تحلیلی نظری از انقلاب 1979 1977 ایران

کلیدواژه: انقلاب، انقلاب اسلامی ایران.
***
قیام عمومی ای که ایران را به سمت جریان 1978 سوق داد، تقریباً تمامی ناظران از روزنامه نگاران و دیپلماتها تا دانشمندان و نظریه پردازان ایران و صاحبنظران تغییرات اجتماعی جهان سوم را شگفت زده کرد. با خروج شاه از کشور در ژانویة 1978 و بازگشت آیت الله خمینی یک ماه بعد، اولین تحلیلها شروع شد و مجموعه ای ازمطالب به رشته تحریر درآمد. گرچه در سالهای بعد مطالب زیادی در مورد علل و ماهیت انقلاب در دسترس همگان قرار گرفت، اما هنوز مسائل مباحثة برانگیز زیادی بدون پاسخ باقی مانده است. بنابراین، هنوز مفاهیم نظری زیادی است که بایستی برای نظریه پردازی اجتماعی در مورد انقلاب ایران کاملاً تبیین شود. بدین ترتیب زمان مناسب برای بهره گیری از تعامل سه دسته از مطالب موجود فرا رسیده است: نظریات موجود در مورد انقلاب؛ تشریح انقلاب ایران؛ و اطلاعات اولیه و ذکر علل ثانویه که مادة خام داستان را تشکیل می دهد. هدف این مقاله مطالعة تطبیقی این مطالب، شناسایی معماها و مباحث خاص در طیّ این مسیر، و ارائة یک دسته مفاهیم نظری برای درک عقلائی از انقلاب ایران است که آن را با سایر انقلابهای اجتماعی جهان سوم قابل مقایسه می سازد.

