مهندس بازرگان; شرح حال، آثار و اندیشه ها

مهدی بازرگان از چهره های نام آشنای تاریخ معاصر و انقلاب اسلامی ایران است. او در خانواده ای مذهبی رشد و نمو یافت.پدرش تاجر بود.و این سبب شد که مهدی بازرگان از کودکی با علایقی آشنا شود که از یک سو فعالیتهای بازرگانی و تا حد کمتری بازرگانی صنعتی را در بر می گرفت و از دیگر سو، مطالعات و تحصیلات وی در رشته مهندسی در فرانسه زمینه های برقرار کردن نسبت میان صنعت و بازرگانی و وجه مشترک هر دو را که نوعی اخلاق خواهان امنیت فردی و قوه ابتکارهای کاری بود، را تقویت کند.مهدی بازرگان در زمره اولین گروهی بود که به سال 1307 از سوی دولت برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد.وی در خاطرات خود، تاثرات دوران کودکی، جوانی و همچنین برگرفته های خود در مدت تحصیلات در اروپا را شرح می دهد. (1374) وی پس از بازگشت به ایران در دانشگاه تهران و در دانشکده فنی مشغول بکار شد.با اینکه علاقمند به نهضت ملی شدن نفت و دولت دکتر مصدق بود، ولی ابتدا تمایلات سیاسی از خود نشان نداد و به رغم سرپرستی هیات ایرانی برای خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس بیشتر سعی داشت، تا فعال و غیر سیاسی باقی بماند تنها پس از سقوط دولت دکتر مصدق بود که بازرگان احساس کرد لازم است فعالیتهای سیاسی هم داشته باشد.خود وی در باب این تغییر و تحول چنین می گوید: همه کس مجبور است همه کاره شود، استاد دانشگاه هم به داد و فریاد سیاسی بپردازد، مدافعات، (بی تا، 162) .به این ترتیب بازرگان تبدیل به یکی از چهره های پابرجای فعالیتهای سیاسی - اجتماعی گردید.

او در نهضت مقاومت ملی فعال بود و سپس با همکاری جمعی دیگر از دوستان و همفکران، نهضت آزادی را در 1340 بنیانگذاری کرد.این نهضت در اعتراض به جبهه ملی موجود و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت بوجود آمد.بازرگان چندین نوبت با تعدیات حکومت محمد رضاشاه روبرو شد که حاصل آن سالیانی چند زندان و دیگر مراقبتهای لازمه بود.بازرگان در آستانه انقلاب فعالیتهای سیاسی خود را شدت بخشید و به هنگام پیروزی انقلاب اسلامی از سوی رهبریت انقلاب به عنوان نخست وزیر دولت موقت برگزیده شد.وی در آبانماه 1358 و پس از جریان گروگانگیری کارکنان سفارت آمریکا از سوی دانشجویان پیرو خط امام که کمی پس از ملاقات بازرگان با برژینسکی مشاور امنیتی کارتر در الجزایر صورت گرفت، استعفا داد.پس از این، بازرگان تا آخر عمر همچون منتقدی در چارچوب نظام اسلامی زیست و به کرات آراء و اندیشه های وی مورد توجه موافقان و مخالفان قرار گرفت.

آثار:

آثار بازرگان نمایانگر رشته مطالعاتی و تحصیلاتی وی و معرفت دینی از یک سو و همچنین مسائل و موضوعات سیاسی، اجتماعی است.او سعی داشت که با استفاده در آموزه های علمی به تبیین برخی از پدیده ها و تعالیم مذهبی بپردازد. «مطهرات در اسلام » ، اولین کتاب بازرگان در این راستاست.این کتاب در صدد ارائه تفسیری علمی بر مطهرات در اسلام است.نمونه این تلاش در بسیاری دیگر از آثار بازرگان از جمله متن ویرایش شده سخنرانیهای او در مناسبتهای مختلف به چشم می خورد.بازرگان همچنین از یافته های علمی خود برای نقد مارکسیسم در کتابی به نام «علمی بودن مارکسیسم » سود جست.گذشته از این آثار، بازرگان تلاشهای جدی برای قرائت از دین داشت که می توان در این چارچوب از تحقیق «سیر تحول قرآن » یا دیگر آثاری از این دست نام برد.

