اشاره:
ادیان به مقدسات می اندیشند. مقدسات ادیان بی شمارند و یکی از آنها زبان است. ادیان یک یا چند زبان را، در یک یا چند زمان، به یک یا چند درجه، مقدس معرفی می کنند. این مقاله نکاتی را در باب زبان مقدس ادیان یادآوری می کند.
ادیان صحنه مقدسات هستند. مقدسات ادیان می توانند شیی ء، نبات، حیوان، شخص، زمان، مکان، جرم آسمانی، عمل، تعلیم (آموزه)، واژه، متن، خط، زبان و هر چیز دیگر باشند. ادیان مختلف این امور را به سبب تأثیراتی که دارند، مقدس شمرده اند. مقدسات کاربرد دینی دارند و بی حرمتی به آنها شرعا جایز نیست. برخی از مقدسات اسلامی عبارتند از: شیی ء مقدس مانند کعبه، مقام ابراهیم و حجرالاسود؛ شخص مقدس مانند خدای عزّوجل، فرشتگان، معصومین(ع)، علما و سادات؛ زمان مقدس مانند ماه رمضان و ماه های حرام؛ مکان مقدس مانندمسجد و حرم؛ عمل مقدس مانند نماز و روزه؛ تعلیم مقدس مانند ضروریات دین؛ واژه مقدس مانند نام های خدای متعال و معصومین(ع)؛ متن مقدس مانند آیات قرآن مجید؛ خطّ و زبان مقدس مانند خط و زبان عربی که به موجب آن،
مس نمودن خطّ قرآن، یعنی رساندن جایی از بدن به خطّ قرآن برای کسی که وضو ندارد، حرام است. ولی اگر قرآن را به زبان فارسی یا به زبان دیگر ترجمه کنند، مسّ آن اشکال ندارد (امام خمینی(ره)، رساله توضیح المسائل، مسئله 317).
سایر ادیان نیز مقدسات بی شماری دارند که از آن جمله است: آسمان، زمین، اجرام آسمانی، معابد، مقابر، زیارتگاه ها، برخی کوه ها، بیابان ها، شهرها، نهرها، سنگ ها، بتان، آلات جنسی، نباتاتی مانند هوم المجوس، نیلوفر و سومای هندوان، یاس صابیان و رستنی های دیگر، حیواناتی مانند سوسک، موش، گربه، مار، تمساح، میمون، گاو و فیل؛ همچنین بزاق، عرق، خون و هر چیزی که از پیش و پس حیوانات و انسان های مقدس خارج می شود و چیزهایی که همیشه یا گاهی با آنها تماس داشته است، مانند مو، ریزه ناخن، لباس و پس مانده غذا. صلیب و نان و شراب عشای ربانی مسیحیت و ظروف آنها نیز تقدس دارد.
زبان مقدس (Sacred Language) زبانی است که هنگام عبادت، دعا و تلاوت کتاب آسمانی، باید از آن استفاده کرد. حتی برای عقد بعضی از قراردادها مانند ازدواج و برخی امور دیگر مانند ذبح شرعی حیوان، زبان مقدس مطرح می شود.
سخن گفتن به زبان مقدس و شنیدن آن نیز محدودیت دارد که به موجب آن، مسیحیانِ شام در پیمان ذمّه خود با خلیفه دوم متعهد شدند که به شیوه مسلمانان سخن نگویند و چیزی را به خطّ عربی روی انگشترهای خود نقش نکنند (الطرطوشی، سراج الملوک، ص319).
همه ادیان جهان در سیر تاریخ خود، یک یا چند زبان مقدس را تجربه کرده اند. اکنون هم تقریبا همه ادیان جهان زبان مقدس دارند.
تقدس قوم، سرزمین، زبان و دین
اگر همه ادیان جهان در سیر تاریخ خود، زبان مقدس را تجربه کرده اند، آیا همه زبان های قدیم نیز در سیر تاریخ خود، مقدس بودن را تجربه کرده اند؟ پاسخ این سؤال مثبت است؛ به این معنی که همه اقوام قدیم سرزمین، زبان و دین مخصوص خود را داشته اند و طبعا هر یک از آنها قوم، سرزمین، زبان و دین خود را مقدس می دانسته است.(1) اما بسیاری از اقوام، سرزمین ها، زبان ها و دین ها بر اثر حوادث تاریخی، درهم ریخته و به هم آمیخته اند و به همین علت، تقدس برخی از آنها آسیب دیده است. پس به آسانی می توان ادعا کرد که زبان انگلیسی در زمانی مقدس بوده و آن تقدس به سبب مسیحی شدن آنگلوساکسون ها و ترک آیین قدیمشان از میان رفته است.