نظریه های انقلاب، چشم اندازهایی در مورد ایران

البته انجام کاری بیش از تهیه طرح اولیه در مورد مطالعات انقلاب در چهارچوب علوم اجتماعی در مجالی کوتاه غیرممکن است.1 کارل مارکس (Karl Marx) و الکسی دوتوکویل (Alexis De Tocquville) بخش عمده ای از مسائل را مطرح ساختند که هنوز مورد توجه نظریه پردازان امروز هستند: در بین این موارد، این دو نویسنده به تحلیل طبقات و ائتلافها، نقش دولت، فشارهای بین المللی، و نقش عقاید پرداخته اند.2 در دهه های1920 و1930 دانشمندان تاریخ تطبیقی مانند لیفورد ادوارد (Lyford Edward) ، کرین بریتون
(Crane Brinton) و جورج پتی (George S.Pettee) در آثار خود توالی مراحلی را که می پنداشتند تمامی انقلابهای عمده آنها را طی می کنند، برشمرده اند: در تاریخ طبیعی آنان به عواملی، از قبیل رویگردانی روشنفکران از رژیم سابق، تلاشهای دولت برای انجام اصلاحات، بحرانهای ناشی از مشکلات مالی دولت، و فرآیند بنیادگرایی در طرح انقلابهایی که به رهبری نظامی می انجامد، اهمیت ویژه داده می شود. یعنی از دیدگاههایی می توان آنها را در مورد ایران به کار برد، اما ضعف عمده کار آنان این است که به جای ذکر علت وقوع انقلابها، به شرح آنها می پردازند.3
علوم اجتماعی امریکا در دهة 1960 تحت لوای عملکردگرایی ساختاری و روان شناسی اجتماعی این فهرستها را وارد کرد. نیل اسملسر (Neil Smelser) چالمرز جانسون
(Chalmers Jonson) در جستجوی نابرابریهایی در روابط سیاسی و اقتصادی در زیرمجموعه های جامعه بودند. تد رابرت گور (Ted Robert Gurr) و جیمز دیویس
(James C.Davies) انتظارات برآورده نشده و محرومیت نسبی را به عنوان سرچشمه های انقلاب بررسی کردند. اصطلاح منحنی جی دیویس که رکود اقتصادی ناگهانی به دنبال یک دورة شکوفایی اقتصادی را علت انقلاب ذکر می کند، توسط بعضی ناظران به عنوان نمونه قابل کاربرد در مورد ایران قلمداد شده است. ترقی ناگهانی نفت ایران پس از 1975 در این رابطه ذکر شده است، اما بعید است که یک عامل منفرد بتواند انفجار را توجیه کند، به علاوه اکثر این مدلها عملکرد جمعی را به یک حالت روان شناختی تقلیل می دهند که مشاهده یا سنجش آن دشوار است. اینگونه تحلیلها بسیار انتزاعی هستند. بنابراین با این فرض که نارضایتی تقریباً همیشه در بین بعضی بخشهای جمعیت وجود دارد، پی بردن به علت ندرت وقوع انقلابها چندان آسان نخواهد بود.4 به علاوه این رویکردها، باورها و احساسات شرکت کنندگان را جدّی نمی گیرند، در حالی که ساختارگراهای دهة1970 به جز تیلی (Tilly) به نقش باورها و احساسات اهمیت می دهند. اثر برینگتون مور (Barrington Moore) تحت عنوان منشاء اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی (1996) و جنگهای دهقانی قرن بیستم (1969) اثر اریک ولف (Eric Wolf)، صحنه را برای یک دسته کارهای بعدی توسط جفری پیج (Jeffery Paige)، چارلز تیلی و تدا اسکاچیول(Theda Skocpol) آماده کردند که از روشهای مقایسه ای برای یافتن کلیدهای ساختاری علل انقلابها استفاده کردند.5 این عوامل عبارتند از تأثیر تجاری سازی کشاورزی بر نظامهای پادشاهی طبقة اعیان و دهقانان (مور و ولف)، سازمان اقتصادی کشاورزی مبتنی بر صادرات (پیج)، بسیج منابع سیاسی و توان سازمانی توسط کسانی که قدرت دولت را به چالش می کشند (تیلی) ، و فشارهای ناشی از عقب ماندن از رقبای بین المللی قویتر و در عین حال محدودیتهای ایجاد شده توسط سطح تولید و روابط اجتماعی نظام زمین داری (اسکاچیول).
معمولاً گفته اندکه این آثار مطالعة انقلابها را به یک مرحله جدیدتر سوق دادند (اگرچه همیشه به این مسأله توجه نمی شود که آنها نظرات مارکس و دوتوکویل را به طور اساسی دوباره زنده کرده اند). به هر حال، انقلاب ایران در آشکار ساختن بعضی محدودیتهای تحلیلهای ساختارگرایان نقش داشت. برای مثال، اسکاچیول در 1979 قویاً ادعا کرد انقلاب ساخته نمی شود، بلکه می آید. وی سه سال بعد مجبور شد بپذیرد که انقلاب ایران انقلابی بود که به طور سنجیده و منسجم ساخته شد.6 ایران تحت حاکمیت شاه نیز با قرار گرفتن زیر فشار شدید خارجی از قبیل شکست در جنگ یا عقب افتادن از رقبای پویاتر اقتصادی با این مدل هماهنگ نبود. فقدان یک مؤلفة دهقانی در ائتلاف انقلابی ایران با مباحث مور، ولف، پیج و اسکاچیول سازگاری ندارد. فرهنگ یا ایمان نقش بسیار بارزتری از آنچه نظریه پردازان ساختارگرا برای چالشهای مذهبی در مقابل اقتدار رژیم قائل هستند، ایفا کردند. بالاخره ، فقدان نسبی نیروهای مسلح و استراتژیهای اعتصاب عمومی و تظاهرات توده ای صلح آمیز، تقریباً با تصور هیچ کس در مورد نحوة موفقیت انقلابها تناسب ندارد. بدین ترتیب سؤال اصلی نظریة اجتماعی در دهه 1980 این بود که آیا انقلاب ایران را باید به عنوان یک مورد منحصر به فرد انحراف از انقلاب در نظر گرفت و یا اینکه علت بروز انقلابات را بایستی در پرتو شواهد مربوط به انقلاب مجدداً مورد مطالعه قرار داد؟
قبل از بررسی تحولات اخیر در نظریة انقلاب، اجازه دهید مطالب مربوط به ایران را که توسط متخصصین برجسته به رشتة تحریر درآمده، مرور کنیم.7 با توجه به مطالب موجود در مورد انقلاب اسلامی می توان آنها را در چهار دسته تقسیم بندی کرد: 1 مطالبی که بر اهمیت فرهنگی انقلاب تأکید دارند؛ 2 تحلیلهای اقتصاد سیاسی و عدم تعادل ساختاری؛ 3 رویکردهای مبتنی بر بسیج منابع؛ 4 تحلیلهای چند علتی.
تحلیل فرهنگی انقلاب توسط بعضی از کنشگران از جمله آیت الله خمینی مطرح شده است: «آنها (چپها) هیچ نقشی نداشتند. آنها به هیچ وجه به انقلاب کمک نکردند. بله، بعضی از آنها جنگیدند، اما فقط برای عقاید و منافع خودشان. آنها نقش تعیین کننده ای در پیروزی نداشتند ]هزاران مردمی که کشته شدند[ در راه اسلام جان خود را فدا کردند. مردم برای اسلام جنگیدند.»8
حزب جمهوری اسلامی (IRP) که پس از 1979 قدرت را در دست گرفت نیز این دیدگاه را قبول داشت و آیت الله بهشتی آن را در مقدمة قانون اساسی 1979 مطرح کرد: علت پیروزی انقلاب، مسائل اقتصادی نبود؛ بلکه شاه به علت عدم التزام به اسلام سرنگون شد. علی دوانی و حمید الگار نیز این رویکرد را قبول دارند: «انقلاب ایران ردّ صریح مارکسیسم به عنوان یک ایدئولوژی انقلابی و آموزه ای مرتبط با مشکلات جامعة ایران و یا حتی یک ایدئولوژی معتبر برای بشریت بود».9 حتی یکی از منتقدان سرسخت حزب جمهوری اسلامی، سید امیر ارجمند، نیز معتقد است که مشخصة اصلی انقلاب ایران بُعد ایدئولوژیکی آن است. او رابطة شاه با علما را کلید انقلاب می داند و معتقد است که مشخصة اصلی انقلاب اهمیت کمی برای نقش طبقة کارگر در پیروزی انقلاب قائل است. او اسلامی شدن انقلاب را حاصل گسستگی ارتش نمی داند، بلکه علت آن را فروپاشی مشروعیت شاه توسط علمای فعال و بنیادگرا می داند.10 آثار تدا اسکاچیول در مورد ایران عمدتاً بر نقش تشیع و محور ایدئولوژی تأکید دارد. در واقع، انقلاب ایران به طور بارزی او را به سوی تفکر مجدد در مفاهیم اساسی انقلاب اجتماعی و مطالعة عامل ایدئولوژی در کنار عوامل دیگر از قبیل دولت و طبقات سوق داد. اسکاچیول اظهار می دارد: «این ائتلاف مرا به تأمل در امکان نقش آفرینی نظامهای اعتقادی و برداشتهای فرهنگی در ایجاد تحول اجتماعی واداشت».11 به هر حال، خطر اصلی پر رنگ کردن عامل فرهنگی علی رغم توجه ‎گذاری امیر ارجمند به علل اقتصادی، اجتماعی، و توجه خاص اسکاچیول به برخی عناصر ساختاری آن است که این دیدگاه ممکن است عوامل فرهنگی را به تشیع و نقش روحانیون و گهگاه بازاریها تقلیل دهد و به دیگر عوامل اجتماعی کم بها دهد.
بر خلاف این متفکرین، تعدادی از اندیشمندان به عوامل سیاسی اقتصادی و یا ساختارهای اجتماعی در شکل گیری انقلاب اهمیت می دهند. از میان آنها می توان به م. ح . پسران (M. H. Pesaran) اشاره کرد:
برخلاف آنچه که در وهله اول به نظر می رسد، انقلاب ایران دستاورد یک خیزش ناگهانی اسلامی نبود، بلکه بیشتر مرهون شرایط اقتصادی اجتماعی، نابرابریهای فزاینده و سرکوبهای سیاسی رژیم بود که به محض اینکه توده ها به فکر چاره ای برای رهایی از آن افتادند، برایشان غیرقابل تحمل شد.12
آروند ابراهامیان نابرابری ساختاری بین توسعة سیاسی و توسعة اقتصادی را عمده ترین علت ایجاد انقلاب می داند:
شکست رژیم پهلوی در ایجاد اصلاحات سیاسی متناسب با توسعة اقتصادی و اجتماعی، به ناچار ارتباط میان ساختار اجتماعی و سیاسی را خدشه دار ساخت، راه رساندن شکایات اجتماعی به نظام سیاسی را مسدود کرد، شکاف میان نیروهای اجتماعی جدید و طبقة حاکم را عمیقتر ساخت، و مهمتر از همه پلهای ارتباطی پیشین میان نیروهای سنّتی اجتماعی بخصوص بازار و نهادهای سیاسی را ویران کرد.13
این مباحث اغلب با نظریة «خلأ» در مورد ظهور علما در دوره قدرت قوام مطرح می شود، بدین معنی که تمام مخالفان سکولار شاه بشدت تحت مراقبت بودند بجز علما که از حریم مساجد رهبری جنبش را دردست گرفتند.14
تعدادی از صاحبنظران نیز عوامل سیاسی را مورد مداقه قرار داده اند که از میان آنان می توان به میثاق پارسا اشاره کرد. پارسا با بهره گیری از نظریات چارلز تیلی، ویلیام گاسون، جان مک کارتی و مایر زلد، مسألة بسیج منابع را برای ظهور ائتلاف انقلابی مبتنی بر منابع گروهی، شبکه های اطلاع رسانی، سازمانها و منابع و رهبریت مطرح می کند. نتیجه این امر اهمیت دادن به نقش فعالیتهای گروههای کلیدی نظیر طبقات بازاری، کارگران و روحانیون در روند ایجاد انقلاب است.15 نظریة بسیج منابع در بالاترین سطح خود بیشتر به سازوکار جنبشهای اجتماعی، چه در سطح کلان ساختاری توسعه و چه در قالب انگیزه های فرهنگی ایدئولوژیک بازیگران اصلی آن، می پردازد تا صرفاً به علل وقوع آنها. رویکرد مفید دیگر به ائتلافهای انقلابی، سیاست مردمی است که وال مقدم(Val Moghadam) مطرح می کند. مقدم معتقد است که به دلیل مطرح شدن اصول اسلامی بعد از فوریه 1979، انقلاب ایران را به تناسب پایگاههای اجتماعی خاص خود و ماهیت ضد دیکتاتوری و ضد امپریالیستی اش بیشتر باید انقلابی مردمی به حساب آورد تا انقلابی اسلامی یا اجتماعی. وی معتقد است که ایجاد ائتلاف گسترده بهترین شیوة پیروزی است ولی به محض دستیابی به قدرت به سوی انشعاب میل می کند. چنان که پس از پیروزی انقلاب 1979 ایران، علما، روشنفکران سکولار، تجار، هنرمندان، کارگران، روستاییان، طبقات فقیر شهری، اقلیتهای قومی و زنان همراه با دیگر طبقات اجتماعی با یکدیگر بر سر منافع خود به مبارزه پرداختند.16
نتیجه تجزیه و تحلیل ائتلافهای مردمی و طبقاتی، پیدایش مجموعه ای از رویکردها در مورد علل وقوع انقلاب بود. برخی نظریه پردازان به این نکته تأکید کردند که انقلابها حاصل تعامل مجموعه ای از عناصر اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایدئولوژیک هستند.17 مایکل فیشر
از جمله کسانی بود که نخستین اظهار نظرها را در این خصوص مطرح می کند: «مسائل اقتصادی و سیاسی علل اصلی وقوع انقلاب بودند، نوع انقلاب و سرعت آن بیشتر مرهون سنت اعتراضات مذهبی بود».18 اندیشمندان دیگر این نظریه را که منحصراً ساخته و پرداخته فیشر نبود، دنبال کردند. دو سال بعد، فرد هالیدی (Fred Halliday) نظریه پرداز مارکسیست انگلیسی اظهار داشت:
«علت اصلی انقلاب، چالش میان توسعة سرمایه داری و نهادهای مرتجع و افکار مردمی بود که در مقابل روند انتقال و تحول مقاومت می کردند».19 هالیدی عوامل زیر را در خصوص وقوع انقلاب ایران برمی شمارد: 1- پیشرفتهای سریع و غیرمنتظره سرمایه داری؛ 2- ضعف سیاسی رژیم سلطنتی؛ 3- ائتلاف گسترده نیروهای اپوزیسیون؛ 4- نقش بسیج کننده اسلام؛ 5- جوّ مخالف بین المللی. چنین فهرستی، فهرست بسیار چشمگیری است که با تحلیلی که نگارنده در ذیل ارائه خواهد داد، همخوانی نزدیک دارد. فقط لازم است این نکته از لحاظ تاریخی و نظری بیشتر توضیح داده شود که این عوامل چگونه شکل گرفتند و فرهنگ سیاسی چگونه وقایع را رقم زد.
فریده فرهی، استاد علوم سیاسی، فرضیه ای مهم ارائه می دهد که از شیوة نظریه پردازی جدید انقلابها سرچشمه گرفته و به مقایسة انقلاب ایران با انقلاب نیکاراگوئه می پردازد. فرهی با بهره گیری از مفهوم خودمختاری اسکاچیول و همچنین آثار گرامکسی (Gramsci)، تربورن (Therborn) و دیگران دو نکتة دیگر را اضافه می کند. «تعامل متغیر نیروهای طبقاتی که با توسعة ناموزون سرمایه داری کاپیتالیسم در سطح جهانی همراه است و شناخت عمیق تر از ایدئولوژی.»20
ساختار اجتماعی با توجه به دخالت دولت، صدور مواد اولیه و سرعت شهرنشینی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد، اما
از آنجا که اکثر عوامل اقتصادی و اجتماعی ناشی از اوضاع نابسامان اقتصادی در اکثر تشکلهای حاشیه ای وجود دارد، نمی توان آنها را به عنوان عوامل عمدة انقلابها به حساب آورد. وجه افتراق ایران و نیکاراگوئه شیوة حکومتی این جوامع بود.21
دولتهای شخص محور و خودکامه اساساً در برابر بحرانها از داخلی و خارجی آسیب پذیرند. علما و دیگر گروههای طبقه متوسط که فرهی آنها را طبقات سرشناس می نامد بر اساس باورهایی مذهبی بسیج شدند که شاه را عامل تیره روزی ایران بر شمردند. علما با عبرت گیری از اشتباهات گذشته نظیر تقسیم قدرت با نیروهای سکولار در جنبش مشروطیت و همچنین نهضت ملی شدن صنعت نفت، از مساجد و شبکه های بازاری جهت برتری جویی در ائتلافهای انقلابی به نحو احسن بهره گرفتند.
کار برجستة نظری و تجربی فرهی، معرف نگرشی خاص به انقلاب ایران است. گرچه این رویکرد از پاره ای جهات قابل نقد و بهبود است؛ اما از آنجا که در خصوص ماهیت ساختاری تحلیل، دولت و نه ساختارهای اجتماعی را مورد مداقه قرار می دهد، از اهمیت خاصی برخوردار است. او یک تحلیل طبقاتی کلی از موضوع ارائه نمی دهد، بلکه بیشتر در بُعد حکومتی به تحلیل ساختارهای اجتماعی پرداخته است و اهمیت کمی برای وابستگی به نظام جهانی قائل است. به نظر فرهی، این طبقة متوسط بودند که در مقایسه با صنعتگران، کارگران و حتی شهرنشینان حاشیه ای، بازیگران اصلی انقلاب را تشکیل می دادند.
نگرش نظری نگارنده، با رویکرد فرهی همخوانی گسترده ای دارد. گرچه این نظریه از آثار اولیه من در خصوص تغییر اجتماعی در ایران است؛ بتازگی دستاوردهای اخیر در زمینة نظریة انقلابها را نیز لحاظ کرده ام. ساختار اجتماعی سرمایه داری در داخل با اقتصاد خارجی، ارتش و نیروهای سیاسی است.22 جهان سوم حاصل تعامل شیوه تولید بیش که تحت تاثیر قدرتهای اصلی نظام جهانی قرار دارد.23 این امر به مرور زمان ساختارهای طبقاتی پیچیده تری را به وجود می آورد (به طوری که کاپیتالیسم و پیش کاپیتالیسم این روزها به شیوه هایی گوناگون با هم ترکیب شده اند). در اقتصادهای پویا در دوران شکوفایی این امر ممکن است به روندی از انباشتگی منجر شود که آن را توسعة وابسته می نامند. هر دو جنبة این مفهوم را باید با هم مورد مداقه قرار داد: توسعة صنعتی، گسترش تجارت خارجی و بالا رفتن تولید ناخالص ملی حاصل می شود اما توسط ساختار نظام جهانی، آثار منفی بسیار و همچنین هزینه های اجتماعی در زمینه های آموزشی، بهداشت، مسکن، بیکاری، تورم و نابرابری درآمدها محدود می شود. دولتهای سرکوبگر تنها شیوه کارآمد جلوگیری از بروز شورش اجتماع هر چند برای مدت زمانی محدود پشتیبانی حامیان خارجی در جوامعی هستند که دستخوش روند سریع تغییرات اجتماعی و آثار حاصل از توسعه وابسته می باشند، ما ساختار دولت و جامعه در مجموعه ای متمایز در جهان سوم نظیر برزیل، مکزیک، کره جنوبی، تایوان، ایران و برخی نمونه های دیگر را مشخص کرده ایم. پژوهشهای اخیر در خصوص انقلابهای جهان سوم، به طور اخص، مؤید حکومتهایی شخص محور، آسیب پذیر، خودکامه و سرکوبگر بوده است که در قالب دولتهای دیکتاتور مانع مشارکت گروههای اجتماعی هستند.24 این امر مواردی چون نیکاراگوئه تحت رهبری سوموزا، مکزیک در حکومت دیاز، ایران در دورة زمامداری شاه و کوبا در زمان باتیستا را در برمی گیرد، هر چند مواردی نظیر موبوتو در زئیر و چیانگ کای شک در تایوان را که به ظهور انقلاب منجر نشد و یا مواردی نظیر دوالیه در هائیتی، مارکوس در فیلیپین و استروسنر در پاراگوئه را نیز شامل می شود که منجر به سرنگونی دیکتاتور گردید ولی نه از طریق یک انقلاب اجتماعی همه جانبه. عوامل جانبی و بحران ساز را نیز باید به این خصوصیات ساختاری افزود. نگارنده با توجه به فرهنگ سیاسی نهضتهای مخالف و مقاوم، عامل فرهنگ را در الگو وارد می سازد؛ بدین معنی که توسعة وابسته به نقش سرکوبگرانة دولت واقعیتهای حائز اهمیتی را در زندگی روزمرة قشر وسیعی از گروهها و طبقات پدید می آورد که آنها را تحت عنوان ارزشهای جاری، اعتقادات و یا عناصر فرهنگی تفسیر می کند.25 این امر در سطح ایدئولوژی ممکن است شکل مذهبی، ملی گرایی، سوسیالیسم و یا مردم گرایی به خود بگیرد و در سطح عواطف و احساسات مشترک ممکن است خشم و نفرتی عمیق نسبت به نقض عدالت و آنچه اعمال انسانی تلقی می شود، برانگیزد. توجه به هر دو جنبه از اهمیت خاصی برخوردار است (هرچند که در خصوص مورد اول شواهد بیشتری در دست است). همچنین باید به جستجوی تنوع، اختلاف و پیچیدگیهای فرهنگهای سیاسی مخالفان در یک جامعه و عوامل متحدکننده ای که گروههای مختلف بر همه آن توافق دارند پرداخت؛ و بالاخره اینکه، نهایتاً انقلابهای اجتماعی جهان سوم در اثر ترکیبی از اوضاع نابسامان اقتصادی و آنچه که نگارنده فضای باز نظام جهانی می نامد به وجود آمده اند که اولی باعث وخامت اوضاع گروههای بسیاری در جامعه شده و دومی رهبران کشور جهان سوم را وادار می سازد که به قدرتهای خارجی اجازة نفوذ بدهند. این مسأله به نوبه خود می تواند ناشی از انحراف (روسیه 1905 و شکست از ژاپن که زمینة انقلاب مشروطه 1905-1906 ایران را فراهم آورد) باشد و یا رقابت میان قدرتهای اصلی (عاملی در انقلاب مشروطه ایران و انقلاب مکزیک)، و یا چنان که در ایران و نیکاراگوئه در اواخر دهة هفتاد میلادی رخ داد، می تواند حاصل انتقاد قدرت خارجی اصلی از سرکوبگری رژیم متحد خود باشد. در این شرایط قدرت خارجی به لحاظ ظهور شورش دچار شکاف و فلج سیاسی می شود.26
این الگو نشان می دهد که مجموعه ای عوامل نظیر توسعة وابستة سیاستهای حذفی رژیمهای شخصیت گرا، تبیین فرهنگ سیاسی مخالفین، افول اقتصاد داخلی، و فرصتهای نظام مند جهانی می تواند ایجاد اختلاف گستردة تمام طبقات و نیروهای اجتماعی که چشم انداز روشنی برای موفقیت دارند را به ارمغان بیاورد. در تحلیل ذیل، نگارنده با استفاده از نظریاتی که در بالا اشاره شد و همچنین بهره برداری از منابع ثانویه، مقالات، روزنامه ها، تاریخ شفاهی و اسناد آرشیوی به تحلیل اواخر دورة پهلوی در ایران می پردازد.

