گنجینه معارف

پیشینه دانش مداری و پژوهش گرایی و اهمیت آن

دنیای 33 ساله اخیر یعنی از 1970 تا 2004 که در آن قرار داریم عصر روشن گری، عصر دانایی، عصر مجاز، عصر خرد، عصر پژوهش، عصر امواج و در نهایت عصر و دنیای هفت مولفة قدرت، سرعت، فرصت، ثروت، اطلاعات، ارتباطات و تغییرات سریع نامیده می شود(3) گر چه در تاریخ های قبل از هزاره سوم به تک تک مولفه ها نیز اشاراتی شده است؛ از جمله «آدام اسمیت» که تجارت را وافی به قدرت نمی داند و از عدم کفایت اقتصاد داد سخن می دهد و صراحتاً فن آوری و تولید دانش را از دریچه پژوهش مورد تاکید قرار می دهد. (7) واقعیت این است که حرکت دانش مداری و پژوهش گرایی در جهان اسلام از آغاز پیدایش آن وجود داشته و در ایران نیز حتی قبل از اسلام دانش مندان و محققان و پژوهندگان مقبول و مورد احترام بوده اند.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 4260     تاریخ درج : 1390/09/20    

عرش خدا کرسی تعلیم است و وحی خدا، مهبط تحقیق و او است داننده و پاینده و جان دهنده و دانش افزاینده که رب العالمین است و به قلم و لوح و سخن و زمان و کلام قسم خورده است.
عین القضاة میگوید: «بودن را برگزیده ایم، اما چه گونه بودن را کم تر اندیشیده ایم و چه گونه بودن مستلزم شناخت است و دریچه شناخت، پژوهیدن».
زمانی ادعا می شد که برای هر مسئله پیچیده ای، همواره راه حل ساده ای وجود دارد که گذر زمان ثابت می کند، امّا این ادعای درستی نیست. برای هر مسئله پیچیده ای، راه حل پیچیده ای هم وجود دارد که از عهده نخبگان بر می آید و در روزگار ما، یعنی پایان هزاره دوم (پایان عصر اضطراب) و آغاز هزارة سوم (آغاز عصر امواج) نخبگان همان پژوهشگران اند.
امروزه گفته می شود: باید از فضای علم برای علم بیرون رفت و به فضای علم برای کار (عمل) وارد شد. این قاعده را می توان حتی در علوم انسانی نیز صادق دانست؛ چرا که ابرام بر مبانی نظری، مقدمة کار است؛ ولی ابقا در این محدوده، نوعی در حصار شدن و درجا زدن را به دنبال می آورد. باید از قالب های نظری بیرون آمد و به سمت و سوی قواعد کاربردی گام برداشت. امروزه بحث زندگی مبتنی بر دانش و پژوهش، کاربردی است؛ پس حوزه و دانشگاه ما در معرض رسالت های جدید است و کسالت ها را برنمی تابد. شاید سخن حضرت امام خمینی (ره) کامل ترین و گویاترین دستور، در عین حال کوتاه در این زمینه باشد که گفتند: ما هیچ راهی نداریم جز خوداتکایی، خودباروی و خوداعتمادی.
هم اکنون در هزارة سوم پاگذاشته ایم. نیازها، نگاه ها، انتظارها، توقع ها و تحلیل ها کاملاً دگرگون شده است و هر تصمیمی امروزه در دنیا اتخاذ می شود، چه در حوزة صنعت یا خدمات یا روش های زندگی، بر پایه دانش و پژوهش صورت می گیرد. لازم است این دستاورد در حوزة علوم دینی به نحو شایسته مورد عنایت قرار گیرد.