اکنون مشاهده می کنیم که تعداد اقوام جهان چندین برابر ادیان است و بیشتر ادیان بین اقوام گوناگونی گسترش یافته اند و ادیان برای برخی اقوام، بومی و برای برخی دیگر غیربومی هستند. هندوئیسم، جینیسم و سیکیسم برای مردم هندوستان بومی هستند، ولی بودیسم که در هندوستان پدید آمده و از آن جا به چین و ژاپن و کشورهای جنوب شرق آسیا رفته، برای مردم این سرزمین ها غیربومی است. آیین زردشت برای ایرانیان بومی است (و بخشی از آن همراه زردشتیان به هندوستان رفته است). یهودیت همراه بنی اسرائیل در جهان جابه جا شده و اکنون بخشی از آن در فلسطین اشغالی استقرار یافته است. مسیحیت برای هیچ ملتی حالت بومی نداشته و از همان آغاز چندملیتی بوده است و هم اکنون مردم ده ها کشور کوچک و بزرگ اروپا و آمریکای شمالی و مرکزی و جنوبی مسیحی هستند. اسلام برای مردم عربستان دین بومی و برای مردم ایران، عراق، شام، مصر، لیبی، تونس، الجزایر، مراکش، موریتانی، سودان، حبشه، سومالی، آسیای میانه، ترکیه، افغانستان، پاکستان، هندوستان، بنگلادش، مالزی، اندونزی و ده ها سرزمین دیگر دین غیربومی است.
پس بیشتر اقوام و ملت های جهان، دین وارداتی دارند و بیشتر ادیان بین چند ملت تقسیم شده اند؛ به همین علت، شمار زبان های مقدس از سایر زبان ها بسیار کم تر است.
تأثیر کلام در عمل آفرینش
در مورد مقدس شدن زبان، توجه به این نکته لازم است که تأثیر کلام در عمل آفرینش در ادیان گوناگون مطرح است؛ مثلاً در قرآن مجید می خوانیم که خدای متعال آفرینش خود را با لفظ کن به معنای «باش» عملی می کند.(2)
در گزارش عمل آفرینش در آغاز تورات آمده است که خدا روشنایی و تاریکی و خشکی و دریا و... را به کمک الفاظی مانند «روشنی بشود» و «زمین نباتات برویاند» پدید آورد. در آغاز انجیلِ یوحنّا نیز این عبارت دیده می شود: «در ابتدا، کلمه بود. همان در ابتدا، نزد خدا بود. همه چیز به واسطه او آفریده شد و به غیر از او چیزی از موجودات وجود نیافت.» چنین آموزه ای در سایر ادیان نیز وجود دارد.
زبان های مقدس ادیان
با این که تقریبا همه ادیان زبان مقدس دارند، برای اندکی از ادیان زبان مقدس صرفا یک پیشینه تاریخی است. هر گاه دینی این گونه باشد، تمام یا برخی فرقه های آن دین در زمان حاضر به زبان خاصی تعلق خاطر ندارند و به زبان محلی عبادت می کنند.
همچنین با این که همه ادیان از زبان اشاره استفاده می کنند و نمونه آن در اسلام، پشت سر انداختن دنیا و امور دنیوی با اشاره دست در تکبیرة الاحرام نماز است، گاهی یک دین زبان مقدس غیرکلامی نیز دارد؛ مانند زبان مودْراها (Mudras) در هندوئیسم و بودیسم. مودرا وضعیت انگشتان برخی از مجسمه های ویشنو، شیوا و بوداست که به برخی از باورهای ادیان یادشده دلالت می کنند. این زبان مقدس غیرکلامی با زبان مقدس سانسکریت در هندوئیسم و زبان های دینی پالی و پراکریتی در بودیسم تفاوت دارد.(3)
زبان مقدس یهودیان عبری است. عبری زبان تورات و حضرت موسی(ع) و قوم بنی اسرائیل است. پس از تأسیس کشور غاصب اسرائیل، زبان عبری نوسازی و زبان رسمی آن کشور شده است.