بحران چگونه آغاز شد: چهار عامل:

1 توسعة وابسته

ساختار عمیق انقلاب ایران را باید در تحولات 1940 تا 1970 جامعة ایرانی که نمونة عالی الگوهای توسعة وابسته با بازیگری طبقات مختلف، سیاستهای دولت و قدرتهای خارجی به رهبری ایالات متحده امریکا بود، مورد بررسی قرار داد. حتی از 1926 که پروژة نوسازی تمرکزگرای رضاشاه آغاز شد تا زمان کناره گیری او از قدرت در 1941، ساختار اجتماعی ایران اساساً ماهیت یک سدة پیش خود را حفظ کرده بود.جمعیت روستایی کشور به دو بخش تقسیم می شد: 7 درصد از جمعیت 6/14 میلیونی ایران در سال 1946 را چادرنشینان عشایر تشکیل می دادند که شیوة تولید آنها چوپانی بود. در نتیجه سیاستهای اسکان عشایر رضاشاه 70 درصد جمعیت را کشاورزانی تشکیل می دادند که در زمینهای نخبگان سلطنتی و زمینداران خصوصی مشغول به کار بودند. جمعیت شهری نیز به دو بخش تقسیم می شد: بخش بازار که تولیدکنندگان کوچک را شامل می شد؛ ترکیبی بود از علما، تجار، صنعتگران، کارگران روزمزد، طبقات حاشیه ای شهری (حدوداً 5/13 درصد جمعیت) و همچنین یک بخش تولیدی سرمایه داری با مالکیت بخش دولتی، بومی و خارجی و یک طبقة کارگر که حدوداً 10 درصد جمعیت را تشکیل می داد.27
هنگامی که محمدرضا قدرت خود را پس از کودتای 1953 مستحکم کرد اقدام به اصلاحات ارضی و صنعتی کردن کشور کرد که با درآمد حاصل از فروش نفت تقویت می شد. چند شاخص اولیه مؤید جنبه توسعة این روند است. جمعیت کشور از 6/14 میلیون نفر در 1940 به 6/33 میلیون نفر در 1976 رسید. تولید ناخالص ملی رشد سریعتری داشت، یعنی از 3 میلیارد دلار در سال 1953 (166دلار درآمد سرانه) به 53 میلیارد دلار در سال 1973 رسید (1514 دلار سرانه)، که کشور را از وضعیت پیرامونی در نظام اقتصاد جهانی به وضعیت نیمه پیرامونی در گفتگوها و معادلات بین المللی ارتقا داد. تجارت خارجی سر به آسمان کشید و از 162 میلیون دلار در سال 1954 به 42 میلیارد دلار در سال 1978 رسید، در حالی که تولید ناخالص ملی یک رشد سالانه 8/10 درصد بین 1963 و 1978 از خود نشان داد، تنها دو یا سه کشور در جهان موفق شدند به چنین رقمی دست یابند.28
بدین ترتیب، جنبه وابستگی ایران چه بود و این وابستگی چه پیامدهایی برای این کشور داشت؟ هستة اصلی توسعة روستایی اصلاحات شهری شاه در دهة شصت میلادی بود. اصلاحات ارضی شاه با تشویق شاه و انتقاد مخالفین، که بتازگی احیا شده بودند، روبه رو گردید. البته یکی از اهداف شاه در روند اصلاحات ارضی تمایل او به تضعیف قدرت زمینداران سنّتی از یک طرف و وابسته کردن طبقة دهقان به دولت از طرف دیگر بود. در واقع90 درصد از کشاورزان اجاره کار قطعة زمینی به دست آوردند درحالی که نیمی از دهقانان بدون زمین هیچ چیز به دست نیاوردند. آن دسته که زمین به دست آوردند به ناگاه متوجه شدند که زمین اعطایی آنقدر کوچک است که نمی تواند خانوادة آنها را تأمین کند. نکته ای که نباید از نظر دور داشت این است که نیمی از کل زمینهای کشاورزی در کنترل زمینداران بزرگ باقی ماند. درآمد اندک، سطح بهداشت پایین و تحصیلات محدود، مشکلات عمدة کسانی بود که سعی کردند از طریق کشاورزی در این زمینها امرار معاش کنند درحالی که میلیونها نفر در دهه های 60 و 70 به شهرها مهاجرت کردند. حمایت نامناسب دولت و فعالیتهای ناکافی خارجی در زمینة کشاورزی روند رشد در بخش نوپای سرمایه گذاری در کشاورزی را دو تا سه درصد کاهش داد، درحالی که واردات مواد غذایی در سال 1977 تا سقف 6/2 میلیون دلار افزایش یافت. بدین ترتیب کشاورزی با وضعیت مصیبت باری روبه رو شد و مهاجرت دهقانان بومی باعث نارضایتی در شهرها شد. سیاستهای اسکان و کنترل شاه بشدت ساختار اجتماعی قبیله ای و عشیره ای را تحت تأثیر قرار داد و شرایط زندگی را در کردستان، بلوچستان، خوزستان و فارس دشوار ساخت.29
روی دیگر ویترین پر زرق و برق بخش صنعت مدرن علائم دیگری از توسعة وابسته را نشان می دهد. علی رغم رشد چشمگیر در بخش جایگزینی واردات و صنایع سنگین، تعرفه های بالا، تورم، سود تضمین شده، و افزایش دستمزدها نشان می داد که تنها بخش اندکی از تولیدات داخلی قابل صدور است. سرمایه، فناوری و مدیریت خارجی بر اکثر صنایع رو به رشد، که یا مشتقات نفتی بود و یا صنعت مونتاژ، مسلط شده بود. در سال 1973 نفت و گاز 77 درصد صادارت را به خود اختصاص داده بود، درحالی که این رقم در سال 1978 به 98 درصد افزایش یافت و چرخش اقتصادی را به طور کامل به درآمدهای نفتی گره زد. در عین حال این مساله از پیدایش یک نظام مالیاتی صحیح جلوگیری کرد. یک بخش خصوصی ثروتمند کوچک ظهور کرد که میان دو قدرت فائقه، یعنی دولت و شرکتهای چند ملیتی، گرفتار شد. طبقة کارگر در کمتر از بیست سال دو برابر شد و رقمی بین 600 تا 900 هزار نفر را تشکیل می داد؛ حدود یک میلیون نفر در بخش ساختمان، 280 هزار نفر در حمل و نقل و ارتباطات، 88 هزار نفر در بخش نفت و معدن، و 65 هزار نفر در بخشهای کاربردی (در مجموع 20 تا 25 درصد نیروی کار مشغول کار بودند). گرچه با افزایش قیمت نفت دستمزدها افزایش یافت اما شرایط کار، ساعات کار و وضعیت زندگی شهری عموماً بسیار دشوار بود. همراه با رشد صنعتی شدن و گسترش دولت، یک بخش کلیدی دیگر که در برگیرندة طبقة متوسط تحصیلکرده از متخصصین، کارمندان دولت، و کارگران فنی بود نیز گسترش یافت. همزمان با افزایش حقوقها و فرصتهای شغلی، تورم و قیمت مسکن افزایش پیدا کرد در حالی که تنها تعداد محدودی کانالهای مشارکت سیاسی باز بودند.30
بخش خرده فروشی شهری اقتصاد بازار تا حدودی منقبض شد، اما تحت شرایط سختی به حیات خود ادامه داد. صنعتگران صنوف مختلف به سبب سیاستهای وارداتی و کنترل دولت تحت فشار قرار گرفتند، درحالی که تُجاری که وضعیت بهتری داشتند در بخش خرده فروشی نقش مهمی به عهده گرفتند. ضمن اینکه به دلیل ظهور فروشگاههای زنجیره ای و فروشگاههای مدرن و همچنین تعقیب آنان توسط دولت به اتهام دست داشتن در ایجاد تورم، فعالیتهای تجاریشان صدمه دیده بود.31
با گسترش مراکز آموزشی مدرن، حدود 10 هزار روحانی نفوذ خودشان را به تدریج از دست دادند، اما همچنان از طریق مالیاتهای مذهبی (خمس و زکات) و اموال تحت کنترلشان منابع درآمد خود را حفظ کردند. از همه بدتر، حاشیه نشینان شهری بودند که به کارهای غیر حرفه ای (اغلب ساختمان سازی) روی آوردند. به هرحال، بیکاری و سوء تغذیه و خانه های پرجمعیت زندگی را بسیار دشوار و نومید کننده ساخته بود.
اواخر دهة هفتاد و هشتاد تغییرات کمّی و کیفی مهمی در بازار داغ توسعة وابسته روی داد. سهم نیروی کار روستایی از 77 درصد به 32 درصد کاهش پیدا کرد، بخش سرمایه داری هم در فعالیتهای شهری و هم فعالیتهای دهقانی گسترش یافت، قبایل تا حدود زیادی اسکان داده شدند، دهقانان دست به مهاجرت زدند، و بازار به سختی تحت فشار قرار داشت. نابرابری درآمدها در آسیا در سال 1970 در بدترین وضعیت قرار داشت و ترقی قیمت نفت آن را وخیمتر کرد: تورم سالانه از 4 درصد بین 1968 تا 1972 به 7/15 از سال 1973 تا 1977 رسید؛ نرخ مرگ و میر کودکان به 80 در هزار، و میانگین امید به زندگی که 50 سال بود بهبود یافت، اما تنها به سطح هندوستان رسید، 64 درصد از جمعیت شهری و 42 درصد از دهقانان دچار فقر غذایی بودند و نرخ بیسوادی بین 65 تا 70 درصد حتی از هند نیز بیشتر بود.32 درحالی که طبقة نخبگان از همه گونه وسایل تجملاتی بهره مند بود، طبقة متوسط تنها تلاش می کرد که دستاوردهای اخیرش را حفظ کند و اکثر مردم در دهة هفتاد همچنان در تنگنای معیشتی قرار داشتند درصورتی که ایران در اوج روند نوسازی خود قرار داشت.
این پدیده نشانگر روی دیگر سکة توسعة وابسته بود که ویژگیهای ساختار اجتماعی با نارضایتیها و شکایات مختلف را منعکس می کرد.

2 دولت سرکوبگر انحصار طلب

محمدرضا پهلوی پس از کودتای 1953 به مثابة یک پادشاه دیکتاتور در عرصة سیاسی کشورش ظاهر شد. این نقش ریشه در سلطنت سرکوبگرانة پدرش در دهة 1930 داشت، اما این روند آرام و بدون چالش نبود: ایران در دوران اشغال نیروهای متحدین در دهة 1940، یک دوره سیاست دمکراتیک را تجربه کرده بود؛ دولت ملّی محمد مصدق در سال 1953 تقریباً کنترل دولت را در دست گرفت، اما به علت انشعاب در نیروهای جنبش ملی و دخالت پنهان امریکا که شاه را به قدرت بازگرداند سرنگون شد؛ توطئة یک کودتا در سال 1958 کشف شد؛ و نهایتاً یک قیام مذهبی در سال 1963 به خاک و خون کشیده شد. تنها پس از این وقایع بود که شاه نهاد حکومت را مستحکم کرد. شالوده های این نهاد به ترتیب اهمیت عبارت بودند از: درآمدهای نفت، سرکوب، کنترل اجتماعی، دیوان سالاری و نظام حزبی.
درآمدهای نفت موقعیت شاه را در رأس حکومت و ساختار اجتماعی استحکام می بخشید. در واقع تشکیل اوپک در سال 1960 و تهدید ایران مبنی بر تحریم بازارهای غربی در پی جنگهای اعراب و اسرائیل در سالهای 1967 و 1973 بیش از ملی کردن صوری نفت توسط شاه در سال 1954 درآمدهای نفتی ایران را افزایش داد. درآمدهای نفت از 5/22 میلیون دلار در سال 1954 تقریباً هزار برابر افزایش یافت و به 20 میلیارد دلار در 1977 رسید. این درآمدها هم منبعی برای فعالیتهای دولت بود و هم به ثروتمند شدن شاه، خاندان سلطنتی و دربار منجر شد. شصت و شش شاهزاده و عموزاده های خانوادة سلطنتی بین 5 تا 20 میلیارد دلار ثروت جمع آوری کردند. مطابق یک بررسی، خانوادة سلطنتی یک پنجم داراییهای بخش خصوصی در ایران را در اختیار داشت که شامل سهام آنها در 207 شرکت فعال در بخشهای کشاورزی، ساختمان سازی، هتل، اتومبیل سازی، نساجی، بیمه و شرکتهای فراگیر در سطح بالای هرم اجتماعی یکی از پایه های مادی قدرت شاه بود و از عوامل مهم به دست آوردن وفاداری ظاهری یارانش به دولت و شخص او محسوب می شد.33
ارتش و سازمان منفور اطلاعاتی او، ساواک، حفظ این ثروت را به عهده داشتند. تعداد پرسنل نیروهای مسلح از 191 هزار نفر در سال 1972 به 413 هزار نفر در سال 1977 (پنجمین ارتش بزرگ جهان) رسید، که بین 25 تا 40 درصد از بودجه را به خود اختصاص می داد. این رقم در سال 79-1978 به 10 میلیارد دلار رسید. این ارتش در داخل برای کنترل بحرانهای اجتماعی مورد استفاده قرار می گرفت و در کنار آن پلیس و سرویسهای اطلاعاتی قرار داشت که همگی توسط ایالات متحده آموزش دیده و مسلح شده بودند. ساواک مطبوعات را سانسور و نیروهای دولتی را کنترل می کرد و اتحادیه های دولتی را زیر نظر داشت و در عین حال مخالفین سیاسی را مرعوب می ساخت. بر اساس یک گزارش سازمان عفو بین المللی، بین 25 هزار تا100 هزار زندان سیاسی در سال 1975 در ایران وجود داشت. همین گزارش حاکی از آن بود که هیچ کشوری در دنیا سابقه ای بدتر از ایران در مورد حقوق بشر ندارد: «شاه ایران علی رغم اینکه مجازات اعدام در ایران بالاترین رقم در جهان است، چهرة نظامی نیکوکار خود را حفظ کرده است. در ایران هیچ دادگاه مدنی معتبری وجود ندارد و سابقة شکنجه از حدّ تصور فراتر رفته است.»34
نهادهای ثروت و قدرت مطلقاً تحت کنترل دولت قرار دارند: کابینه و وزرا زیر نظر شاه هستند و قدرت را او به آنها تفویض می کند؛ 304 هزار نفر کارمندان ارشد دولت، 800 هزار کارمند دولت، و پارلمان همه زیر نظر شاه قرار دارند. نمایندگان پارلمان را اعضای دو حزب طرفدار شاه تشکیل می دادند که به عنوان حزب «بله قربان» و حزب «چشم قربان» معروف بودند. (نام رسمی آنها حزب ملّیون و حزب مردم بود). این احزاب تا سال 1975 وجود داشتند، اما در این سال شاه یک نظام تک حزبی را با معرفی حزب رستاخیز به وجود آورد. شاه ادعا می کرد که مشروعیتش مبتنی بر یک نظام مترقی، نوگرای ملی است، اما واقعیت چیز دیگری بود: نظام شاه یک نظام سرکوبگر، دیکتاتوری زیر سلطة امریکا بود.35 براساس پایگاه طبقاتی دولت پهلوی مبتنی بر هژمونی طبقة حاکم، و در پیوند نزدیک با رابطه نه چندان همواری با کارفرمایان، زمینداران بزرگ، دیوان سالاران عالی مرتبه، و افسران نظامی بود که به عنوان شریک انتخاب کرده بود. شاه و دولت هدف نارضایتی خفتة دیگر اعضای طبقة نخبگان و نهضت اجتماعی از پایین بودند و در ظاهر به نظر می رسید که در جامعة ایران خود مختارند، اما بقای آنها در دراز مدت در خطر بود.

