مقدمه
آشکار شدن وقایعی مانند:مشروطیت،تشکیل شورای ملی و رای گیری در ایران برای انتخاب صاحب منصبان، فرقه گرایی و سوءاستفاده مدعیان از مباحث مهدویت مانند بابیه و بهائیه،تخریب قبور اهل بیتعلیهم السلام در بقیع، تعرض به حرم مطهر رضوی توسط لشکر روس و مخالفت با دستورات صریح اسلام توسط غرب زدگان و مرعوبین صنعت غربی باعث گردید تا عده ای از واعظان در شهر تهران به این موارد حساسیت نشان داده و در نقد آن ها کتاب های متعددی را تدوین نمایند.اگر چه حرکت ابتدایی آنان قابل تقدیر بوده و غیرت دینی این گروه را ارج می نهیم اما تعدادی از این نویسندگان مسیر را اشتباه پیموده و بدون توجه به آسیب های مباحث خود از احادیثی غیرمعتبر و جعلی و همچنین تطبیق های بی اساس در القای تفکر بهره برده اند. این گروه گمان نمودند که هدف وسیله را توجیه نموده و می توانند در جهت اغنای تفکر توده مردم و بر انگیختن غیرت دینی آنان از هر مطلبی که گمان بر صحتش باشد استفاده نمایند؛ این نگرش موجب گردید تا به صرف نقل قولی از یک کتاب یا نویسنده اکتفا نموده و فارغ از روش های متقن دینی و عقلی به ارائه نظرات خود بپردازند. از طرف دیگر تساهل برخی عالمان دینی در نقد این تفکرات باعث گردیده تا مطالب بدون سند جزو عقاید روزمره عموم مردم شده و پس از مدتی به عقیده ای مشهور و معروف تلقی گردد تا جایی که متاسفانه در برخی از کتب معاصر دیگر زحمت تحلیل و تحقیق به خود نداده وبا این عنوان که روایتی مشهور از فلان معصوم نقل شده است به ارائه آن دست می زنند.
با توجه به این که تعدادی از این وقایع ذکر شده و روایت های بدون اعتبار مرتبط با مباحث مهدویت و نشانه های ظهور بوده وبرخی از سخنرانان و نویسندگان در کتب خود از آن بهره برده اند ضرورت تدوین مطلبی در نقد تفکرات و نگاشته های فردی با عنوان شیخ ابوالحسن مرندی به نظررسید که تا کنون جز یادداشت های حجت الاسلام رسول جعفریان را در این باره نیافتیم و تلاش نموده ایم تا با غنا بخشیدن به مطالب آن و بیان نکات جدید روزنه ای در تحقیق جدی تر پیرامون مهدویت را به خوانندگان تقدیم نماییم.
مختصری از شرح حال شیخ ابوالحسن مرندی
اگرچه با توجه به اجازه نامه های علما در نقل روایت و سپردن مزرعه ای موقوفه در مرند به ایشان می توان او را اعلم و اشهر علمای مرند دانست[1] و علمایی همچون محمد غروی شرابیانی، محمدعلی خوانساری نجفی، محمد علی رشتی غروی و محمد حسین حائری مازندرانی تأییدیه بر کتاب مجمع النورین نوشته و ایشان را با عناوینی مانند: العالم، المجتهد و الفقیه نام برده اند؛ اما در مورد تولد و موقعیت علمی ایشان اطلاع زیادی در اختیار نداریم و مفصل ترین بیان را می توان به علامه آقابزرگ تهرانی نسبت داد که او را با عنوان عالمی صاحب تصنیف ذکر می کند که پس از مهاجرت از نجف به شاگردی فاضل شربیانی پرداخته و در بازگشت به ایران در ری ساکن شده و در تاریخ محرم 1349 ق وفات نموده است.[2]
مؤلف در کتاب مجمع النورین به اساتید اجازه خود در نقل حدیث اشاره کرده و متن اجازه نامه فاضل شرابیانی را به صورت کامل ذکر می نماید.[3] علامه آقا بزرگ نیز در دو جای دیگر از کتاب خود به اجازه روایی او از آیت الله محمد علی خوانساری اشاره نموده است.[4]
