ابوجعفر اشعری

ابوجعفر احمد بن محمّد بن عیسی اشعری قمی، از رهبران و رؤسای شیعه در قم، تاریخ ولادت و وفاتش معلوم نیست، ولی شواهد موجود نشان می دهند که وی از معمّران (سال خوردگان) بوده است. او از ابن ابی عمیر (م 217 ق) به طور مستقیم روایت دارد؛ بنابراین، سال ها پیش از وفات او زنده بوده است. وی با امامان رضا، جواد و هادی علیهم السلام معاصر بود و با هر سه ایشان دیدار کرد. همچنین وی از کسانی بود که در تشییع جنازه احمد بن محمّد بن خالد برقی در سال 274 یا 280 ه حاضر شد. بنابراین، باید دست کم تا آن تاریخ زنده بوده باشد. وی با امام حسن عسکری علیه السلام و امام عصر(عج) نیز هم عصر بوده و بخش زیادی از غیبت صغرا را نیز درک کرد. از این رو، علاّمه تهرانی وفات او را حدود سال 300 ه تعیین کرده است، اما به قرینه اینکه وی از محمّد بن خالد برقی (پدر احمد برقی) روایت دارد، به دست می آید که وی مدت زیادی پس از وفات احمد پسر (م 274 یا 280 ق) حیات نداشته است.

از شرح حال و زندگی او اطلاع دقیقی در دست نیست. نخستین کس از نیاکان وی که به قم کوچ کرد، مالک بن احوص بود. وی دهی در اطراف قم بنا کرد که آن را به نام او «مالک آباد» می خواندند. برادران او عبداللّه بن محمّد بن عیسی، ملقب به «بنان» و معروف به «بنان بن محمّد»، و جعفر بن محمّد بن عیسی نیز از راویان حدیث بودند. جعفر از علی بن یقطین روایت دارد. ابوجعفر رئیس شهر قم و شیخ قمیان بود و حاکم شهر در اداره امور با او مشورت می کرد. وی به دلیل سابقه علمی و سن زیادش، از احترام خاصی در بین اهل قم برخوردار و ملقّب به «شیخ اهل قم» بود. وی گروهی از اشعریان قم (مانند محمّد بن علی صیرفی و سهل بن زیاد آدمی) را به غلو متّهم کرد و به سبب نفوذی که داشت موجب تبعید آنان از این شهر به ری گردید. وی همچنین در برتری عرب بر اقوام دیگر، تعصّب داشت و در اثبات عقیده خویش، رساله ای به نام فضائل العرب نوشت.

استادان او محمّد بن ابی عمیر (م 217 ق)، حسن بن محبوب (م 224 ق)، علی بن حکم کوفی، یحیی بن حبیب، ابواسحاق ابراهیم بن مهزیار اهوازی و بسیاری دیگر بودند. شاگردان روایی او سعد بن عبداللّه بن ابی خلف اشعری (م 301 ق)، عبداللّه بن جعفر حمیری (م.ب. 297 ق)، علی بن محمّد بن یزید قمی، احمد بن ادریس قمی، داود بن کوره قمی و برخی دیگر بوده اند. از آثار او، الأظلّة (سایه ها)، التوحید، فضائل العرب، فضل النبی صلی الله علیه و آله ، کتاب المتعه، الناسخ والمنسوخ و النوادر به ثبت رسیده اند. کتاب اخیر را داود بن کوره قمی تبویب و تنظیم کرده است.