3 باز شدن فضای نظام بین المللی

بعد از کودتای 1953، ایالات متحده به عنوان یک قدرت خارجی بلامنازع در صحنه سیاسی ایران ظاهر شد و در واقع جایگزین بریتانیا گردید. در طول دهه های پنجاه و شصت میلادی یک رابطة ویژه بین دو کشور به وجود آمد که مبتنی بود بر اهمیت سیاسی، اقتصادی و استراتژیک ایران به عنوان یک کشور صادرکنندة نفت که در جوار اتحاد شوروی واقع شده بود. این روابط توسط کمکهای امریکا، درآمد نفت، و سرمایه گذاریها تقویت شد و در اوایل دهة هفتاد با اعلام دکترین نیکسون که قصد تقویت متحدین منطقه ای برای حفظ فضای سیاسی و اقتصادی در نقاط استراتژیک جهان را داشت وارد فاز جدیدی گردید. نیکسون در سال 1972، براساس یک پیمان دو جانبة سرّی، ایالات متحده را متعهد کرد که هرگونه سلاح غیر اتمی را که ایران درخواست کرد به این کشور تحویل دهند. این پیمان منجر به همکاری بی سابقه ای بین دو طرف گردید که زمینة فروش 10 میلیارد اسلحه تا سال 1977 و 10 میلیارد تجارت دو جانبه (عمدتاً اسلحه در مقابل نفت) را طی سالهای 80-1976 فراهم آورد.36
اما جیمی کارتر به عنوان کاندیدای ریاست جمهوری این روابط را بعد از 1976 خدشه دار کرد. وی از سیاست فروش اسلحه امریکا به ایران انتقاد کرد و به عنوان رئیس جمهور تا حدودی فروش سلاح امریکا به دیگر کشورها را به رعایت حقوق بشر توسط آنها مشروط کرد، و از وزارت خارجة امریکا خواست که به منظور تعدیل کردن سرکوبگری شاه با سازمانهای دفاع از حقوق بشر همکاری کند. شاه همه این اقدامات را جدّی تلقی کرد و در یکی از اظهاراتش به یکی از دستیارانش گفت: «به نظر می رسد که ما برای مدت طولانی در اینجا نخواهیم بود». در سال 1971 شاه تا حدودی فضای سیاسی کشورش را با آزاد کردن تعدادی از زندانیان سیاسی باز کرد. فضای جدید زمینه ای فراهم آورد برای نوشتن نامه های سرگشادة انتقادی توسط روشنفکران ناراضی و همچنین یکسری تجمعات و تظاهراتی که نویدهای اولیة انقلاب در حال وقوع را می داد. اما علی رغم همه این مسائل ایران آنقدر برای روابط ویژه از بعد سیاسی و استراتژیک مهم بود که ایالات متحده نمی توانست آن را رها کند. گرچه کنگره مشکلاتی را بر سر راه صدور اسلحه ایجاد کرد، اما همچنان سلاحهای مدرن به ایران ارسال می شد. کارتر رابطة شخصی نزدیکی با شاه ایجاد کرد و در 31 دسامبر 1977، یک هفته قبل از وقوع درگیریهای جدّی در تهران مهمان او شد و گفت: «ایران تحت رهبری شاه در یکی از مناطق آشوب زدة جهان به جزیرة ثبات تبدیل شده است. اعلیحضرت، این افتخار بزرگی برای شما و رهبری شما و برای احترام، ستایش و علاقه ای که مردم شما به شما دارند می باشد».37 در ماه مه 1978، سفیر امریکا در ایرن، ویلیام سولیوان، در تلگرامی به کشورش نوشت: «ایران با ثبات است و هیچ گونه مشکل جدّی ای در روابط دوجانبه وجود ندارد. در ماه سپتامبر، دقیقاً پس از کشتار تظاهرکنندگان در جمعة خونین، جیمی کارتر طیّ تلگرافی که بسیار برای آن تبلیغ شد، حمایت خود را از شاه اعلام کرد. اما شاه که اکنون از سرطان رنج می برد مطمئن نبود که از حمایت کامل امریکا برخوردار باشد.
این دوگانگی دوجانبه همچنان ادامه یافت و حتی پیامدهای جدّیتری به خود گرفت تا اینکه انقلاب بتدریج آغاز شد. درحالی که سولیوان در پاییز 1978 متوجة قدرتمندی انقلاب شد، وزیر خارجة امریکا، سایروس ونس، و مشاور امنیت ملی یبگینو برژینسکی طرفدار مشت آهنین و سرکوب بودند. گزارشگر ویژه، جورج بیل، در دسامبر به کارتر گوشزد کرد که عمر شاه به عنوان یک پادشاه مطلقه به پایان رسیده است. برژینسکی، ژنرال رابرت هایزر را در اوایل سال1970 به تهران فرستاد تا انسجام و اتحاد ارتش را حفظ کند و در صورت نیاز برای حفظ نظام دست به کودتا بزند. کارتر نهایتاً در اثر توصیه های تناقض آمیز و احساسات شخصی اش نسبت به شخص شاه فلج شد و حمایت اخلاقی خود را چنان از شاه اعلام کرد که راه برگشتی برایش نماند (و بدین ترتیب اپوزیسیون را خشمگین تر کرد). ولی در عین حال حمایت او از قدرت نظامی و مشاورة روشن برای به تعویق انداختن انقلاب برخوردار نبود.
این عدم اقدام قدرت جهانی کلیدی در معادلة ایران راه را برای توازن قوای درونی هموار ساخت. این مسأله از اول تا آخر انقلاب به طرفداران انقلاب کمک کرد همچنان که روابط ویژه ایران و ایالات متحده از 1953 تا 1978 در وهله اول مشروعیت او را خدشه دار کرد.
بدین ترتیب از آنجا که قدرت اصلی جهان به طور مؤثری برای جلوگیری از وقوع انقلاب دخالت نکرده است، نظام جهانی نیز گمان می کرد که بایستی با دید موافق به این انقلاب نگریست. ممکن است که ما بگوییم بدون این رویکرد نیز انقلاب موفق می شد، اما هزینه های انسانی آن مطمئناً بیشتر و بیشتر می شد و ممکن بود بدیلهای تاریخی پیش بینی نشده ای به صحنه بیاید (کودتا، دخالت، و ائتلاف داخلی متفاوت و غیره).

4 افول اقتصادی

آخرین عاملی که در ایجاد بحران انقلابی نقش عمده ای ایفا کرد افول اقتصادی بود که از سال 1976 آغاز شد. این مسائل ریشه های به هم تنیدة متعددی داشت: چرخه های رشد و رکود توسعة وابسته، موانع اقتصادی داخلی، سوء مدیریت و تأثیر رکود اقتصاد جهانی بر اقتصاد ایران. پس از دوران خوش بینی زودگذری که در پی افزایش چهار برابر قیمتهای نفت اوپک در 74-1973 به وجود آمد، برنامة پنج سالة توسعة اقتصادی عمیقاً مورد تجدید نظر قرار گرفت و حجم عظیمی از هزینه های دولتی وارد اقتصاد ایران شد. در نتیجه در سال 1975 «اقتصاد ایران کاملاً از کنترل خارج شد… و هرچه هزینه ها بیشتر و بیشتر می شد، توفیقها کمتر و کمتر می گردید».38 موانع زیادی در زیر ساختها (بنادر و راهها)، سرمایة انسانی (مهارت و مدیریت)، و ظرفیت فناوری برای جذب نوسازی صنعتی و نظامی وجود داشت و سپس شکوفایی مبتنی بر نفت در حدود سال 1975 فروکش کرد، زیرا تقاضای جهانی برای نفت به سبب رکود بین المللی، که تا حدودی نتیجه افزایش قیمت نفت بود، کاهش یافت. صادرات نفت ایران تا پایان سال حدود20 درصد کاهش یافت که باعث شد درآمد نفتی این کشور حدود 7/2 میلیارد دلار کاهش یابد. در ماه مارس همان سال رژیم ایران با یک کسری 3 میلیارد دلاری برای پرداخت قراردادهایش روبه رو شد. در ماه اکتبر شاه هشدار داد: «ما از مردم نخواسته ایم که از خودگذشتگی نشان دهند، بلکه آنها را لای زرورق پیچیده ایم. اما اکنون اوضاع تغییر خواهد کرد. همه بایستی بیشترتر کار کنند و برای از خود گذشتگی در راستای پیشرفت ملت آماده باشند». دو شاخص گویا در این مقطع عبارت بودند از: فرسایش اعتماد بخش تجاری که منجر به خروج ماهانه 100 میلیون دلار در سالهای 76-1975 گردید، و افزایش نرخ کالاهای مصرفی از 9/9 درصد در سال 1975 به 6/16 درصد در سال 1976 و 1/25 درصد در سال 1977 (نرخ اجاره در تهران در سالهای 1974 و 1975 حدود 200 درصد و سال 77-1976 100 درصد افزایش یافت).
بدین ترتیب سال 1977 سال سختی بود. گرچه رشد صنعتی همچنان مثبت بود اما از 4/14 درصد به 4/9 درصد اُفت پیدا کرد. در اینجا این پرسش مطرح می شود که آیا این سیر نزولی در اقتصاد یک رکود مطلق بود و یا اینکه صرفاً یک نزول نسبی. فرد هالیدی در این رابطه می نویسد: «گرچه مشقت فراگیری به وجود نیامده بود، سیر نزولی اقتصادی تأثیرات منفی سیاسی داشت».39 این تأثیر در بعضی جا ها خیلی جدّی بود: سرمایه گذاری خصوصی 8/6 درصد کاهش داشت، تولیدات کشاورزی با 8/0 درصد کاهش روبه رو شد، از بودجة دولت 5/3 میلیارد دلار کاسته شد، و استقراض از خارج آغاز شد. در ژانویة 1977 تولیدات نفت 5/1 میلیون بشکه در روز کاهش یافت، زیرا ایران اصرار داشت که نفت را 5 سنت گرانتر از امارات متحده و عربستان صعودی بفروشد. بدین ترتیب، گرچه صادرات کاهش داشت، درآمدها30 درصد افزایش یافت. از آنجا که تعدادی از قراردادها لغو و یا محدود شده بود، بیکاری افزایش یافت، که این مسأله خصوصاً بر وضع زندگی کارگران غیر ماهر شهری تأثیر سوء برجای گذاشت. نرخ رسمی بیکاری در 78-1977 برابر 1/9 درصد (900 هزار نفر در 9/9 میلیون نفر) بود، بیکاری در مناطق روستایی بین 20 تا 30 درصد بود و حدوداً یک تا یک و نیم میلیون نفر از جمعیت را دربرمی گرفت. تجار بازاری همچنان به عنوان سپر بلا جریمه و مسئول تورم معرفی می شدند. نخست وزیر جدید، جمشید آموزگار، برای مبارزه با تورم آهنگ رشد اقتصادی را کندتر کرد که مسألة بیکاری و رکود را بیش از پیش وخیم کرد.
این روندها منجر به اعتراضهای 1977 به بعد گردید. گرچه در اواسط سال 1978، سال انقلاب، این اعتراضها تا حدودی کُند شد، اما اعتصابها، حمله به اموال دولتی و ناآرامی بخش تجاری، در داخل و خارج، آنها را بزرگ جلوه می داد. بدین ترتیب سیر نزولی رشد اقتصادی آخرین شرایط ساختاری بود که شاه را تضعیف کرد و به بحران دامن زد.