شیخ محمد رضا مامقانی محقق کتاب تنقیح المقال در تتمه شرح حال آیت الله شیخ محمد حسن مامقانی به تعدادی از شاگردان ایشان که اجازه اجتهاد یا نقل روایت را از شیخ محمد حسن داشته اند اشاره می کند و یکی از آن افراد را شیخ ابوالحسن مرندی دانسته اند.[5] اگر چه علامه آقا بزرگ تهرانی و صاحب مخزن المعانی رحلت ایشان را در سال 1349 ق ذکر کرده اند[6] اما در دو موردآقابزرگ به خلاف سخن خود سال وفات ایشان را حدود 1340 ق و 1352ق ذکر می کند[7] و آیت الله سید محسن امین نیز با توجه به مسوده ای که در کتاب ایشان دیده اند زمان وفات را 1352ق تلقی نموده است.[8]
تألیفات
تألیفات ایشان متعدد بوده و نوع کتب ایشان نشان می دهد که توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی دوران خود داشته است و این مطلب از نقد های او به وهابیت در ایام تخریب قبور ائمه بقیع و موضع گیری هایشان در مورد مشروطیت و حمایتش از شیخ فضل الله نوری به دست می آید.[9] آقابزرگ کتب ایشان را نور الانوار در پنج جلد و در هر یک از آن ها به گوشه ای از معارف دینی اشاره شده است[10] بستان الانوار یا لمعان الانوار به عنوان جلد پنجم نام گذاری شده است[11] صواعق محرقه که این کتاب در علائم ظهور و تخریب قبور ائمه بقیععلیهم السلام به زبان فارسی نگارش شده است.[12] مجمع النورین و ملتقی البحرین فیما وقع من الجور علی والدة السبطین[13]، دلائل براهین الفرقان، فی ابطال القوانین الناسخات لمحکمات القرآن،[14] فجایع الدهور فی انهدام قبور در علائم ظهور[15]، جرائد سبعه[16]
1. کتاب دلائل براهین الفرقان
منبع مورد اشاره در این مقاله،نسخه موجود از این کتاب در کتابخانه آیت الله بروجردی (مسجداعظم) است که در مطبعه حاج عبدالرحیم به چاپ رسیده است.و با توجه به گزارش علامه آقابزرگ تهرانی و شناسنامه ای که برای کتاب ذکر کرده اند تاریخ چاپ آن سال 1303ش است.[17] مؤلف این کتاب را در رد تفکر مشروطیه نگاشته اند ودر ابتدای کتاب متذکرشده است که در دوره ایشان احکام اسلام مورد بی مهری قرار گرفته و عده ای تصمیم به نسخ آیات الهی گرفته اند و دستورات شرع را اطاعت نمی کنند و از طرفی پیامبر اسلام(ص) دستور داده اند که عالم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر و آگاه سازی مردم را دارد،از این روی در ادامه می گویند:
لهذا محض امتثال فرمان واجب الاذعان حضرت رسالت پناهی(ص) با قلت بضاعت این وجیزه را برای بیداری برادران ایمانی خود مینگارد و آن را مسمی نمود به دلائل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات القرآن.[18]
ساختار کتاب دلائل براهین الفرقان