امروزه در دنیای پر جنب و جوش، پژوهش را موتور محرک ملت ها(1) به سمت و سوی آرمان ها و اهداف نام می برند. بر سردر یکی از دانشگاه های آمریکا نوشته اند:
توقف در آموزش توقف در زندگی است و توقف در پژوهش توقف در آموزش و زندگی است.(2)
طی سه دهة اخیر، دگرگونی های فراوانی در دنیا روی داده است تا جایی که در یک مقاله عنوان می نمایند که 30>1970 است؛ یعنی تحولاتی که در طول 1970 سال روی داده بسیار کم تر از تحولاتی است که طی این 30 سالة اخیر رخ نمایانده است. دنیای 33 ساله اخیر یعنی از 1970 تا 2004 که در آن قرار داریم عصر روشن گری، عصر دانایی، عصر مجاز، عصر خرد، عصر پژوهش، عصر امواج و در نهایت عصر و دنیای هفت مولفة قدرت، سرعت، فرصت، ثروت، اطلاعات، ارتباطات و تغییرات سریع نامیده می شود(3) گر چه در تاریخ های قبل از هزاره سوم به تک تک مولفه ها نیز اشاراتی شده است؛ از جمله «آدام اسمیت» که تجارت را وافی به قدرت نمی داند و از عدم کفایت اقتصاد داد سخن می دهد و صراحتاً فن آوری و تولید دانش را از دریچه پژوهش مورد تاکید قرار می دهد.(4)
اخیراً نیز در دنیای متلاطم علمی اعلام شده که سال (2010)(5) سال تراز تعیین تکلیف سپاری از ملل در مقوله دانش و تولیدات علمی و تحقیق است و کشورها به دو دسته تقسیم خواهند شد: کشورهای تند یا کشورهای کند و حد میانه ای در این بین نخواهد بود؛ یعنی یا کشوری پویایی و پژوهش خواهد داشت یا به دور از جنب و جوشی خواهد بود و در عرصه پر رقابت دانش و تحقیق تماشاگر و با نقش سایه ای در حاشیه (6) باقی خواهد ماند.(7)
واقعیت این است که حرکت دانش مداری و پژوهش گرایی در جهان اسلام از آغاز پیدایش آن وجود داشته و در ایران نیز حتی قبل از اسلام دانش مندان و محققان و پژوهندگان مقبول و مورد احترام بوده اند. به هر حال در طول تاریخ عوامل اجتماعی، محیطی و فرهنگی پیچیده ای پدیدة پژوهش و دانش طلبی را تحت الشعاع قرار داده است و این امر از قرن 16 میلادی تا قرن نوزدهم، دورة ارتقا و بالندگی خود را طی نموده است و در این میان علاوه بر فلاسفه و اندیش مندان در دنیای اسلام، سه شخصیت، نماینده و تأثیرگذار در سه بینش مختلف در پیدایش نظریه ها و پژوهش پروری و دانش مداری به معنای نوین آن در قرن نوزدهم و بیستم نقش برجسته ای دارند؛ دنیا پس از فرانسیس بیکن، ایساک نیوتون، وآدام اسمیت(8) بود که حرکت سریع تر و شتابنده تری گرفت و اگر مک لوهان در دهه 70 و 80  روزی دنیا را دهکده جهانی نامید و کم تر از 8 سال تافلر آن را خانه جهانی خواند، کم تر از آن زمان، نیل پستمن آن را دنیای همراهه(9) و همراه نامید.
در این دنیای جدید در مدارس و دانشگاه ها و حتی در حوزه های درس دینی، آموزش و پژوهش دوش به دوش هم حرکت می کنند. و علوم پایه و اصیل با پژوهش و نوگرایی و نوآفرینی با نیازهای روز هماهنگ می شوند.
در دنیای جدید ادعا می شود، هر چیز که بوی کهنگی بدهد محکوم به فناست لذا؛
کلاس درس، پایتخت دانش است؛
مدرسه، سلف سرویس علم است؛
دانشگاه و حوزه، جمهوری علم است؛
پژوهش، میوة آموزش است؛
منابع انسانی، موتورهای فکر اند.
در دنیای جدید دانش مندی منسوخ شده است و دنیا، دنیای روش مندی و کاوش گری(10) است. پژوهش در این دنیا باید به صورت یک فرهنگ درآید و این فرهنگ از بُعد فردی به ملی و سپس فراملی و بین المللی درآید. ....................
جواز ورود به عصر جدید
اساساً ورود به دنیای جدید جواز می خواهد و جواز آن تحقیق در کنار آموزش و داشتن کارنامه و برنامه پژوهشی و تولید علم است؛ چرا که امروزه ادعا می شود دنیا مانند زمان و مد، منتظر کسی نمی ماند و این اتوبوس، اتوبوس رقابتِ دانش، پژوهش و مهارت هاست و در این عرصه، ملّتی که نمی داند به کجا می رود 2 خطر در پیش رو دارد:
نخست این که امکان دارد هر اتوبوسی او را با خود می برد(14)؛
دوم: خطر رسیدن به جاهای دیگر است (بیراهه روی ها)(15.)
به همین خاطر پژوهش، مقارن توسعه یافتگی شده است و این دو، الفبای حرکت اند. امروزه حتی اگر در مبانی دینی و اسلامی نیز بخواهیم حرکتی نهادینه و فرازین داشته باشیم، ناگزیر به تقویت امر پژوهش و فاصله گرفتن از نگارش و کنار زدن هدف هستیم؛ چرا که دنیای امروز دنیای (کشف و تطبیق)(16) است. و در تمدن اسلامی نیز، توقف های طولانی در جاهایی که به صلاح نیست ناشی از عادت به وضع موجود و رقم نزدن وضع مطلوب است...........
جان مایه کلام این که: دنیای امروز دانش در هر حوزه و محوریتی، دنیای پیشتازی در یافته ها، شناخته ها و کشفیات است؛ چرا که گذشته ها، داشته ها و انباشته ها به تنهایی کافی نیست؛ گر چه ذخیره، الفبا و محور فعالیت و جویش و کوشش است. برای یافتن، جستن لازم است و جستن از راه پژوهیدن حاصل می گردد.