چگونه ائتلاف موفق شد؟

فرهنگهای سیاسی اپوزیسیون

در این بخش نهایی علل و پویش ائتلاف انقلابی توده ای چند طبقه ای ایران مورد بررسی قرار می گیرد. در ابتدا نظری بر فرهنگهای سیاسی می اندازیم که الهام بخش بازیگران این فرآیند بوده اند. همان طور که قبلاً اشاره شد، جهت گیریهای ارزشی برای تبدیل شرایط ساختاری مناسب انقلاب به عمل بسیار با اهمیت هستند. ایدئولوژی و فرهنگ به مثابة صافیهایی عمل می کنند که گروهها تجربه های خود را از بی عدالتی از طریق آنها عبور می دهند و برای اصلاح آن خود را بسیج می کنند و به دلیل پیچیدگی شناخت آنچه در ذهن میلیونها بازیگر اجتماعی ناشناس می گذرد، در اینجا نقدهای رهبران و سازمانهای ایرانی قابل شناسایی را بررسی می کنیم و در این راستا تلاش خواهیم کرد که پایگاه اجتماعی هر کدام را در قدم اول شناسایی کنیم. ما مشاهده خواهیم کرد که به جای یک تشیع یک دست، حداقل پنج جهت گیری ارزشی انتقادهای فزاینده گروههای مختلف در جامعة ایران را تشکیل می دهد. می توان این جهت گیریها را با عناوین اسلام مبارز ]امام[ خمینی، الهیات آزدایبخش و رادیکال شریعتی، اسلام لیبرال دموکراتیک بازرگان، سوسیالیسم گروههای چریکی (با گرایشهای اسلامی و سکولار) و ناسیونالیسم سکولار (به شکلهای سوسیالیستی و دموکراتیک) نامید. همه این ایدئولوژیها با همه عناصر مختلفی که ائتلاف انقلابی توده ای چند طبقه ای ایران را تشکیل می داد، بسیج شد.
طیّ سال 1978، آیت الله روح الله موسوی خمینی (89-1902) به عنوان رهبر نهضت ظهور کرد. او به عنوان یک منتقد جدّی انقلاب سفید شاه در سال 1963 در قم مشهور شد و بر علیه «استثمار اقتصادی و سیاسی ایران توسط غرب از یک طرف....و تسلیم رژیم به استعمار از طرف دیگر.... سخنرانی کرد و نتیجه گرفت که رژیم مصمم است اسلام و قوانین اسلامی را نابود کند و تنها اسلام و علمای اسلام می توانند از یورش استعمار جلوگیری کنند». در سال 1971 او در تبعید در عراق کتابی در مورد حکومت اسلامی منتشر کرد که یک بمب ایدئولوژیک بود و در آن مشروعیت رژیم را به چالش خواند و از حکومت یک فقیه جامع الشرایط دفاع کرد. اما انتقادات ایشان از فساد رژیم سلطنتی و دیکتاتوری خاندان پهلوی، سلطة غرب، و همچنین مشکلات اقتصادی ایران، بهتر از این عقاید شناخته شده بود. اسلام مبارز ]امام[ خمینی نیز ممکن است به عنوان یک اسلام توده ای شناخته شود، زیرا این گرایش جنبه های سنّتی و مترقی را به هم می آمیخت و برای اقشار گوناگون جذابیت داشت. درحالی که پایگاه اولیه گرایش ضد امپریالیستی ]امام[ خمینی در میان علمای سطح پایین، طلاب، و بخشهایی از بازار بود، این گرایش همچنین روشنفکران سکولار، چپیها و کارگران را نیز جذب کرد. معهذا دیدگاه مذهبی ایشان برای طبقات حاشیه ای شهری و جمعیتهای روستایی که آنها را مستضعفین می خواند جذابیت داشت. ایشان از حمایت شبکه ای از دانشجویان و علما در داخل و خارج، از جمله اعضای جامعه روحانیون مبارز که اکثر آنان بعد از انقلاب به شهرت رسیدند، برخوردار بود. این مزایا، به علاوة مخالفت سازش ناپذیر، انسجام فردی، و زیرکی سیاسی به ]امام[ خمینی کمک کرد که به عنوان رهبر نهضت پس از شروع حرکت ظهور کند.
علاوه بر ]امام[ خمینی ، معمولاً علی شریعتی (77-1933) به عنوان ایدئولوگ انقلاب شناخته می شود. شریعتی دانشجوی جامعه شناسی، تاریخ و ادبیات سوربون از سال 1960 تا 1964 بود و پس از بازگشت به ایران، ابتدا به عنوان معلم زبان انگلیسی دبیرستان و سپس استاد تاریخ دانشگاه مشهد شروع به کار کرد. پس از اینکه شریعتی به علت مسائل سیاسی در سال 1971 اخراج شد، در تهران قبل از دستگیری، تبعید و مرگش در انگلستان در سال 1977 (ژوئن) سخنرانیهای بسیار جذابی در آستانة انقلاب ایراد کرد. کار اصلی او ارائة یک اسلام فعال انقلابی و ترکیب سیاست و تحلیل اجتماعی با الهامات مذهبی بود. او در مخالفت با علمای ساکت و طرفدار وضع موجود به تدوین الهیات آزادی بخش پرداخت و استدلال می کرد که: «اساسی ترین سنت اسلام شهادت است همراه با فعالیت انسانی در راستای مبارزه با ظلم و استقرار عدالت و همچنین دفاع از حقوق بشر». گرچه او معتقد بود که مارکسیسم برای تحلیل تاریخ و جامعه مفید است، احساس می‎کرد که راه حل مشکلات در درون اسلام قرار دارد و به طور مبهم دعوت به حکومت اسلامی می کرد که از دید او مردمی و مبتنی بر دموکراسی هدایت شده بود. پایگاه اجتماعی او در وهلة اول در میان دانشجویان تندرو دانشگاهها و روشنفکران بود، اما به طبقات مردمی شهری از قبیل کارگران، مهاجرین و حاشیه نشینان نیز سرایت پیدا کرد.بسیاری از نوشته های او مبنای شعارهای تظاهرکنندگان و یا شعارهای دیواری سال 1978 بود، که گواهی است بر جذابیت او برای تودة مردم که او را بعد از ]امام[ خمینی قرار می دادند.40
گرایش سوم که تاثیر آن کمتر بود اما در عین حال از اهمیت خاص خود برخوردار بود، قرائت لیبرال دموکراتیک از اسلام بود که توسط بازرگان و نهضت آزادی ایران مطرح شد. بازرگان تحصیلات خود را در مهندسی فیزیک در پاریس به اتمام رساند، یکی از دستیاران مصدق در نهضت ملّی شدن نفت ایران بود. او به عنوان بنیانگذار نوگرایی اسلامی مطرح است؛ آثار او مسائلی از قبیل قانون اساسی، دموکراسی و سوسیالیسم معتدل را در یک چهارچوب اسلامی متعهد در برمی گیرد. او از مالکیت بزرگ بر زمین انتقاد می کرد، خواهان رفع احتیاجات مردم بود، و تلاش می کرد علما و نیروهای مترقی را متحد کند تا نقطه ضعفهای نهضت مصدق را برطرف کنند. پایگاه اجتماعی نهضت آزادی که در سال 1963 ممنوع اعلام شد، عمدتاً در میان اقشار متوسط تجار، کارمندان دولت، دانشجویان و صاحبان حِرف بود.41
همچنین ناسیونالیستهای لیبرال سکولار باقیمانده از جبهة ملی دارای ترکیب اجتماعی مشابهی بودند. این عده که بعد از کودتای 1953 تحت فشار شدید قرار داشتند، در تظاهرات ضد شاه در سالهای 63-1960 مجدداً حضور یافتند، اما دوباره مجبور شدند به فعالیتهای زیرزمینی روی آورند. پایگاه اجتماعی این گروه که خواستار یک آلترناتیو دموکراتیک برای نظام پادشاهی در سیاست خارجی مستقل بود، عمدتاً در میان گروه محدودی از بازاریان، کارگران تحصیلکرده، و صاحبان حِرف بود. این گروه که در سال 78-1977 دوباره علنی شد، نهایتاً به رهبری ]امام[ خمینی تسلیم شد. حزب چپ گرای توده (کمونیست) که پس از سرکوبهای سال 1953 و بعد از آن متحمل خساراتی شده بود موفق شد به فعالیتهای زیرزمینی و خارج از کشور خود ادامه دهد و در آستانه انقلاب ادعا کرد که 38 هزار عضو دارد. مواضع سیاسی این حزب عبارت بودند از: حمایت از اتحاد شوروی، تقاضای ایجاد یک جمهوری دموکراتیک، اصلاحات ارضی واقعی، نفی خشونت، و حمایت از روحانیت مترقی، خصوصاً ]امام[ خمینی. پایگاه اجتماعی این حزب در ایران به بخشی از روشنفکران، محدود بود و در تظاهرات سال 1978 نشان داد که حامیانی در کارخانه ها بخصوص در صنعت نفت دارد. سازمانهای چریکی چپ گرا در مبارزات ضدشاه دهة هفتاد مؤثرتر بودند که درمیان آنها مجاهدین اسلامی و فداییان مارکسیست بیشتر مطرح بودند. مجاهدین در دهة شصت میلادی از درون نهضت آزادی رشد کردند و از روشهای مسالمت آمیز مبارزه راضی نبودند. آنها با ارتباط دادن اسلام و فعالیتهای انقلابی در سال 1953 اعلام کردند که به مارکسیسم احترام می گذارند و در سال 1354 به دلیل اختلاف بر سر این موضوع انشعاب ایجاد شد و گروه اسلامی که تحت تأثیر شریعتی بود، نام مجاهدین را برای خود حفظ کرد. بعد از سال 1354، مجاهدین که درگیر بمب گذاری و به قتل رساندن مقامات شدند، حدود 73 نفر از اعضای خود را از دست دادند در حالی که مارکسیستها 30 نفر از جمله تقریباً همه اعضای بنیانگذار را از دست دادند. گروه فداییان همتای مارکسیست نسبت مجاهدین بود که از حزب توده جدا شده بود. این گروه نیز مانند گروه مجاهدین پایگاه عمده اش در میان دانشجویان بود. گروه فداییان نیز در سال 55-1353 دچار انشعاب شد. آنها نیز تعداد زیادی از رهبران و 172 نفر از اعضایشان را که توسط رژیم دستگیر شدند و یا به قتل رسیدند ازدست دادند. فداییان در میان انجمن دانشجویان ایران در ایالات متحده که در آستانة انقلاب حدود 5 هزار عضو داشت نفوذ زیادی داشتند. تعداد زیادی از دانشجویان، روشنفکران و کارگران از طریق مجاهدین و فداییان عقاید سوسیالیستی را پذیرفتند. از میان این همه فرهنگهای سیاسی مکاتبی به وجود آمد که توانستند میلیونها ایرانی را در سالهای 57-1356 بسیج کنند.42
ناسیونالیسم، مردم سالاری، سوسیالیسم، بنیادگرایی اسلامی، رادیکالیسم، و لیبرالیسم توجه توده ها را به طریقی پیچیده و به شیوه ای همپوشان به خود جلب کرده بود. افرادی که به این مکتبها جذب می شدند عبارت بودند از طلاب جوان، بازرگانان، دانشجویان، هنرمندان، روشنفکران، و حاشیه نشینان شهری. این گروهها در یک ائتلاف نه چندان منسجم یک حرکت اجتماعی توده وار شهری را به وجود آوردند. بدون در نظر گرفتن این جهت گیریها بسیار مشکل خواهد بود که شکل نهضت انقلابی را تعیین کرد. حضور اینها یک عامل علّی در ایجاد انقلاب به شمار می آید.