این کتاب مشتمل بر دوازده برهان و یک خاتمه است و مباحث آن در رد تفکر مشروطیت است.ایشان در قسمت های مختلف کتاب به نقد تفکر مشروطه و تشکیل مجلس شورای ملی پرداخته و با توجه به این که در این مجلس مصوباتی خلاف اسلام صورت می پذیرد و دستورات الهی نقض می شود،مخالفت خودرا اعلام می کند.البته در قسمتی از کتاب که به درخواست مؤلف و توسط یکی از هم فکران ایشان نگارش گردیده چنین توضیح می دهد که با سلطنت استبدادی نیز مخالف است و اگر مشروطه فقط به امر سیاست می پرداخت و متعرض احکام دین نمی شد، بهتر از سلطنت استبدادی بود، و در نتیجه با تشکیل مجلسی مخالف با قوانین اسلام مقابله می نماید.[19] در مجموع کتاب شامل:وجوب اطاعت سلطان وقت و پادشاه زمانه است.[20] پاسخ گو بودن اسلام به تمام نیاز های مردم[21] ، مذمت اشخاص بی دین و تجاوز کنندگان به حدود شرعی[22]، ذم و قبح انتخاب وکلاء در جعل احکام توسط عقول ناقصه و آراء باطله[23] بیان دوستی با کفار و زیاد شدن شوکت مخالفان دین خدا و تمایل به اجرای دستورات یهود و نصاری به جای دستورات الهی[24] بیان علائم ظهور حضرت مهدی است.که در مورد برخی از آن علائم در ادامه مقاله اشاره خواهیم کرد.[25]
ایشان در برهان هفتم کتاب خود در قبح ذاتی حرمت شراب و این که قائل به حلال بودن آن کافر سخن گفته و از فروش علنی مشروبات الکلی در خیابان لاله زار تهران و مجاورت حرم حضرت عبدالعظیم(ع) انتقاد نموده اند. سپس شعری از فرهاد میرزا در مذمت مردم تهران می خواند و تفصیل بحث را به جلد پنجم کتاب نورالانوار با عنوان (لمعان الانوار) ارجاع می دهد[26] در خاتمه کتاب نیز در بیان فساد چهار طایفه گمراه و فساد عقایدشان مطالبی ذکر کرده[27] و در این قسمت یکی از دسته های گمراه را بلشویک ها و مشروطه چی ها می داند و معتقد است عبارت مشروطه از نظر حروف ابجد مساوی با عبارت مشرک است.[28] در پایان نیز تکمله ای بر برهان یازدهم زده اند.[29]
آخرالزمان و نشانه های ظهور در این کتاب
الف) تطبیقات در روایت کنزالفوائد
روایتی را از کنزالفوائد[30] نقل کرده که در آن وقایعی را برای آینده امت اسلام پیش بینی نموده است و مرحوم مرندی با توجه به پیش زمینه ذهنی اش که مخالفت با مجلس شورای ملی و مشروطه است و البته بدون هیچ قرینه ای قطعیه آن را به روزگار خود نسبت می دهد و سعی در تطبیق برخی از فراز ها می نماید.به عنوان نمونه:
زمانی که بی نیاز شوند مردان شما به مردان شما و زن های شما مستغنی شوند به زن های شما (یعنی مردان به مردان و زنان به زنان اکتفا نمایند) و نسبت داده شوید به غیر نسبتتان (چنان که حالا به فرس قدیم و مجوس اسامی خود را می دهند، از اسامی ائمه و انبیاءعلیهم السلام اعراض کرده کیقباد و کیخسرو مسمی و منتسب می سازند).[31]
یا در جایی دیگر می گوید:
و لعن و طعن می کنند آخر امتتان با اول امتتان (اگرچه شیخ کراجکی علیه الرحمة این را حمل کرده است بلعن کردن معاویه و اتباع ظالمین او (علیهم لعائن الله)به سب و لعن حضرت امیرالمؤمنین(ع) ولی معاویه و اتباعش آخر امت نبودند، بلکه تقریباً معاصر بودند) شاید موافق باشد با مجددین این زمان (روشنفکران غربزده دوره ایشان) که بد می گویند و طعن می زنند به قدماء و اعمال آن ها.[32]
آن چه که در این تطبیق ها خود را نشان می دهد عدم دلیل و قرینه ای بر ادعای ایشان است و نمی توان به صرف احتمالات موجود در هر دوره ای روایت را تفسیر نمود.