در «سیر تحول قرآن » ، بازرگان می خواست نشان دهد که چگونه اطلاعات آماری، مؤید اعجاز قرآن و نحوه تحول و تجمع آیات الهی است. «راه طی شده » و «دره بی انتها» (در مجموعه راه بی انتها) کوششی برای تفسیر توحید، نبوت، معاد و عبادات است که بنوبه خود تاثیرات آموزه ای برای برخی از گروهها از جمله سازمان مجاهدین خلق داشت.برخی دیگر از آثار بازرگان مستقیما به مسائل و حوادث سیاسی - اجتماعی متوجه است.برخی از این آثار مانند «انقلاب ایران در دو حرکت » و «مسائل و مشکلات اولین سال انقلاب » به تجربه سیاسی بازرگان و زمامداری دولت موقت پس از انقلاب اختصاص دارند.ولی تعداد دیگر شرایط سیاسی - اجتماعی قبل از انقلاب را لحاظ کرده اند.یکی از مهمترین این آثار، مدافعات وی در دادگاه نظامی پس از دستگیری متعاقب قیام 15 خرداد 1342 است، (مدافعات، پیشین) .بازرگان در این کتاب ضمن شرحی از چگونگی ورود به جریانات سیاسی و دفاع از نهضت ملی و مقاومت ملی در سالهای قبل و پس از کودتای 1332، به تفصیل در باب استبداد و عوارض ویرانگر آن بر جامعه ایرانی صحبت می کند.برزین در تحقیق خود فهرست آثار بازرگان را آورده و برخی از آنها را با توجه به شرایط نوشتاری مورد بحث قرار داده است (1374) .باید اضافه شود که پس از انتشار اثر برزین، چند کتاب دیگر از بازرگان منتشر شد، «شصت سال خدمت و مقاومت » ، 1370، یاد داشتها (1376) .

اندیشه:

احتمالا «می توان جمع بندی بازرگان از مرامنامه نهضت آزادی را نوعی خلاصه محورهای عام اندیشه خود وی دانست: «به طور خلاصه باید عرض کنم مسلمان ایرانی، تابع قانون اساسی و مصدقی هستیم »(مدافعات، 211) .منظور از قانون اساسی و با توجه به شرایط زمانی تشکیل نهضت آزادی، قانون اساسی مشروطه است که با وقوع انقلاب اسلامی موضوعیت خود را از دست داد، ولی سه عنصر دیگر کماکان هم چون عناصر اصلی تفکراتی بازرگان حفظ شدند.در قبل گفته شد که نگرش بازرگان به اسلام برگرفته از آموزه های علمی جدید و سعی در دریچه قرار دادن آنها برای دریافت معرفت دینی است.

آشنایی او با غرب و جنبه های اجتماعی آن دیار در شکل گیری این معرفت بی تاثیر نبوده است.بازرگان در مجموع از اسلام چهره ای با ویژگیهای تسامح، تساهل و آزاد اندیشی، ابتکارات فردی و انسانی تاکید بر شورا و دموکراسی و همکاریهای متعالی گروهی را در ذهن دارد.طبعا با قرائتهای همه جانبه از تکالیف فقهی در امور و شئون زندگی بشر موافقتی ندارد.شاید بتوان با تسامح این تفسیر را نوعی لیبرالیسم اسلامی معرفی کرد.در باب عنصر ایرانی نیز باید گفت که بازرگان یک ناسیونالیست است.ناسیونالیستی ملهم از اسلام و از نوع لیبرالیستی آن، همین عنصر ناسیونالیسم لیبرالیستی است که در کنار تلاشهای محمد مصدق در ملی کردن نفت و ایجاد یک دولت مردمی و کوتاه کردن دست استعمار انگلیس، آمیزه ای از ایرانی بودن و مصدقی بودن بازرگان را رقم می زند.

آزادیخواهی ملهم از اسلام بازرگان، وی را تا حدود قابل توجهی متفاوت از رادیکالیسم به طور عام و رادیکالیسم برخاسته از طبیعت انقلاب به طور خاص، قرار می دهد.همین ویژگی است که به بازرگان خصلت ضد استبدادی شدیدی می بخشد و سبب آن می گردد که وی در کنار انتقادات از پیشینه های استعماری قدرتهای غربی در جوامع شرقی از جمله ایران، در ریشه یابی عقب افتادگی علل داخلی را برتری و اولویت بدهد.آزادیخواهی بازرگان در کنار نگرش وی به پیشرفتهای تمدنی غرب، منجر به آن شد که او تفسیر خاص خود را از تمدن غربی به دست دهد.از نظر بازرگان و برخلاف برخی از باورهای متعارف در ایران، ملل غربی، مللی بکلی بیگانه با مذهب نیستند، بلکه بخشی از پیشرفتهای آنها را مدیون آموزه های مذهبی و رعایت مسائل اخلاقی می داند. وی کتاب «مذهب اروپا» را به شرح این مهم اختصاص می دهد.اما نکته بعدی در تفسیر تمدن غربی، گویای آن است که بازرگان قائل به سیر تمدنی انسانی به گونه های دوگانه است.از یک سو بشر می توانست و می تواند با استفاده از «وحی » و «الهام » از آموزه های اعتقادی - اخلاقی به پیشرفت و تکامل نائل شود و از دیگر سو این فرصت برای وی همراه بوده است که راه کمال را به گونه ای بشری نیز طی نماید.بشر با دانش و کوشش و به پای خود راه سعادت در زندگی را یافته است و این راه سعادت تصادفا همان است که انبیاء نشان داده بودند.همین تفسیر از غرب، اسلام و ایرانیت بود که در محل، اختلافهای فزاینده ای را میان بازرگان با پیکره اصلی انقلاب بوجود آورد.