مراحل بسیج انقلابی 57-1355

گرچه تعیین تاریخ دقیق آغاز انقلاب مسأله ا ی مورد بحث است، اما شکی نیست که یکسری تحرکات اعتراض آمیز در سال 1357 اتفاق افتاد که کسی در آن زمان نمی توانست حدس بزند که سرانجام اینگونه تحرکات چه خواهد بود. پس از اینکه شاه فضای سیاسی را به طور جزئی آزاد کرد و افول اقتصادی ایران آغاز شد، تعدادی نامة سرگشاده در مورد نقض حقوق بشر و تخلف از قانون اساسی از سوی نویسندگان، شعرا، قضات، و وکلا خطاب به شاه نوشته شد. هنگامی که روزنامة کیهان نوشت: در ایران مشکل چیست؟، حدود 4 هزار نامه دریافت کرد. در اردیبهشت ماه سخنرانی مهدی بازرگان در یک مسجد حدود 14 هزار مخاطب داشت. در ماههای بهار و تابستان نهضت آزادی، جبهة ملی، حزب توده، فداییان، و مجاهدین علناً یکسری فعالیتهای تند را ایجاد کردند. در ماههای تیر و مرداد ساکنان حلبی آباد اطراف تهران در مقابل تخلیه اجباری توسط نیروهای شهرداری دست به مقاومت زدند که در نتیجه تعداد زیادی در درگیری با نیروهای امنیتی به قتل رسیدند. شعرا در شهریورماه ده شب شعر برگزار کردند که تعداد شرکت کنندگان در این مراسم فرهنگی از 30 هزار به 150 هزار نفر افزایش یافت. این مراسم در اعتراض به سانسور برگزار شد. چندی بعد فرزند ارشد ]امام[ خمینی، مصطفی خمینی به طور مشکوکی در عراق از دنیا رفت و در مراسم سوگواری او برخوردهایی پیش آمد. در همین حال، در طول بازدید شاه از ایالات متحده بین 8 هزار تظاهرکنندة معترض و 1500 نفر طرفداران شاه (که گفته می شد هر کدام از سفارت ایران 100 دلار دریافت کرده بودند) برخوردهایی پیش آمد. در دی ماه اکثر دانشگاههای بیست و دوگانة ایران یا تعطیل بودند و یا در حال اعتصاب. دانشجویان و بازرگانان تهران از مراسم محرم برای تظاهرات علیه سیاستهای اقتصادی رژیم استفاده کردند. بنابراین در پایان سالی که در آن کارتر ایران را جزیرة ثبات خواند، تظاهرات و اعتصابهای توده ای متشکل از اقشار گوناگون از روشنفکران گرفته تا دانشجویان، حاشیه نشینان شهری، کارگران ، علما و بازاریان آغاز شد.43
می توان گفت که انقلاب در حقیقت به عنوان یک فرآیند مستمر در نیمة اول سال 1978 آغاز شد، چرا که یکسری اعتراضهای دوره ای برای بزرگداشت چهلمها به طور منظم برگزار می شد. این اعتراضها به دلیل مقاله ای توهین آمیز علیه ]امام[ خمینی در ژانویة 1978 که در روزنامة نیمه رسمی اطلاعات درج گردید، آغاز شد. پس از درج این مقاله بین 4 تا 10 هزار نفر (از طلاب، بازاریان و علما) در شهر قم دست به تظاهرات زدند و در نتیجه در درگیری با نیروهای امنیتی 20 الی40 نفر کشته شدند. 18 فوریه 1978 در دروازة شهر بزرگ تظاهرات شد و سپس در 55 نقطه ایران برای اولین بار شعار مرگ بر شاه در فضای سیاسی ایران طنین انداز شد، اما نیروهای امنیتی حدود 100نفر را به قتل رساندند. این تظاهراتها توسط ضبط صوت ضبط شد و در سراسر ایران نوار آن پخش گردید. در ماه مه، 34 شهر ایران دستخوش خشونت شدند که طیّ آن بین 40 تا 80 نفر کشته شدند (و مثل همیشه آمار دولتی با آمار مردمی در مورد قربانیان متفاوت بود). شاه علناً عذرخواهی کرد و وعدة آزادسازی بیشتر را داد و طی دو ماه یک نوع وقفه در تظاهرات مشاهده شد. اما این وقفه در ماه بعد، یعنی ماه رمضان، از بین رفت. وعدة شاه برای برگزاری انتخابات آزاد در ششم اوت با تظاهرات 50 هزار نفری مردم در اصفهان روبه رو شد که طیّ آن حدود صد نفر کشته شدند. سپس در 19 اوت، 400 نفر در سینما رکس آبادان زنده زنده سوختند و مردم ساواک را مسئول این واقعه می دانستند. در بقیه روزهای ماه اوت تظاهرات خونین و کشتار ادامه پیدا کرد و نهایتاً نخست وزیر جدید، جعفر شریف امامی ، معرفی شد که وعدة اصلاحات متعددی را داد.44
حوادث ماه سپتامبر، که شاهد تظاهراتهای عمده و اعتصاب عمومی بود، اوج گیری برخوردها را دامن زد و آغاز نقطه ای در فرآیند جنبش انقلابی بود که راه برگشتی برای آن نبود. ماه رمضان در 4 سپتامبر با یک تظاهرات 250 هزار نفری در تهران پایان یافت و سه روز دیگر حدود نیم میلیون ایرانی خواستار پایان دادن به حکومت دودمان پهلوی شدند. در روز هشتم سپتامبر که به جمعة خونین معروف شد، نیروهای امنیتی در نقاط مختلف شهر به مردم حمله کردند و تعداد زیادی را به قتل رساندند، درحالی که دولت ادعا کرد تنها 68 نفر کشته شده اند، آمار مرده شورخانه رقم 3 هزار را نشان می داد. از نهم سپتامبر به بعد یکسری اعتصاب در صنایع نفت آغاز شد. این اعتصابها تا ماه اکتبر ادامه یافت و سپس به راه آهن، پست، روزنامه ها، بیمارستانها، وزارتخانه های دولتی، و تعداد زیادی از کارخانجات گسترش یافت. تقاضاها با سرعت زیادی رنگ سیاسی به خود گرفتند: تقاضا برای آزادی و سرنگونی دودمان پهلوی. ]امام[ خمینی در ششم اکتبر مجبور شد عراق را ترک کند، اما وارد پاریس شد؛ جایی که ارتباط ایشان با ایران و دیگر نقاط جهان حتی آسانتر و بیشتر شد. در اواخر اکتبر تولید نفت از 5/5 میلیون بشکه در روز به 5/1 بشکه کاهش یافت. در ماه نوامبر شاهد بستن دانشگاهها و حکومت نظامی بودیم، اما تحت فرماندهی ژنرال ازهاری پیر و میانه رو و نه یک ارتشی تندرو. بعضی از اعتصاب کنندگان به زور کار خود را از سرگرفتند. ماه دسامبر که با ماه محرم ماه عزاداری شیعیان همزمان بود، برای نیروهای مخالف رژیم تعیین کننده بود. میلیونها ایرانی حکومت نظامی را به چالش کشیدند و به خیابانها ریختند، اعتصابها اقتصاد را فلج کرد، و حمایت امریکا از شاه نهایتاً برداشته شد و شاه نیز باقیماندة اراده خود را از دست داد.45
ژانویه دوران انقلابی دوگانگی قدرت بود، زیرا در این مقطع یکی از اعضای جبهة ملی، شاپور بختیار، به نخست وزیری منصوب شد، اما از طرف جبهه مورد سرزنش قرار گرفت. با این حال مردم با ادامه تظاهرات و اعتصابها به استقبال او رفتند. شاه نهایتاً در روز 11 ژانویه اعلام کرد که برای تعطیلات، کشور را ترک می کند و در روز 16 ژانویه ایران را ترک کرد. روز بعد ]امام[ خمینی تشکیل شورای انقلاب اسلامی را اعلام کرد. در روز 19 ژانویه یک جمعیت یک میلیونی در تهران خلع شاه از قدرت را اعلام کرد و خواستار استقرار یک جمهوری اسلامی آزاد شد. از بازگشت ]امام[ خمینی به ایران در 16 ژانویه توسط ارتش ممانعت به عمل آمد. اما از آنجایی که در تظاهراتهای عظیمی خواستار بازگشت ایشان شدند، در اول ژانویه به ایشان اجازة بازگشت داده شد، و سه تا چهار میلیون نفر جمعیت، شاید بزرگترین جمعیت در طول تاریخ، در اطراف خیابانهای تهران به استقبال رهبر خود رفتند. در روز پنجم فوریه ]امام[ خمینی یک دولت موقت تحت هدایت بازرگان را اعلام کرد که منجر به یکسری مذاکرات پیچیده با ارتش و مستشاران امریکایی گردید. در روزهای 9 تا 11 فوریه قیام همافران نیروهای هوایی، اعضای گروههای چریکی، و شهروندان عادی، ارتش را به چالش کشید. شورای فرماندهی عالی تصمیم گرفت که بختیار را ترک کند و او مخفیانه کشور را ترک کرد. در ساعت 6 بعداز ظهر روز 11 فوریه رادیو اعلام کرد: «این صدای تهران است، صدای واقعی ایران، صدای انقلاب، دیکتاتوری پایان یافته است».46