ب) مذمت شورای ملی در روایتی ادعایی
ایشان در قسمتی از کتاب به مذمت چهار شورا اعم از: دارالندوة،سقیفه،شورای
کوفه برای قتل امام حسین(ع) و شورای ملی ایران اشاره می کنند.سپس در تأیید حرف خود به روایتی از حضرت رسول(ص) و به نقل از کتاب مناقب العترة تمسک جسته و چنین می گوید:
حذیفه یمانی از حضرت رسالت پناه(ص) روایت می کند که فرمود:
الویل الویل لامتی من الشوری الکبری و الشوری الصغری.سئل(ص) فی تعیینهما.قال(ص) الشوری الکبری تنعقد فی بلدی بعد وفاتی لغصب خلافتة اخی و حق بنتی و الصغری تنعقد فی الغیبة الکبری فی الزوراء لتغییر سنتی و تبدیل احکامی.
حاصل ترجمه کلام معجز نظام حضرت نبوی(ص) آن که با کمال تأسف و سوز دل می فرماید: وای وای بر امت من از شورای بزرگ منعقد می شود در شهر من بعد از وفات من برای غصب خلافت برادر من علی بن ابی طالب و غصب حق دختر من صدیقه طاهره و شورای کوچک منعقد می شود در زمان غیبت کبرا در زوراء برای تغییر دادن سنت سنیه من و عوض کردن احکام من.
زوراء چنان که معاویة بن وهب از بعض محدثان روایت می کند شهرری است.[33]
نقد:
با توجه به این روایت،مرندی قصد دارد که مشروطه و مجلس شورای ملی را از نشانه های پیش گویی شده توسط حضرت محمد(ص) بداند و به نوعی آن را از فتن آخرالزمان بشمارد اما در بیان اشتباه ایشان و تحلیل روایت به این نکات باید توجه نمود:
1.در هیچ منبعی فهرستی کتاب مناقب العترة به ابن فهد حلی نسبت داده نشده است و مستندی بر وجود این کتاب در اختیار نداریم،به گونه ای که علامه آقابزرگ تهرانی نیز از اختصاصات کتاب دلائل براهین الفرقان این جمله را ذکر می کند:
مناقب العترة للشیخ أحمد بن فهد الحلی، ینقل عنه المولی أبو الحسن المرندی المعاصر فی" دلائل براهین الفرقان.[34]
مناقب العترة به احمد بن فهد حلی نسبت داده شده و ابوالحسن مرندی از آن در کتاب دلائل براهین الفرقان نقل نموده است.
2.این روایت هیچ گونه مشابهی در منابع شیعی ندارد و نمی توان ادعا نمود که رسول خدا(ص) این سخن را فرموده باشند، به ویژه این که مرحوم مرندی فردی دقیق در بیان روایات نیست.
3.عبارت «الغیبة الکبری» در روایت های اهل بیت علیهم السلام معهود نیست و در هیچ یک از روایت های بیان کننده غیبت کبرا این عبارت استفاده نشده است.که این امر می تواند یکی از قرائن ساختگی بودن این روایت باشد.
ج) مذمت روزنامه
ایشان در قسمتی دیگر از کتاب خود به مذمت روزنامه های موجود در دوره خود پرداخته و سخن خود را مستند به چنین روایت می نماید:
چنان که در کتاب تحف التحف فاضل سلماسی از جراید ابن عقده بسند معتبر از حضرت جواد محمد بن علی بن موسی علیهم السلام روایت می کند: کانی بجرائد شتی تدعی باسماء شتی لا اری لهم رشدا و لا لدینهم صیانة کلما مالوا الی جانب انهدر منهم الآخر یعارضهم رجل طبری.
حاصل ترجمه شریف حضرت جواد(ع) آن که گویا می بینم جراید و روزنامه های عدیده مختلف العبایر که نامیده می شوند باسامی مختلفه متشتته و نمی بینیم برای صاحبان آن ها رشدی و تدین و نمیینیم برای دین آن ها صیانت و ندارد برای آن ها حافظه. به هر طرف که میل می نماید نابود و باطل می شود از آن ها طرف. کنایه است از آن که مطلب اول که در ورق اول می نویسید در ورق دوم عکس او را رقم می زنند در این هنگام معارضه می کند با آن ها مردی طبری و تکذیب می نماید ایشان را.[35]
نقد: این روایت نیز از جمله روایت های جعلی دوران مشروطه است که هیچ سند و دلیل بر آن وجود ندارد و صرف بیان یک کتاب در دوره معاصر نمی توان بدان تمسک نمود. و عبارت «یعارضهم رجل طبری»دلالتی آشکار بر مقابله شیخ فضل الله نوری با جریان مشروطه دارد.از طرف دیگر نگارنده پس از جست وجو در اینترنت و کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی،آیت الله بروجردی (مسجد اعظم)،آستانه حضرت معصومه(س)،مدرسه حجتیه و مدرسه فیضیه به نسخه ای از این کتاب دست نیافتیم تا بتوان با مراجعه به اصل نقل فاضل سلماسی تحلیلی دقیق تر نمود.