از آن جا که مسیحیت از همان آغاز با فرهنگ های گوناگون درآمیخته است، مسیحیان در زمان ها و مکان های گوناگون زبان های یونانی، لاتینی، سریانی، قبطی و ارمنی را مقدس شمرده اند، به این شرح:
مسیحیان کاتولیک تا حدود چهل سال پیش به زبان لاتینی عبادت می کردند. زبان لاتینی زبان رومیان بوده است که در زمان حضرت مسیح(ع)، مشرک بوده اند و از آن جهت که فلسطین در آن زمان مستعمره روم بوده، طبق گزارش اناجیل، تصلیب آن حضرت به اصرار یهودیان و به دست حاکم رومی فلسطین صورت گرفته است. بنابراین، زبان لاتینی زبان دشمنان حضرت مسیح(ع) بوده که پس از مسیحی شدن رومیان در اوایل قرن چهارم میلادی و اجرای مراسم دینی ایشان به آن زبان، به تدریج مقدس شده است. ترجمه لاتینی کتاب مقدس معروف به «وُلگاتا» (Vulgate) به دست جروم (Jerome) (متوفای 420م.) برای مسیحیان کاتولیک اهمیت داشته است. لزوم استفاده از زبان لاتینی در عبادت در شورای واتیکانی دوم (19621965) لغو شد. پاپ نیز فتواهای خود را به زبان لاتینی صادر می کند و آن فتواها بی درنگ به زبان های دیگر ترجمه و منتشر می شود.
مسیحیان ارتدکس یونانی به تقدس زبان یونانی (که عهد جدید به آن نگاشته شده است)، مسیحیان عراق، سوریه و لبنان به تقدس زبان سریانی (مربوط به سوریه قبل از اسلام که حضرت مسیح(ع) نیز به آن سخن می گفته است)، مسیحیان قِبطی مصر به تقدس زبان قبطی (مربوط به مصر قبل از اسلام) و مسیحیان ارمنی به تقدس زبان ارمنی معتقدند. مسیحیان پروتستان از همان آغازِ حرکتشان، تقدس زبان ها را نفی کرده و اجرای مراسم دینی را به هر زبانی جایز شمرده اند. زبان مقدس هندوان سانسکریت و زبان مقدس سیک ها پنجابی است. کتاب های مقدس بودایی به زبان های پالی و پراکریت نوشته شده اند و اکنون معلوم شده است که این زبان ها برای بوداییان مقدس نبوده اند و نیستند. زبان مقدس زردشتیان اوستایی است که خط مخصوصی دارد. زبان پهلوی نیز در آیین زردشت تا اندازه ای مقدس است. زبان مقدس صابیان مندایی است.
عربی، نمونه ای از زبان مقدس
زبان مقدس لزوما زبان کتاب آسمانی یا زبان بنیانگذار دین نیست، ولی در بیشتر موارد چنین است. به طوری که می دانیم، زبان مقدس اسلام عربی است که زبانِ قرآن مجید و حضرت رسول اکرم(ص) نیز هست. علاوه بر این، در سنت اسلامی(4) آمده است که زبان عربی زبان خدای متعال است(5) و خدا آن را بر سایر زبان ها برتری داده است (همان، ج25، ص29). همچنین در آغاز جهان، زبان حضرت آدم(ع) عربی بود؛ ولی پس از این که نافرمانی کرد و از میوه درخت ممنوع خورد، خداوند نعمت هایش را سلب کرد و زبان عربی را از او گرفت و زبان سُریانی را جانشین آن کرد.(6) سپس نخستین کسی که به زبان عربی سخن گفت، حضرت اسماعیل(ع) بود (همان، ج12، ص87)؛ حضرت یوسف(ع) در اولین ملاقات خود با پادشاه مصر، به زبان عربی سلام کرد (همان، ج12، ص294) و حضرت سلیمان(ع) آن را زبان عبادت خود قرار داد.(7) همچنین گفته می شود که وزرای حضرت مهدی(ع) با آن که همه از غیرعرب خواهند بود، به زبان عربی سخن خواهند گفت (محیی الدین بن عربی، الفتوحات المکّیة، باب 366).
در پایان جهان نیز عربی مطرح است؛ زیرا زبان اهل بهشت عربی خواهد بود (مجلسی، بحارالأنوار، ج11، ص56؛ ج8، ص218 و 286 و ج10، ص81). حوریان بهشتی نیز به عربی سخن می گویند (همان، ج8، ص134). بدین شیوه، زبان مقدس اسلام زبان خداوند و خوبی ها معرفی شده و جاودانگی یافته است. همچنین عربی بودن قرآن مجید به عنوان لطفی از سوی خدای متعال در یازده آیه از آن کتاب الهی آمده است.