نیتزکی وجان برچ(24) می نویسند: «ملتی که به پژوهش و تحقیق و اطلاعات اهمیت ندهد، یعنی نمی خواهد حرکت کند و اصطلاحاً (ملت متوقف)(25) نامیده می شود».
پژوهش، ملت ها را به حرکت درمی آورد و مدارس را زنده و دانشگاه ها و حوزه ها را بالنده نگه می دارد. پژوهش، سرمایه همیشگی است؛ چون زاینده و پاینده است و اصطلاحاً خودبارور است و اگر در جایی آغاز شود و درست شروع و حمایت شود؛ محال است متوقف گردد. در حقیقت پژوهش قلب آموزش است.
پژوهش سرمایه یک تشکیلات است و گاهی ملتی را سالیان متمادی سرافراز می کند.
عصر ما را عصر پژوهش های علمی پیش رفته نام داده اند؛ چون گسترش دانش و فن آوری نوین و توانایی بالای بشر معاصر در حل معضلات و مسائل جامعه را حاصل «پژوهش» می دانند. هر اندازه مسایل جامعه پیچیده تر باشد، می طلبد که پرورش و جلب نیروهای محقّق و ایجاد تشکیلات برای برنامه ریزی در اداره و جهت دادن به فعالیت های پژوهشی کشور نیز هوش مندانه تر باشد. در حوزة علوم اسلامی و به ویژه حوزة علوم دین با گذر زمان و رخ نمودن مسایل جدید و نیاز به پاسخ گویی به سؤال ها و شبهات و پیچیدگی ها اهمیت پژوهش نیز بیش تر خود را نشان می دهد.
تحقیق همواره باید با جد و جهد، شکیبایی، مطالعة وسیع، تردید علمی، علاقه و کاوش پی گیر هم راه باشد؛ به ویژه در این عرصه.
برخی از پژوهش ها به کشف حل نشده یا رها شده یا از پیش مانده منجر می شود و بعضی پژوهش ها نیز نگرش ها و ساختارها را اصلاح می کند. و برخی نیز دانش و دانایی را گسترش می دهد.
پی نوشت:
1. نادر قلی قورچیان، برنامه ریزی استراتژیک. تهران: واحد علوم و تحقیقات، مقطع دکتری 1379، ص25.
2. سید محمد مقیمی، جلسه اندیشگان پیرامون استاندارد سازی، تهران: معاونت برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش، پاییز 1382.
3. نیل پستمن، زندگی در عیش، مردن در خوشی، ترجمه دکتر طباطبائی، انتشارات سروش 1378.
4. Terence Kealey, The Economic Laws of scientific Research, Macmillan press, London, 1996.
5. محمد علی طوسی، سیاست گذاری در نظام های آموزشی، تهران: واحد علوم و تحقیقات، دورة دکتری 1378 ص 18.
6. Shakow Role
7. نادر قلی قورچیان، برنامه ریزی استراتژیک، ص 38.
8. Gerald Holton, Science and Anti – Science, Harvard University press, cambrige, Massachusetts, 1993.
9. Global Mobile
10. Discovery world
11. Systematic thinking.
12. Logical thinking
13. Richard pring (2000) philosophy of Education Research
14. برگرفته از مقاله جعفر رحمانی، ماهنامه پرسمان، سال 82.
15. میگر، نظارت و راهنمایی تعلیماتی، ترجمه دکتر بهرنگی (بینا)، 1376.
16. Discovery and comprative
17. Islamic Renesance
18. جوئل، ل، کرمر، احیای فرهنگی در عهد آل بویه، انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی (تهران: مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1375) ر. ک: رضا منصوری، ایران 1427، ص 25، نشر طرح نو 1377 .
19. عبد الهادی حائری، نخستین رویارویی های اندیشه گرایان ایران با دو رویة تمدن بورژوازی غربی (تهران: انتشارات امیرکبیر 1372) ر.ک. رضا منصوری، ایران 1427، ص 26.
20. Research
21. ژاک لو گوف ، روشن فکران در قرون وسطی ، نشر مرکز ، تهران 1376.
22. همان ، ص 71.
23. جوئل ، ل ، کرمر ( منبع 11).
24. گری گراد نیتزکی جان برچ، مدیریت سیستم های اطلاعاتی، ترجمه: منوچهر غیبی تهران، انتشارات مدیریت دولتی 1376.
25. Nation stop
کلمات کلیدی
دنیا  |  اطلاعات  |  دانش  |  پژوهش  |  برنامه‌ریزی  |  پژوهش گرایی و اهمیت  |  پژوهش گرایی  | 
لینک کوتاه :