د) تخریب قبور ائمه بقیع علیهم السلام
ایشان روایتی را در مورد آخرالزمان به کتاب (حقایق فی حدیث خیر الخلائق) نسبت داده چنین می گوید:
یاتی علی الناس زمان یخربون قباب الائمة بالبنادیق.
حاصل فرمایش معجز نظام حضرت رسول خدا خاتم انبیا(ص) به زودی می آید از امتان من زمانی که خراب می کنند در آن زمان قباب ائمه را با بنادیق (گلوله ها).[36]
استدلال ایشان بر این مبناست که در زمان حاضر تخریب قبور ائمه بقیع و حرم امام رضا(ع) صورت پذیرفته است. و در تأیید سخن خود کلامی از فیض کاشانی آورده و می گوید:
چنان که در تفسیر صافی در ترجمه وافی هدایة و لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله اشاره بر خرابی قبه سامیه ثامن حجج(ع) و خرابی مسجد گوهر شاد به ضرب گلوله توپ مسلسل و شنیدر سلطان جابر و کافر روس اشاره فرموده «من اراد التحقیق فلیرجع الی کتاب لمعان الانوار جلد خامس نور الانوار».[37]
نقد:
1.کتاب کنوز الحقائق من حدیث خیر الخلائق، از کتب عبدالرؤوف مناوی (1031ق) است و به صورت حروف الفبا قسمتی از احادیث را از کتب دیگر نقل نموده است. اما همانند موارد دیگر، حدیث ذکر شده در این کتاب و دیگر کتب مشابه یافت نگردید و گویا از ساخته های جناب مرندی است که بدون دلیل به مناوی نسبت داده است.
2.در تفسیر صافی مطلبی صریح از فیض کاشانی نیافتم و مشخص نسیت که استناد مرندی به کدام مطلب ایشان است.
هـ ) بنو قنطوراء
نویسنده در موارد متعدد از کتب خود به تطبیق های بدون دلیل دست زده و به عنوان نمونه در تحلیل یکی از روایات آخرالزمانی می گوید:
و در حدیث حذیفه یوشک بنو قنطورا ان یخرجوا اهل العراق من عراقهم شاید حاصل مضمون کلام امیرالمؤمنین(ع) این شد که تصرف می کند لشکر هندی (انگلیس)بلده بصره را و محل جنگ قرار می دهد او را و طایفه عرب ضایع می شود و عجم های ایران وزیر و فرمان فرما و حکمران می نمایند عجم های ترک را شاید که عبارت از نصاری و یهود اروپا که مستشار و مشاورهای دوایر دولت اسلام می نمایند و باطل می کنند حدود و احکام خدا را.[38]
برداشت ایشان در حالی است که آن چه که از روایات به ذهن می رسد به کار گیری لفظ بنوقنطورا برای ترکان و مغولان است. و در روایت هایی مشابه و هم خانواده با این روایت که اشاره به ملاحم و فتن دارد حمله مغول به عراق و بصره را ذکر نموده اند و خصوصیت هایی مانند داشتن چشمان ریز و صورت پهن و حرکت از منطقه خراسان ویژگی های قوم مغول و نژاد زرد است[39] پس وجهی برای تطبیق این روایت بر لشکر انگلیس وجود ندارد کما این که مرندی نیز این تطبیق را با عبارت شاید و ممکن است، آورده اند.