زبان مقدس در بیشتر عبادات و برخی معاملات اسلامی جلوه می کند. در اسلام، اذان و اقامه، نماز و تلبیه حج و عمره باید به زبان عربی باشد و همه مسلمانان موظفند الفاظ عربی آنها را بیاموزند. قرآن مجید نیز به عربی تلاوت می شود و متون ادعیه، زیارات و تسبیحات به عربی است. عقاید اسلامی نیز به زبان عربی به میت تلقین می شود.
در مواردی از بخش معاملات فقه اسلامی نیز درباره اشتراط یا عدم اشتراط عربیت بحث می شود و اشتراط آن می تواند درجاتی داشته باشد. مثلاً با وجود اختلاف فتوای فقیهان، برای ازدواج و طلاق، خواندن صیغه لازم است و این صیغه، مخصوصا در صورت امکان، باید به زبان عربی باشد. البته قوام عقد به نیت است و نه به کلام، ولی در عقود مهمی مانند ازدواج و طلاق، گونه ای ارتباط الهی نیز مطرح است و به همین دلیل، در این موارد، هم صیغه خوانده می شود و هم آن صیغه به زبان مقدس عربی است.(8)
از سوی دیگر، به فتوای ابوحنیفه امام اعظم اهل سنت، اذان و نماز و تلبیه به زبان فارسی جایز است (السرخسی، المبسوط، ج1، ص3637) و برخی از فقهای شیعه دعا کردن به غیرعربی را در نماز جایز دانسته اند (امام خمینی(ره)، رساله توضیح المسائل، مسئله 1135)، ولی نمونه زنده و رایج عبادت به غیر زبان عربی خطبه های نماز جمعه است که علاوه بر عربی، به زبان های فارسی، ترکی، اردو، بنگالی، گجراتی، انگلیسی و غیره القا می شود و شرعا جای دو رکعت نماز را می گیرد. روضه خوانی، مداحی و نوحه سرایی دینی شیعیان نیز به زبان محلی اجرا می شود.
زبان های عبری و سریانی نیز در اسلام مقداری تقدس دارند و یکی از نام های عبری خدا اهیِه اَشِر اهیِه (به معنای «هستم آنچه هستم»: خروج 3:14) در برخی ادعیه مانند دعای شب عرفه در مفاتیح الجنان و اَحراز اسلامی آمده و بر اثر ناآگاهی نسخه برداران، به آهِیّا شَراهِیّا تصحیف شده است (مجلسی، بحارالأنوار، ج91، ص379؛ ج94، ص193، 222و228؛ ج95، ص93 و 170 و ج98، ص270). نام برخی از فرشتگان مانند جبرئیل و میکائیل نیز به عبری است.(9) حضرت مهدی(ع) نیز هنگامی که اجازه قیام دریافت کند، خدا را به اسم عبری اش می خواند؛ آنگاه سیصد و سیزده تن پرچمدار آن حضرت گرد می آیند (همان، ج52،ص368). همچنین متن عبری دعای ذبح یهودیان برای تشخیص حلال بودن ذبیحه آنان به برخی از راویان حدیث تعلیم داده شده است (همان، ج66، ص27).
ترجمه متون مقدس
ترجمه متون مقدس تقدس آنها را به شدت کاهش می دهد و همانطور که دیدیم، در آن صورت، شرط طهارت برای لمس کردن آن در اسلام ساقط می شود. مشابه این حکم در یهودیت نیز وجود دارد (میشنا، یادییم 4:5). مسیحیت برای لمس کردن متن یا ترجمه متن مقدس حکمی ندارد.
معمولاً پیروان ادیان با ترجمه کردن کتاب های آسمانی مخالف بوده اند. نمونه ای از مخالفتِ مسیحیان با این کار، به دار آویختن ویلیام تیندِل (William Tyndale) و آتش زدن جسد وی در سال 1536، به جرم ترجمه و نشر عهد جدید به زبان انگلیسی است. نسخه های فراوانی از ترجمه او نیز به کام آتش رفت.