نیروهای اجتماعی: ائتلاف چند طبقه ای

آنچه اکنون بایستی مورد مداقه قرار گیرد پایگاههای اجتماعی این حوادث است که فرضیه های گوناگونی را به خود جلب کرده است. بیشتر محققین معتقدند که یک ائتلاف توانست این انقلاب را به وجود بیاورد. مثلاً آبراهامیان معتقد است که این ائتلاف متشکل بود از اتحاد بین طبقات متوسط سنّتی (علما و بازرگانان) و طبقة متوسط جدید (روشنفکران و دانشجویان)، و کارگران و طبقات پایین شهری نیز این دو طبقه را به هم جوش می دادند. کدی تأکید می کند که فقرای شهری بین فوریه و سپتامبر 1978 و طبقات متوسط و کارگر در پاییز به این ائتلاف پیوستند. بازرگان توضیح زیبایی در مورد ترکیب اجتماعی تظاهراتهای تعیین کنندة دهم و یازدهم دسامبر 1978 ارائه می دهد:
اعضای طبقة متوسط شهری، بخصوص دانش آموزان و دانشجویان جوان دانشگاهها، اکثر شرکت کنندگان را تشکیل می دادند، پس از آنها بازاریها بودند (صنعتگران و پیشه وران)، مغازه داران، و کارمندان دولت که تعدادشان نیز زیاد بود. کارگران و دهقانانی شرکت کننده اقلیت را تشکیل می دادند. طلاب و روحانیون نیز حضور داشتند اما با توجه به تعداد کل آنها در جامعه، حضورشان کم بود. زنان و جوانان... حضور داشتند و بی حجابها اکثریت را تشکیل می دادند.47
اشرف و بنوعزیزی انقلاب را به پنج مقطع تقسیم می کنند، هر مقطع با بازیگران و شیوة مبارزة خودش: مرحلة آغاز از ژوئن تا دسامبر 1977، دورة بسیج مسالمت آمیز توسط دانشجویان و روشنفکران؛ دورة دوم ، دورة شورشهای دوره ای از ژانویه تا ژوئیه 1978 که علما و بازاریان نیز درگیر بودند؛ دورة سوم، دورة تظاهرات توده ای اوت و سپتامبر که علاوه بر طبقات بالا، طبقة متوسط شهری و طبقات حاشیه ای نیز شرکت کردند؛ دورة چهارم، در پاییز 1978 دورة تظاهرات کارگران حرفه ای و کارگران غیرحرفه ای بود؛ و دوران حاکمیت دوگانه از دسامبر 1978 تا فوریه 1979 که در آن همة این طبقات علیه شاه متحد شدند. مایلم اضافه کنم که انقلاب 79-1977 با یک اتحاد دیگر از طبقات توده ای و شهری ایران نظیر انقلاب مشروطه و نهضت ملی کردن نفت به وجود آمد. مقالة حاضر تلاشی بود برای نشان دادن ریشه های این ائتلاف در فرآیند توسعة وابسته، سرکوب دولتی، و فرهنگهای اپوزیسیون دهه های شصت و هفتاد میلادی. در چهارچوب ساختار طبقاتی ایران، علما، تجار، صنعتگران، روشنفکران، کارگران، و طبقات حاشیه ای شهری اتحادیه توده وار را تشکیل می دادند. زنان و اقلیتهای مذهبی بدون توجه به مرزبندیهای طبقاتی در این اتحادیه شرکت داشتند. دهقانان و عشایر یک نقش حمایتی داشتند. اکنون با تحلیل هر کدام از اجزاء، این پژوهش را به پایان می بریم.
دهقانان و عشایر روستانشین قبل از فوریه 1979 عمدتاً در خارج از چهارچوب اصلی نهضت قرار داشتند. آن دسته از دهقانانی که در نزدیکی شهرها زندگی می کردند، خصوصاً اگر در شهر کار می کردند، در بعضی از راهپیماییهای بزرگ در اواخر سال 1978 شرکت می کردند، و اخبار نهضت را با خود به روستا می بردند. عشایر خصوصاً در موقعیتی نبودند که فعال باشند، گرچه گروههای ساکن در کردستان، بلوچستان و ترکمن صحرا از موقعیت استفاده کردند تا ادعاهای خود برعلیه دولت را مطرح کنند، این روند علیه دولت پس از انقلاب نیز ادامه یافت.48
بخشی از علما (نه همه آنها)، دانشجویان مذهبی، و بازاریان و صنعتگرانی که آنها را حمایت مالی می کردند، نقش بارزی در انقلاب ایفا نمودند. شبکة ]امام[ خمینی به عنوان رهبران و هماهنگ کنندگان با نفوذ در سال 1978 ظاهر شد که تظاهرات قم را آغاز کردند و سپس چهلم های پشت سر هم، مراسم رمضان و محرم را برگزار کردند. همین گروه در اواخر سال 1978 در ایران کمیته های اسلامی را نیز ایجاد کردند. آنها کمکهای مالی اساسی از تجار بازار دریافت کردند درحالی که صنعتگران از لحاظ تعداد در برگزاری مراسم چهلم در ژانویه، فوریه، مارس و مه 1978 نقش اساسی داشتند.49
روشنفکران سکولار نیز آرزوی یک نقش در رهبری را داشتند و پایگاه خود را در میان دانشجویان و صاحبان حِرف جستجو می کردند. نقش روشنفکران در اعتراضهای اولیة سال انقلابی 1977 بسیار برجسته بود (نامه های سرگشاده و شبهای شعر). دانشجویان در محوطه های دانشگاهها اعتصاب می کردند و در طول سال 1978 تظاهرات سنگینی به راه انداختند. این گروه همراه با متخصصین جوان (که در فلج کردن بخشهای خصوصی و دولتی اقتصادی در پاییز 1978 نقش داشتند) بیشترین صدمات را به تناسب تعدادشان متحمل شدند. روشنفکران و دانشجویان ستون فقرات جبهة ملی، حزب توده، سازمان مجاهدین و فداییان بودند که تظاهراتها را برگزار می کردند، در کارخانه ها اخلال به وجود می آوردند (و در مورد گروههای چریکی) در فوریه 1979 در مقابل ارتش دست به تشکیل یک نیروی مسلح مردمی زدند.50
یکی از عناصر تعیین کنندة نهضت توده ای، طبقة کارگر بود که اعتصابات کم و بیش خودبه خودی آنان منجر به اعتصابات عمومی سال 1978 گردید. در طی سال 1977 تقاضاهای اقتصادی افزایش یافت. از تابستان سال 1978 به بعد بعضی از اعتصابات جنبة سیاسی داشت. کارگران نفت می گفتند ما زمانی نفت صادر می کنیم که شاه را صادر کرده باشیم و کارمندان بانکها، بیمارستانها، مخابرات ، حمل و نقل، و بسیاری از بخشهای صنعتی، مطمئناً در تضعیف کردن موقعیت رژیم نقش داشتند. عمل آنها در داخل رژیم مشروعیت زدایی بود و قدرت سرکوبگری آن را تضعیف کرد، زیرا ارتش نیاز به سوخت داشت و دولت نیاز به ارتباطات و مخابرات، و این وقایع ایالات متحده را متقاعد کرد که شاه دیگر نمی تواند تداوم شریان نفت را تضمین کند و همچنین قادر نیست ثبات مورد نیاز برای سرمایه گذاری را به وجود آورد. تحت تأثیر [امام] خمینی، شریعتی، مجاهدین و مارکسیستها و شوراهای کارگری آنها تمایلات ایدئولوژیک متنوعی را تا اوایل 1979 از خود نشان دادند. اعتصاب عمومی نقش محوری در پیروزی انقلاب داشت. بدون این اعتصابها ]امام[ خمینی نمی توانست قدرت را به دست بگیرد (و یا اینکه با یک موقعیت مشکل غیر قابل تصور روبه رو می شد.)51
مهمترین نقش حمایتی توده ای توسط طبقات پایین حاشیه نشین شهری ایفا شد. مقاومت آنان در مقابل تلاش برای تخلیه آنها در تابستان 1977 نشان داد که رژیم می تواند به چالش کشیده شود. آنان، در سال 1978، به تظاهرات عظیم مردم پیوستند و در مقابل تفنگهای ارتش ایستادگی کردند. تعداد زیادی از قربانیان 100 هزار تا 120 هزار نفری انقلاب متعلق به همین گروه بود. جوانان فقیر شهری عمدتاً نقش رهبری گروههای حاشیه ای را به عهده داشتند. اما فقرای زورنشین کمتر از فقرای ساکن فعال بودند. یکی از آنها به یک خبرنگار گفت: برای تظاهرات کردن نیاز به یک شکم سیر است. درحالی که یکی دیگر از آنها اظهار داشت که وقتی برای شرکت در تظاهرات ندارد، اما زمانی که شاه برود، اوضاع بهتر خواهد شد.52
نهایتاً، زنان، و اقلیتهای مذهبی و قومی نیز در انقلاب نقش داشتند، در اکثر تظاهرات عظیم مردم، هزاران زن چادر به سر علی رغم خطرات موجود و همچنین برای کاهش خطرات، در صف مقدم تظاهرات قرار داشتند. کدی اینها را عمدتاً زنان بازاری می داند که طبقات پایین شهری و دانشجویان را نیز دربر می گرفتند. (و همان گونه که بازرگان اظهار می دارد، زنان بی حجاب نیز تعداد زیادی از آنان را تشکیل می دادند). در بعضی از موارد زنان در شوراهای کارگری نیز شرکت می کردند. اقلیتهای مذهبی مسیحیها، یهودیها و زرتشتیها تمایل داشتند که در ائتلاف مردمی به عنوان گروههای صنفی شرکت کنند. گرچه این گروهها به طور طبیعی نگران ماهیت جمهوری اسلامی بودند، اما خواستار سرنگونی شاه بودند؛ یهودیان و زرتشتیها (و احتمالاً مسیحیها) با صدور بیانیه با نهضت اعلام همبستگی کردند.53 نهضت همچنین یک بعد منطقه ای و قومی داشت . در واقع مرکز مقاومت در این زمینه در مناطق اپوزیسیون تاریخی آذری زبان شمال غربی، گیلان، و کردستان شکل گرفت.
علی رغم روبه رو شدن، با این گروه از مخالفین، شاه در سال 1978 تسلیم نشد. خصوصاً در ماههای اولیه دولت سعی کرد پایگاههای اجتماعی حمایتی اش را بسیج کند. مطبوعات رسمی گزارشی از تظاهرات 50 هزار نفری از طرفدار شاه در تبریز در 18 ژانویه، 200 هزار نفری در کردستان در روز بعد، و 300 هزار نفری در تبریز در 9 آوریل دادند و ادعا کردند که گروههای متعددی از جمله علما، دانشجویان، کارگران، بازاریان، زنان، متخصصین، و دهقانان از شاه حمایت می کنند. گروههای شبه نظامی، از قبیل کمیتة سرّی ساواک و سپاه مقاومت حزب رستاخیز، طبقات حاشیه ای و کارگران و بعضی از دهقانان را اجیر کردند تا تظاهرکنندگان و سازمانهای اپوزیسیون را مورد حمله قرار دهند. اما گذر از حمایت داوطلبانه به حمایت اجباری توده ای تنها نشان دهندة انحطاط مشروعیت رژیم بود. شاه شخصاً به طور چشمگیری اوضاع واقعی را نادیده می گرفت. (او در سپتامبر 1978 به یک خبرنگار انگلیسی گفت که در تهران هیچ حلبی آبادی وجود ندارد). این مسأله به سبب عدم قاطعیت و تردید شاه بین سرکوب و امتیاز دادن و همچنین دست و پنجه نرم کردن او با سرطان پیچیده تر شد. در اواخر سال، واقعیت خودش را نشان داد: هنگامی که یک خبرنگار خارجی از او پرسید طرفداران شما کجا هستند، او شانه ها را بالا انداخت و گفت: «مرا بگردید».54 تحت آن شرایط، تنها دژ باقیماندة ارتش بود. ارجمند معتقد است که ارتش دست نخورده باقی مانده بود تا زمانی که در اواسط ژانویه شاه کشور را ترک کرد. بیل معتقد است که ترک خدمت ارتشیان تا دسامبر 1978 به هزار نفر در روز می رسید، درحالی که هالیدی معتقد است ارتش برای رودرویی مردم بی سلاحی که تحت نفوذ اسلام بودند، روحیه ای نداشت. افسران عالی رتبه فاسد بودند، و مانند سیاست امریکا به دو دسته تندرو و میانه رو تقسیم می شدند؛ اما سربازان وظیفه نهایتاً قدرت جنگیدن را از دست دادند.55 ارتش منزوی و بی تجربه ایران به تنهایی نمی توانست جلوی موج انقلابی را بگیرد که برعلیه رژیمی شکل گرفته بود که از لحاظ سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیکی در بحران بود. دولت خودمختار ایران، علی رغم فقدان یک طبقه نخبه رقیب و یا شکست نظامی، نهایتاً در مقابل اتحادیه توده ای گسترده از نیروهای اجتماعی که در شرایط مناسب دست به کار شده بودند، بسیار آسیب پذیر شد.

سخن آخر

بحث من این است که انقلاب ایران یک ناهنجاری نیست، اگرچه به هرحال منجر به تأمل در مورد علل انقلابات اجتماعی در جهان سوم شده است. علل انقلاب ایران را بایستی در فرآیندهای توسعة وابسته، سرکوب دولتی، فرهنگهای سیاسی مقاومت، رکود اقتصادی و باز شدن نظام جهانی جستجو کرد که دلایل انقلابات موفق مکزیک، کوبا و نیکاراگوئه بودند. یکی از درسهایی که می توان از این انقلاب گرفت نیاز به توجه برابر ساختار اجتماعی و دولت، عامل ذهنی و شرایط عینی و فرهنگ همراه با اقتصاد سیاسی است. انقلاب 79-1977 در تاریخ ایران و جهان سوم، صرفنظر از مصیبتهایی که پس از آن اتفاق افتاد، به مثابة یک حرکت عظیم اجتماعی است. در واقع، این حوادث در پیچیدگیهای ایجاد یک ائتلاف چند طبقه ای، میراث نهادهای اقتصاد وابسته، تنوع فرهنگ سیاسی، و همچنین دخالت خارجی ریشه دارد. مثل بقیة کشورهای جهان سوم تا این تاریخ، نتیجة ناقص بوده است، اما به هرحال توسعة واقعی و مشارکت مردمی شاید با احتمال بیشتری برای موفقیت برای توجیه تلاشهای آینده کافی است.

