فقه و اصول رابطه ای همانند فلسفه و منطق دارند و در حقیقت اصول فقه، منطق اجتهاد است و نامگذاری این علم شریف به اصول فقه از این وابستگی حکایت می نماید. مهمترین علمی که فقیه در استنباط عمیق احکام از منابع و مدارک مربوطه نیاز دارد، همانا علم اصول فقه است.
علم اصول فقه به عنوان مقدمه فقه از ضروری ترین علوم به شمار می رود و از آنجایی که استنباطهای غلط و برخلاف نظر شارع مقدس روی ندهد، باید علمی خاص بر اساس ادله عقلی و نقلی این مهم را بر عهده گیرد. «علم اصول » روش صحیح مراجعه به منابع و مدارک فقه و استخراج و استنباط احکام را بیان می دارد.
فقه و اصول با زندگی بشر در ارتباط و پیوستگی است و قوانین الهی را در دسترس امت اسلامی قرار می دهد. میزان گسترش ابعاد زندگی و پیچیدگی آن، قوانین و احکام جدیدی را می طلبد که پیش از آن مطرح نبوده است. مقتضیات زمان از عمده اموری است که در تحول علم اصول و گسترش فقه مؤثر است. چنانکه بحث «انسداد» در پاسخ برخی شاگردان وحید بهبهانی به وجود آمد و «اجتماع امر و نهی » با عنوان خاص از قرن سیزدهم در علم اصول ظاهر گشت.
تاکنون 266 عنوان کتاب اصولی شناخته شده به چاپ رسیده است، (1) که هر یک گاه به چند جلد می رسد. و این غیر از کتب و رسالات اصولی است که به چاپ نرسیده یا ناشناخته مانده است. چه آماری که شیخ آقا بزرگ از کتابهای اصولی در کتابخانه های خطی به دست می دهد، بالغ بر صدها اثر است.
آیة الله سید حسن صدر، مؤسس علم اصول فقه را امام محمد باقر و امام صادق ( علیهما السلام) می داند. این دو پیشوای معصوم، قواعد این علم را به شاگردان و اصحاب خود تعلیم دادند و اصحاب به تبویت قواعد پرداخته، کتابهایی در این رشته نگاشتند. اولین مصنف در علم اصول فقه، «هشام بن حکم » است. «کتب الالفاظ و مباحثها» عنوان تالیفی اوست.
قدیمی ترین متن درس حوزه در اصول فقه، کتاب التذکرة باصول الفقه، اثر شیخ مفید (م: 413 ق) است که کراجکی تلخیص آن را در کتاب کنز الفوائد آورده است. پس از آن، از کتاب الذریعة الی اصول الشیعه نوشته شریف مرتضی (م: 436 ق) می توان یاد کرد.
عدة الاصول شیخ طوسی، از آن میان نامدارترین کتاب اصولی است که از اوایل قرن پنجم بر جای مانده و قرنها به عنوان متن درسی در حوزه های علمی شیعی تدریس شده است.
متنهای درسی رایج حوزه در زمینه علم اصول، به جز یکی - دو اثر، از جمله اصول الفقه شیخ محمدرضا مظفر، همه از آثاری هستند که دست کم، بیش از یک قرن از سابقه آنها می گذرد.
کتب زیر از نخستین تالیفات دانشمندان شیعی در علم اصول است:
- اختلاف الحدیث و مسائله، یونس بن عبدالرحمن
- الخصوص و العموم، ابوسهل نوبختی; معاصر امام حسن عسگری (ع)
- ابطال القیاس، ابوسهل نوبختی; معاصر امام حسن عسکری (ع)
- نقض اجتهاد الرای علی ابن راوندی، ابوسهل نوبختی; معاصر امام حسن عسکری (ع)
- خبر الواحد و العمل به، حسن بن موسی نوبختی; خواهرزاده ابوسهل
- الخصوص و العموم، حسن بن موسی نوبختی
- کشف التمویة و الاقباس فی ابطال القیاس، ابن جنید
- بیان الدین فی الاصول، ابومنصور صرام نیشابوری
- مسائل الحدیثین المختلفین، ابن داود، محمد بن احمد بن داود (متوفی 368 ق.)
این سیره حسنه تا زمان ما همچنان ادامه دارد و باعث تحولات عمیقی در علم اصول شده است:
- الذریعة الی اصول الشریعة، سید مرتضی علم الهدی (متوفی 436 ق.)
- عدة الاصول، شیخ ابوجعفر طوسی (متوفی 465 ق.)
- المصادر، سدید الدین حمصی
- معالم الاصول، شیخ حسن
- پسر شهید ثانی
- (متوفی 1011 ق.)
- تهذیب الاصول، علامه حلی (متوفی 676 ق.)
- ضوابط الاصول، سید ابراهیم موسوی قزوینی
- عناوین الاصول، میر عبد الفتاح مراغی نجفی (متوفی 1266- 1274)
- اشارات الاصول، حاج محمد بن ابراهیم کلباسی (متوفی 1315 ق.)
- الفصول الغرویة، شیخ محمد حسین اصفهانی «کمپانی » (متوفی 1361 ق.)
- نهایة الدرایة، شیخ محمد حسین اصفهانی «کمپانی » (متوفی 1361 ق.)
- هدایة المسترشدین، شیخ محمد تقی اصفهانی (متوفی 1248 ق.)
- بدایع الافکار، حاج میرزا حبیب الله رشتی (متوفی 1312 ق.)
- قوانین الاصول، میرزا ابوالقاسم قمی (متوفی 1232 ق.)
- فرائد الاصول، «رسائل » ، شیخ مرتضی انصاری (متوفی 1281 ق.)
- کفایة الاصول، آخوند ملا محمد کاظم خراسانی (متوفی 1329 ق.)
- اجود التقریرات، محمد حسین نایینی (متوفی 1355 ق.)
- مقالات الاصول، آقا ضیاء الدین عراقی (متوفی 1361 ق.)
- تهذیب الاصول، امام خمینی «قدس سره » (متوفی 1409 ق. - 1368 ش.)
- محاضرات فی اصول الفقه، آیة الله العظمی خوئی (متوفی 1413 ق. - 1371 ش.)
- اصول الفقه، شیخ محمد رضا مظفر (متوفی 1384 ق.)
- حلقات الاصول، سید محمد باقر صدر (متوفی 1400 ق. - 1359 ش.)
پی نوشت:
1- کتابشناسی اصول فقه شیعه، مهدی مهریزی.
جستجو در قاموس نور