ترجمه قرآن مجید نیز مورد قبول نبوده است؛(10) به طوری که علامه شیخ احمد بن عبدالرحیم دهلوی معروف به «شاه ولیّ اللّه» (متوفای 1176 ق.) پس از اقدام به ترجمه فارسی قرآن مجید به نام فتح الرحمن فی ترجمة القرآن در جامعه اسلامی هندوستان، مجبور به جلای وطن شد (مجلّه المنار، ج31، ص636). همچنین حدود هفتاد سال پیش، میان دولت مصر و علمای موافق ترجمه قرآن از یک سو و علمای مخالف این کار از سوی دیگر، نزاعی شدید درگرفت و سرانجام، قضیه به نفع مخالفانِ ترجمه خاتمه یافت.(11)
از سوی دیگر برخی از ترجمه های قدیم عهد عتیق به زبان کلدانی به نام ترگوم (Targum) و ترجمه یونانی قدیم آن کتاب به نام ترجمه سبعینیه (Septuagint) در جوامع یهودی تقدس یافت. مسیحیان نیز به تقدس ترجمه سبعینیه و ترجمه لاتینی وُلگاتا معتقد شدند تا آن جا که آگوستین قدّیس درباره اختلاف های ترجمه سبعینیه با متن عبری گفت:
پس اگر مقتضی است که در این کتاب های مقدس تنها چیزهایی را ببینیم که روح خدا از طریق مردم گفته است، هرگاه چیزی در نسخه های عبری باشد، ولی در ترجمه هفتاد یافت نشود، معلوم می شود روح خدا نخواسته آن را از طریق آن مترجمان، بلکه خواسته است که تنها از طریق انبیا بگوید. اما چیزهایی که در سبعینیه یافت می شود، ولی در نسخه های عبری نیست، همان روح خواسته است که آنها را از طریق سبعینیه بگوید و به این شیوه نشان دهد که هر دو گروه [مؤلفان و مترجمان] نبی بوده اند (آگوستین، شهر خدا 18.43).
الغای زبان مقدس
کسانی در ادیان مختلف مؤمنان را به الغای زبان مقدس فراخوانده و گفته اند انسان باید به زبانی که می فهمد، عبادت کند. اقلیت کوچکی از یهودیان به این دعوت پاسخ مثبت دادند؛ ولی مسیحیان که زبان های مقدس گوناگونی را تجربه کرده بودند، برای الغای زبان مقدس آمادگی بیشتری داشتند و پروتستان ها این مسئله را بسیار ترویج کردند. کاتولیک ها نیز اندک اندک از این کار استقبال کردند و همانطور که گفتیم، لزوم استفاده از زبان لاتینی در عبادت در شورای واتیکانی دوم (19621965) لغو شد. گروه های کوچکی از کاتولیک ها در فرانسه و برخی کشورهای دیگر این مسئله را نپذیرفته اند و هنوز هم به زبان لاتینی عبادت می کنند.
در جهان اسلام، کمال آتاتورک نخستین رئیس جمهوری ترکیه در سال 1932 دستور داد قرآن به زبان ترکی خوانده شود و در سال 1933 دستور داد مؤذنان آن کشور به زبان ترکی اذان بگویند و نماز به زبان ترکی خوانده شود. این فرمان ها حدود بیست و پنج سال برقرار بود و جانشینان وی آنها را لغو کردند.
کتابنامه
ایازی، محمدعلی، «دیدگاه های فقهی در باب ترجمه قرآن کریم»، در یادگارنامه فیض الاسلام. اصفهان: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، 1383.
البخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح. کتاب التفسیر، باب جمع القرآن.
السرخسی، شمس الدین، المبسوط. استانبول: دارالدعوة، 1403.
خراسانی، حاج محمدهاشم، منتخب التواریخ. تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
الطرطوشی، ابوبکر، سراج الملوک. بیروت: دار صادر للطباعة و النشر، 1995.
فرید بک، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة. بیروت: دارالنفائس، 1419.
المجلسی، محمدباقر، بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403.
معرفة، محمدهادی، التفسیر و المفسّرون. مشهد: الجامعة الرضویة للعلوم الإسلامیة، 1418.
1. تقدس قوم یهود در سفر خروج 19:6، تقدس قوم مسیحی در رساله اول پطرس 2:12 و تقدس سرزمین فلسطین در کتاب زکریّا 2:12 و سوره مائده 21 آمده است. تعبیر لِشون قودِش (به معنای «زبان مقدّس») نیز تقدس زبان عبری را نشان می دهد.
