا حسن مصطفوی
31-میراز حسن انصاری محلاتی
32-آقا سید حسین قاضی
33-میرزا حسین مراغه ای
34-سید حسین بدلاء
35-سید حسن هشترودی
36-حاج آقا حسین اثنا عشری
37-مرحوم میرزا حسین تبریزی
38-سید حمد مرندی
39-سید حمید تویسرکانی
40-شیخ داود رشتی
41-حاج میرزا شهاب همدانی
42-حاج سید صادق لواسانی
43-شیخ صادق خوئی
44-میرزا صادق نصیری سرابی
45-شیخ صدر الدین قفقاری
46-حاج آقا ضیاء استر آبادی
47-حاج شیخ عباس مستقیم
48-شیخ عباس تهرانی
49-حاج شیخ عباس علوی
50-میرزا عبد الله اصفهانی
51-شیخ عبد الله اصفهانی
52-حاج آقا عبد الله آل آقا
53-شیخ عبد الله مهاجرانی
54-شیخ عبد الحسین سیدی
55-شیخ عبد الحسین قفقازی
56-شیخ عبد الحسین وکیلی
57-میرزا عبد الحسین غروی
58-سید عبد الرسول تهرانی
59-شیخ عبد الرسول تهرانی
59-شیخ عبد الرسول بسطامی
60-آشیخ عبد الصمد خوئی
61-میرزا عبد الکریم تهرانی
62-شیخ عبد الوهاب روحی
63-سید عبد الوهاب یزدی
64-حاج شیخ عزیز الله نهاوندی
65-حاج میرزا علی تهرانی
66-حاج آقا علی هاشمی
67-میرزا علی هاشمی
68-میرزا علی مرندی
69-سید علی حسینی
70-میزرا علی اردبیلی
71-شیخ علی زنجانی
72-سید علی علوی
73-شیخ علی انصاری
74-شیخ علی اکبر تهرانی
75-میرزا علی اکبر اسلامی
76-میرزا علی اکبر فقیهی
77-شیخ علی اصغر قزوینی
78-شیخ قاسم قفقازی
79-شیخ کاظم احمدی
80-سید محمد داماد
81-آشیخ محمد کرمی
82-آمیرزا محمد مجاهدی
83-آشیخ محمد اولیائی
84-آشیخ محمد فکور یزدی
85-حاج شیخ محمد لاکانی
86-آمیرزا محمد بنابی
87-حاج میرزا محمد باقر تهرانی
88-شیخ محمد باقر مهاجرانی
89-میرزا محمد باقر مرندی
90-شیخ محمد تقی تهرانی
91-شیخ محمد تقی گیلانی
92-سید محمد حسن مدرس
93-شیخ محمد حسن مازندرانی
94-سید محمد حسین آل طه
95-شیخ محمد حسن هرسینی
96-سید محمد حسین طباطبائی
97-شیخ محمد حسین دزفولی
98-شیخ محمد حیسن اردبیلی
99-سید محمد رضا آل محمد
100-شیخ محمد رضای فقیهی
101-شیخ محمد صادق قمی
102-شیخ محمد صادق تهرانی
103-سید محمد علی مجدی
104-حاج شیخ محمد علی عبادی
105-میرزا محمد علی طباطبائی
106-میرزا محمد علی چرندابی
107-حاج سید کاظم آیة اللهی
108-شیخ محمود علمی
109-حاج آقا مجتبی محمد اراکی
110-شیخ محسن همدانی
111-شیخ محسن مشکینی
112-سید محسن حجت
113-شیخ محسن طاهری
114-آقا مرتضی حائری
115-حاج شیخ سید مرتضی فقیه
116-حاج سید مرتضی ایروانی
117-سید مرتضی علوی
118-شیخ مصطفی جلیلی
119-آقا معتمد کرمانشاهی
120-حاج سید مهدی انگجی
121-سید مهدی تبریزی
122-حاج آقا مهدی حائری
123-آقا شیخ مهدی منصوری
124-شیخ نصرت تبریزی میانجی
125-شیخ نعمت الله مهدوی
126-شیخ هادی بروجردی
127-شیخ یحیی فاضل همدانی
128-میرزا یحیی اراکی
129-آقا یحیی عبادی
130-آشیخ یوسف همدانی
131-آسید یوسف مزلقانی
132-حاج سید یونس اردبیلی
133-شیخ موسی زنجانی
اینها جمعی از شاگردان مشترک و مختص ایشان می باشند و در«آثار الحجة »تعداد بیشتری را آورده اند که طالبان تفصیل می توانند به آن کتاب مراجعه فرمایند.
رحلت:
در آخرین روز بیماری خود،برای شکستن مهر خویش استخاره کرد آیه «و له دعوة الحق »آمد و او را به لقاء الله بشارت داد چنانکه بر روی سنگ قبر ایشان در مدرسه حجتیه قم نیز حکم شده است «و بعد ما استشار بکلام الحق فی کسر خاتمه اجیب بقوله تعالی و له دعوة الحق »امر به ثم تناول التربة الحسینیه و قال آخر زادی من الدنیا التربة فلبی دعوته زوال یوم الاثنین ثالث جمادی الاولی 1372 ه.ق »
یکی از شاعران سروده است:
او ز خاک کربلا می خورد و می گفت همین باشد ز دنیا آخرین زاد
وقتی خبر مرگ آیة الله حجت به آیة الله بروجردی رسید در فقدان همسنگر ویار و کمک خویش فرمودند:«کمرم شکست. » (4)
پی نوشتها:
1- آئینه دانشوران چاپ قدیم ص 25.
2- گفتارهای معنوی مقاله هجرت و جهاد ص 255.
3- یکصد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی تالیف نگارنده چاپ 1359 صفحات 58تا63 نقل از نهضت دو ماه روحانیت تالیف آقای دوانی ص 66.
4- نور علم شماره 140 ص 90- 91.در مورد شناخت بیشتر او می توان به:آثار الحجة،تالیف شریف رازی- نقباء البشر،حاج آقا بزرگ- ریحانة الادب،ج 2،ص 25- 24- یکصد سال مبارزه روحانیت،ج 3مراجعه نمود.
جستجو در قاموس نور