پی نوشتها

1- See Jack A. Goldstone, “Theories of Revolution: The Third Generation”, World Politics 32 (Aprill 1980): 425-53; Jack A. Goldstone, “The Comparative and Historical Study of Revolutions”, Annual Review of Sociology 8 (1982): 187-207; Michael S. Kimmel, Revolution: A Sociological Interpretation (Philadelphia: Temple University Press, 1990); John Foran, “Theories of Revolution Revisited: Toward a Fourth Generation?” Sociological Theory 11 (March 1993): 1-20.
2- Kimmel, Revolution; De Tocqueville, 1856 The Old Regime and the French Revolution, trans. Stuart Gilbert (Garden City, N. Y: Doubleday, 1955).
3- See Crane Brinton, The Anatomy of Revolution (New York: Vintage, 1965 [1938].
4- See Neil Smesler, Theory of Collective Behavior (New York: Free Press, 1963); Chalmers Johnson, Revolutionary change (Boston: Little, Brown, 1966); Ted Robert Gurr, Why Men Rebel (Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1970); James C. Davies, “Toward a Theory of Revolution”, American Sociological Review 27 (1962): 5-19; Samuel Huntington Political Order in Changing Societies (New Haven, Conn: Yale University Press, 1968).
5- Barrington Moore, Jr., Social Origins of Dictatorship and Democracy: Lord and Peasant in the Making of the Modern World (Boston: Beacon, 1966); Eric R. Wolf, Peasant wars of the Twentieth Century (New York: Harper Colophon, 1966); Jeffery M. Paiges, Agrarwn Revolution. Social Movements and Export Agriculture in the Underdeveloped World (New York Free Press,1975); Charles Tilly, From Mobilization to Revolution (Reading Mass. Addison Wesley, 1978); Theda Skocpol, States and Social Revolutions: A Comparative Analysis of France, Russia and china (Cambridge: Cambridge University Press, 1979).
6- Theda Skocpol. “Rentier State and Shi‘a Islam in the Iranian Revolution.” Theory and Society 11 (May 1982): 267.
7- See M. H. Pesaran. “The System of Dependent Capitalism in Pre-and Post Revolutionary Iran.” International Journal of Middle East Studies 14 (November 1982): 501-22… See also Misagh parsa, The Social Origins of the Iranian Revolution (New Brunswick, N. J. : Rutgers University Press, 1989), 6-10.
8- Khumaini. Quoted in Oriana Fallacl, “An Interview with khumaini”. New York Times Magazine, October 7, 1979, 30.
9- Hamid Algar, “Preface,” in Ali Shari‘ati. Marxism and Other Western Fallacies: An Islamic Critique, trans. R. Campbell (Berkeley, Calif: Mizan, 1980), 12; See also “All Davni, Nahzat-i Ruhaniyun-i Iran (Movement of the Clergy of Iran), vol. 8 (Tehran: Bunyad-i Farhangi-yi Imam Reza. 1981).
10- Said Amir Arjomand, “The Causes and Significance of the Iranian Revolution”. State Culture and Society 1, no. 3 (1985): 56-58, 60; Amir Arjomand, The Turban for the Crown:The Islamic Revolution in Iran (New York: Oxford University press, 1988), 189-91, 196, 205.
11- Skocpol, “Rentier State and Shi‘a Islam”. 268.
12- M.H. Pesaran [Thomas Walton, pseud.] “Economic Development and Revolutionary Upheavals in Iran”. Cambridge Journal of Economics 4 (September 1980): 271; see also 288. See related positions in Nikki R. Keddie, Roots of Revolution: An Interpretive History of Modern Iran (New Haven, Conn.: Yale University press, 1981), 177; Hans-Georg Muller, “Remarks on the Role of the State Capital Sector and National Private Capital in the Evolutionary process of Capitalism in Iran up to the End of the 1970”. S,. in Iran: From Monarchy to Republic, Asia, Africa, Latin America 12, Special issue, ed. Gunter Bartel (1983): 85, quothing M. Massarrat, Iran – von der okonomischen krise zur socialen Revolution (Offenbach, 1979), 31.
13- Ervand Abrahamian, “Structural Causes of the Iranian Revolution”, MERIP (Middie East Research and Information project) Reports 87 (May 1980): 21: see also Ervand Abrahamian, Iran between Two Revolutions (princeton, N.J. : princeton University press, 1982). 427.
14- See Mohammed Amjad, Iran: From Royal Dictatorship to Theocracy (Westport, Conn.: Greenwood, 1989). Viil.
15- Parsa, The Social Origins.
16- Valentine M. Moghadam, “Populist Revolution and the Islamic State in Iran”, In Revolution in the World System, ed. Terry Boswell (Westport, Conn.: Greenwood, 1989), 147-63: John Foran, “The Strengths and Weaknesses of Iran’s populist Alliance: A Class Analysis of the Constitutional Revolution of 1905-1911, “Theory and society 20 (December 1991): 795-823.
17- Bashiriyeh, The State and Revolution; Skocpol, “Rentier State and Shi’a Islam”: Mohsen M. Milani, The Making of Iran’s Islamic Revolution: From Monarchy to Islamic Republic (Boulder, Colo.: Westview, 1988); Moghadam, “Populist Revolution and the Islamic State”.
18- Michael M. J. Fischer, Iran: From Religious Dispute to Revolution (Cambridge: Harvard University Press, 1980), 190.
19- Fred Halliday, “The Iranian Revolution: Uneven Development and Religious populism”. Journal of International Affairs 36 (Fall-Winter 1982-83): 193.
20- Farideh Farhi. States and Urban-Based Revolutions: Iran and Nicaragua (Urbana: University of Illinois Press, 1990), 9-10. See also her “State Disintegration and Urban Based Revolutionary Crisis: A Comparative Analysis of Iran and Nicaragua, “Comparative Political Studies 21 (July 1988): 231-56.
21- Farhi, States and Urban-Based Revolutions. 26.
22- See John Foran. “Social Structure and Social Change in Iran from 1500 to 1979” (ph. D. diss. University of California, Berkeley, Department of Socology, 1988); John Foran, Fragile Resistance: Social Transformation in Iran from 1500 to the Revolution (Boulder, Colo.: Westview, 1993): Foran, Theories of Revolution Revisited”.
23- See the three-Volume work by Immanuel Wallerstein. The Modern World-system (New York: Academic press, 1974, 1980, 1989).
24- See Robert Dix. “Why Revolutions Succeed and Fail. “Polity 16 (Summer 1984): 423, 46; Jeff Goodwin and Theda Skocpol, “Explaining Revolutions In the Contemporary Third World”. Politics and Society 17 (December 1989): 489-509: Timothy P. Wickham Crowley, “Understanding Failed Revolution in EL Salvador: A Comparative Analysis of Regime Types and Social Structures”. Politics and Society 17 (December 1989): 511-37; Richard Snyder. “Explanling Transltions from Neopatrimonial Dictatorships”. Comparative Politics 24. No. 4 (1992). 370-99.
25- See A. Sivanandan. “ Imperialism in the Silicon Age”. Monthly Review 32 (July-August 1980): 24-42.
26- Walter L.Goldfrank. “Theories of Revolution and Revolution wlithout Theory: The Case of Mexico,” Theory and Society 7, no. 1 (1979): 135-65.
27- Foran, Fragile Resistance, Chap 6.
28- See Fred Halliday, Iran: Dictatorship and Development (New York: Pengyin, 1979), 10. Abrahamian, “Structural Causes,” 22: Pesaran, “The System of Dependent Capitalism”. 504: Homa Katouzian, The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo-Modernism, 1926-1979 (New York: New York University Press, 1981), 325 table 16.2.
29- See Eric J. Hooglund, Land and Revolution in Iran. 1960-1980 (Austin: University of Texas Press, 1982): Grace Goodell, The Elementary Structures of Political Life: Rural Development in Pahlavi Iran (New york: Oxford University Press, 1986): Afsaneh Najmabadi. Land Reform and Social Change in Iran (Salt Lake City: University of Utah press, 1987). Lois Beck, The Qashqal of Iran (New Haven. Conn: Yale University press, 1986): Gene R. Garthwaite, Khans and Shahs: A Documentary Analysis of the Bakhtiyari in Iran (Cambridge: Cambridge University press, 1983).
30- See the Works of Katouzian, Abrahamian, Halliday and Keddie, M. S. Ivanov, Tarikh-i Nuvin-i Iran (Modern History of Iran), trans (from Russian).
31- See Foran, Fragile Resistance, Chap. 8 and the references therein.
32- See Pesaran, “Economic Development,” 33: Kamran M. Dadkhah, “ The Inflationary Process of the Iranian Economy : A Rejolnder,” International Journal of Middle East Studies 19 (August 1987): 389 table 1; Abrahamian, Iran between two Revolution, 431, 446-47; Katouzian, The Political Economy, 271-72: Ivanov, Tarikh-i Nuvin, 254, 297; Halliday, Iran, 13, 164.
33- See Robert Graham, Iran: The Illusion of Power (New York: St. Martins, 1979), 152-63: Dillp Hiro, Iran under the Ayatollahs (London: Routledge & Kegan Paul, 1985), 253; Abrahamian, Iran between two Revolutions, 437-38.
34- Amnesty International, Annual Report 1974-75 (London: Al Publications, 1975).
35- Farhi, States and Urban-Based Revolutions, 87-88: Katouzian, The Political Economy, 192-93, 197, 234-35, 241-42: Graham, Iran, 133-38: Abrahamian, Iran between two Revolutions, 419-21, 438, 440-41: Saikal, The Rise and Fall, 63, 90-91, 190.
36- See Halliday, Iran, 83, 91-95, 153 table 2, 248, 254-56, 339 n. 1; Saikal, The Rise and Fall, 51, 56-58, 205-58, 205-7: Zavareel, “Dependent Capitalist Development,” 170, 172, 174, and the overview by James A. Bill, The Eagle and the Lion. The Tragedy of American- Iranian Relations (New Haven, Conn.: Yale University Press, 1988): Richard Cottam, Iran and the United States: A Cold War Case Study (Pittsburgh University of pittsburgh press, 1988).
37- The Ealge and the Lion, 233.
38- Graham, Iran. 86- 87.
39- Halliday, “The Iranian Revolution”, 194.
40- See Shahrough Akhavi, Religion and Politics in Contemporary Iran – Clergy – State Relations in the pahlavi period (Albany: State University of New York press. 1980). 112-15: Keddie, Roots of Revolution, 210-15; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 458-59: H.E.Chehabi, Iranian politics and Religlous Modermism: The Liberation Movement of Iran under the Shah and Khomeini (Ithaca, N.Y.: Comell University press, 1990).
41- see Sussan Siavoshi, Liberal Nationalism in Iran: The Failure of a Movement (Bouler, Colo.: Westview, 1988); Parsa, The Social Origins, 169-77; Halliday, Iran, 231, 233-37, 262, 289, 297; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 451-57.
42- See Abrahamian. Iran between Two Revolutions, 480-81, 489-95: Halliday, Iran, 240, 242: Keddie, Roots of Revolution, 238-39: Bashiriyeh, The State and Revolution, 74; Ervand Abrahamian. The Iranian Mojehedin (New Haven, Conn.: Yale University Press, 1989). Halliday, Iran, 241-42, 246-47: Keddle. Roots of Revolution, 237, 239: Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 480-85.
43- Keddie, Roots of Revolution, 231-33; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 500-505; Katouzian. The Political Economy, 342.
44- Parsa, The Social Origins; paul Balta and Claudine Rulleau, L  Iran insurge (Paris: Sindbad, 1979); Abrahamian, Iran between Two Revolutions; Keddie, Roots of Revolution: Fischer, Iran.
45- Manchester Guardian, September 5 and 6, 1978: Le Monde, September 6, 1978; Davani, Nahzat-i Ruhaniyun; Amjad, Iran, 162; Terisa Turner. “Iranian Oilworkers in the 1978-79 Revolution”. In Oil and Class Struggle, ed. Petter Nore and Terisa Turner (London: zed, 1981), 279-92; “How we Organized Strike That Paralyzed Shah s Regime: Firsthand Account by Iranian Oil Worker”, In Oil and Class Struggle, ed. Petter Nore and Terisa Turner (London: Zed, 1981), 292-301; William H. Sullivan, “Dateline Iran: The Road Not Taken”. Foreign policy 40 (Fall 1980): 180. see also Hussain Fardust, Zuhur va Suqut-i saltanat- i pahlavi: Khatarat-i Artishbud-i Sabiq Hussain Fardust (The rise and fall of the pahlavi dynasty: Memoirs of former Field Marshal Hussain Fardust), 2 Vols. (Tehran: Ittila at, 1991): Marvin Zonis, Majestic Failure: The Fall of the Shah (Chicago: University of Chicago press, 1991).
46- Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 529, and Graham, Iran, 237.
47- Mehdi Bazargan, Inqilab-i Iran dar Dau Harakat (The Iranian Revolution in Two Moves) (Tehran: Daftar- i Nahzat- i Azadi- yi Iran, 1363 / 1984), 39, as translated in All Rahnema and Farhad Nomani, The Secular Miracle: Religion, Pollitcs and Economic policy in Iran (London zed, 1990). See also Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 532-35; Keddie, Roots of Revolution, 250-51; Ashraf and Banuazizl, “The State”.
48- See Kazemi, Poverty and Revolution, 2, 86-89, 95-96; Abrahamian, Iran between two Revolutions, 522, 527, 535; Hooglund, Land and Revolution, 143, 146, 148-50; Valentine Moghadam [Sharhzad Azad, pseud]. “Workers and peasants  Councis in Iran”. Monthly Review 32 (October 1980): 15-16; Garthwaite, Khans and Shahs, 141; Lois Beck, “Revolutionary Iran and Its Tribal peoples”, MERIP (Middle East Research and Infromation project Peports 87 (May 1980): 16-17, 19-20.
49- 44- See Ashraf and Banuazizi, “The State.” 16, 20, 34; Keddie, Roots of Revolution, 257 58; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 526-27; Bayat. Workers and Revolution, 95: Shaul Bakhash, The Reign of the Ayatollahs Iran and the Islamic Revolution (New York: Basic Books, 1984), 191.
50- See Muslim Students, Asnad, 26: 31; Ashraf and Banuazizl, “The State.” 26; Bill, The Eagle and the Lion, 225; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 451, 522, 526; Katouzin. The Political Economy, 330 n. 9, 347,353 n. 15; Zabih, Iran s Revolutionary Uphewal. 44, 84. n. 9; Fischer, Iran, 211; Keddie, Roots of Revolution, 251-52: kayhan, February 21, 29, 1978: April 3, 1978.
51- See Ervand Abrahamian, “Iran s Turbaned Revolution”, in The Middle East Annual: Issues and Events, Vol. 1, ed. David H. Partington (Boston: G.K. Hall 1982), 89; Fischer, Iran, 200-201; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 512, 517 18, 522-23, 525; Graham. Iran, 233; Bayat, Workers and Revolution, 6, 85-88, 92-94. “How We Organized Strike,” 293-94, 299-300; Parsa, The Social Origins, 144, 147; Valentine M.Moghadam. “Accumulation Strategy and Class Formation: The Making of the industrial Labor Force in Iran. 1962-1977” (Ph. D. diss, American University, Department of Sociology, 1985), 4. 10, 306, 308-11, 316, 318, 321-28.
52- Kazemi, Poverty and Revolution, 95: see also 2, 86-89, 95-96; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 535; Hooglund, Land and Revolution, 143, 146, 148; Zavareei, “Dependent Capitalist Development”. 175-76.
53- Annabelle Sreberny-Mohammadi, “The power of Tradition: Communication and the Iranian Revolution” (Ph. D. diss, Columbia University, Department of Communications, 1985), 208; Keddie, Roots of Revolution, 248: Balta and Rulleau, L  Iran insuge, 89.
54- Abrahamian. “Structural Causes”. Quoting the New York Times, December 17, 1978; Halliday, “The Iranian Revolution”. 196; Keddie, Roots of Revolution, 255-56. Alidoost-Khaybari, “Rellgious Revolutionaries”. 498-505: Bashiriyeh, The State and Revolution, 115, 119; Abrahamian, Iran between Two Revolutions, 508; Ashraf and Banuazizi, “The State,” 15, 34; Parsa, The Social Origins, 266 ff: Kayhan. January 3,11,14,15,16,18,19,22: April 4,6,8,13,15,18,20, 1978.
55- Arjomand, “The Causes and significance”, 45; Bill, The Eagle and the Lion, 256; Halliday, “The Iranian Revolution” 195-96; Katouzian, The Political Economy, 347-48.