و) اشاره به شهید نوری
ایشان به نقل از خطبه ای آخرالزمانی از حضرت علی(ع) می گویند:
و در فقره خطبه ملاحمه حضرت امیر(ع) اشاره بقتل و صلب شیخ شهید نوری می فرمایند که عین خطبه مبارکه را رقم می نمایم از بحار. و منها لکأنی اری منیة الشیخ علی ظاهر اهل الحصینة قد وقعت به وقعتان یخسر فیها الفریقان. حاصل کلام معجز نمای آن حضرت آن که گویا می بینم کشتن شیخ را در محضر اهل حصار محکم به تحقیق واقع خواهد شد به شیخ دو فقره هایله که شاید یکی اشاره به تیر خوردن آن مرحوم و یکی صلب و قتل باشد که زیانکار و خاسر می شوند در آن هر دو فرقه که حاضر و ناظرو مخالف و موافق باشند با شیخ.[40]
ایشان در کتاب دیگر خود این دو واقعه را چنین توضیح داده اند:
لعله اشارة الی قضیة صلب الشیخ الشهید النوری قدس سره لعل المراد من الوقعتین وقعة الجرح علی فوق الیعفور جنب المدرسة المروی و الثانیة صلبه فی الحصینة اعنی میدان التوپخانه.[41]
بسا این اشاره به داستان، به دار آویختن شیخ شهید نوری باشد. همچنین بسا مقصود از دو واقعه، یکی زدن ضربه به وی نزدیک مدرسه مروی، و دیگری به دار آویختن وی در الحصنیه یعنی میدان توپخانه باشد.
نقد:
اولاً: اصل این خطبه در مناقب ابن شهر آشوب است و چنین آمده است:
لَکَأَنِّی أَرَی مَنِیَّةَ الشَّیْخِ عَلَی ظَاهِرِ أَهْلِ الْحِصَّةِ قَدْ وَقَعَتْ بِهِ وَقْعَتَانِ یَخْسَرُ فِیهَا الْفَرِیقَانِ یَعْنِی وَقْعَةَ الْمَوْصِلِ حَتَّی سَمَّی بَابَ الْأَذَانِ وَ وَیْلٌ لِلطِّینِ مِنْ مُلَابَسَةِ الْإِشْرَاکِ وَ وَیْلٌ لِلْعَرَبِ مِنْ مُخَالَطَةِ الْأَتْرَاکِ _ وَیْلٌ لِأُمَّةِ مُحَمَّدٍ إِذَا لَمْ تَحْمِلْ أَهْلَهَا الْبُلْدَانُ وَ عَبَرَ بَنُو قَنْطُورَةَ نَهَرَ جَیْحَانَ وَ شَرِبُوا مَاءَ دِجْلَةَ _ وَ هَمُّوا بِقَصْدِ الْبَصْرَةِ وَ الْأُبُلَّةِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَتُغْرَقَنَّ بَلْدَتُکُمْ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی جَامِعِهَا کَجُؤْجُؤِ سَفِینَةٍ أَوْ نَعَامَةٍ جَاثِمَة؛[42]
و هر آینه گویا من می بینم مرگ شیخ را بر محلّ سکونت اهل حصة، و در آن جا دو واقعه صورت می پذیرد که هر دو فریق و دسته خسارت می بینند و زیان می نمایند _ و مراد حضرت، واقعۀ موصل است _ تا جائی که موصل باب أذان نامیده می شود. و وای بر گِل های زمین از جای پای اسب ها، و وای بر عرب از هم نشینی و هم آمیختگی با ترک ها، و وای بر امّت محمّد در وقتی که شهرها اهل خود را در خود جای ندهند و در وقتی که بنوقنطورة از رود جیحون عبور کنند و به نهر دجله برسند و از آب آن بیاشامند و به قصد بصرة و ایله حرکت نمایند. و سوگند به خدا که این شهر شما که بصره است شناخته خواهد شد تا به جایی که گویا من دارم نگاه می کنم به مسجد جامع آن که همچون سینۀ یک کشتی است و یا همچون شترمرغ است که بر زمین چسبیده است.