2. بقره 117؛ آل عمران 47 و 59؛ انعام 73؛ نحل 40؛ مریم 35؛ یسآ 82 و غافر 68. سرد و سالم شدن آتش برای حضرت ابراهیم خلیل(ع) و مسخ شدن اصحاب سبت نیز با چنین فرمانی بوده است (انبیاء 69؛ بقرة 65 و اعراف 166).
3. پراکریت به معنای «عامیانه» در مقابل سانسکریت است. زبان پالی را نیز می توان گونه ای پراکریت به شمار آورد.
4. احادیثی که در این بخش نقل می شود، صرفا برای نشان دادن تقدس عربی در عرف مسلمانان است و صدور یا عدم صدور آنها از معصوم مدّ نظر نیست.
5. «تعلّموا العربیة، فإنها کلام اللّه الذی یکلّم به خلقه» (مجلسی، بحارالأنوار، ج1، ص212 و ج76، ص127). «الوحی ینزل من عند اللّه عزّ و جلّ بالعربیة؛ فإذا أتی نبیّا من الأنبیاء أتاه بلسان قومه» (همان، ج11، ص42). «ما أنزل اللّه تبارک و تعالی کتابا و لا وحیا إلا بالعربیة؛ فکان یقع فی مسامع الأنبیاء بألسنة قومهم و کان یقع فی مسامع نبیّنا(ص) بالعربیة» (همان، ج16، ص134 و ج18، ص263).
6. «کان لسان آدم العربیة و هی لسان اهل الجنة. فلما عصی ربه أبدله بالجنة و نعیمها الأرض و الحرث و بلسان العربیة السریانیة» (همان ج11، ص56).
7. همان، ج14، ص112 و حضرت موسی(ع) متن زیر را با اشاره به عربی بودن معارف اسلامی، به زبان عبری روی سنگی نقش کرده بود که پس از ظهور اسلام کشف شد: «باسمک اللّهم. جاء الحق من ربک بلسان عربی مبین. لا إله الا اللّه؛ محمّد رسول اللّه؛ علیّ ولیّ اللّه و کتب موسی بن عمران بیده» (همان، ج27، ص9 و ج38، ص58 و 59).
8. برخی افراد بی خبر هنگام قرائت صیغه قرارداد ازدواج گمان می کنند که عاقد دعایی می خواند تا عروس و داماد به یکدیگر حلال شوند (همانطور که برای حلال شدن ذبیحه باید نام خدای متعال را بر زبان آورد)!
9. جبرئیل به معنای «مردِ خدا» و میکائیل به معنای «چه کسی مثل خداست؟» بدیهی است که فرشتگان می توانند نام هایی به هر زبانی داشته باشند.
10. علاوه بر ترجمه، امور زیر نیز قابل توجه است:
الف) هنگامی که خلیفه اول زید بن ثابت را برای گردآوری قرآن کریم در یک مصحف فراخواند، وی از اقدام به عملی که حضرت رسول اکرم(ص) به آن اقدام نکرده بود، به شدت نگران شد (البخاری، الصحیح، کتاب التفسیر، باب جمع القرآن).
ب) خرید و فروش مصحف نیز اشکال داشت (النجفی، جواهر الکلام، ج22، ص125129)؛ و هنوز هم برای خرید و فروش قرآن، از تعبیر «هدیه کردن» استفاده می شود.
ج) هنگام ورود صنعت چاپ به استانبول در زمان خلیفه عثمانی احمدخان سوم، در اوایل قرن دوازدهم هجری قمری، فقهای آن سامان به حرمت چاپ قرآن مجید فتوا دادند (المحامی، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت: دارالنفائس، 1419، ص319).
د) ضبط قرآن کریم در دستگاه های جدید نیز اشکال داشت: «و این زمان قرآن را در جعبه آواز حبس کرده اند و با ساز و تغنّی تلاوت می شود» (خراسانی، منتخب التواریخ، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، ص873).
ه) پخش آن کتاب الهی از بلندگو و رادیو نیز برای جمعی از مسلمانان قابل تحمل نبود.
11. برای آگاهی از مشروح این نزاع و مباحثی دیگر در این باب، رک: ایازی، «دیدگاه های فقهی در باب ترجمه قرآن کریم»، در یادگارنامه فیض الاسلام، ص151185؛ معرفة، التفسیر و المفسّرون، ج1، ص113168.
جستجو در قاموس نور