علامه مجلسی با مقداری تفاوت در عبارت نیز آن را از مناقب نقل نموده است. و به جای «الشیخ» چنین می گوید:
لَکَأَنِّی أَرَی مَنْبِتَ الشِّیحِ عَلَی ظَاهِرِ أَهْلِ الْحِضَّةِ قَدْ وَقَعَتْ بِهِ وَقْعَتَانِ یَخْسَرُ فِیهَا الْفَرِیقَانِ یَعْنِی وَقْعَةَ الْمَوْصِل؛[43]
و هر آینه گویا من می بینم که گیاه شِیْح (گیاه خوشبو و معطّر) بر محلّ سکونت اهل حضَّه روییده است، و در آن جا دو واقعه صورت می پذیرد که هر دو فریق و دسته خسارت می بینند و زیان می نمایند _ و مراد حضرت، واقعۀ موصل است _.
پس آن چه ایشان آدرس داده است مطابق عبارت بحار الانوار نیست، بلکه مطابق منبع اصلی یعنی مناقب است. اگرچه به نظر می رسد که متن بحار الانوار صحیح باشد؛ چرا که مشابه این روایت در منابع روایی اهل سنت با عبارت (منابت الشیح) ذکر شده است و این نشان می دهد که این عبارت در قصه اتراک و بنو قنطوراء معمول بوده است.
ثانیاً تطبیق کلمه «الشیخ» به شیخ فضل الله نوری،تطبیقی بی دلیل است که از اعتبار ساقط می شود.
ثالثاً: ادامه روایت از واقعه ای در موصل خبر می دهد و با توجه به صراحت روایت،نمی توان آن را حمل بر دو واقعۀ تیر خوردن و به دار آویخته شدن شیخ فضل الله نوری در تهران نمود؛ بلکه انتهای روایت را می توان به وقایع رخ داده در منطقه بصره تطبیق داد.چنان که شارحان نهج البلاغه در تبیین خطبه ای مشابه با این خطبه مراد از عبارت های «وَ ایْمُ اللَّهِ لَتُغْرَقَنَّ بَلْدَتُکُمْ حَتَّی کَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی جَامِعِهَا کَجُؤْجُؤِ سَفِینَةٍ أَوْ نَعَامَةٍ جَاثِمَة» را وقوع سیل در منطقه بصره در دوره بنی العباس می دانند.[44]
2. کتاب لمعان الانوار
این کتاب جلد پنجم کتاب نور الانوار است که مرندی به مباحثی در مورد امام مهدی(ع) اشاره نموده است و بنابر نقل علامه آقابزرگ تهرانی این کتاب را با عنوان بستان الانوار نیز یاد کرده اند.[45] منبع مورد تحقیق در این نوشتار نسخه ای خطی موجود در کتابخانه آستانه حضرت معصومه(س) است که در ذی حجة 1338 نگارش گردیده و نسخه موجود به تاریخ 1340 قمری تحریر شده است. در انتهای این نسخه مستطرفات لمعان الانوار نیز ذکر شده است.
ساختار کتاب
این کتاب دارای یک مقدمه و چهارده لمعه بدین شرح است: توحید و متوقف بودنش بر شناخت حجت الهی،تولد امام مهدی(ع)،در بیان هتک حرمت مرقد رضوی،خروج دجال و یارانش، برخی علائم ظهور و تخریب قبور ائمهعلیهم السلام،بسته شدن حج و پاره ای از علائم ظهور، عالمان مذاهب گمراه و مقابله با امام مهدی(ع)، رد بابیه و صوفیه، در تکذیب وقت گذاران، در علائم ظهور و اختلاف سلاطین، بیان تعداد یاران حضرت مهدی(ع).
محتوای کتاب
عمده مطالب این کتاب همان چیزی است که در مظهر الانوار و دلائل براهین الفرقان نیز ذکر شده است و تنها به موارد جدید اشاره می کنیم.
الف) جلوگیری از حج از نشانه های ظهور
ایشان از جمله علامت های ظهور را جلوگیری از رفتن حجاج به حج عنوان نموده و به روایتی از امام صادق(ع) استناد نموده است که فرموده اند:
حُجُّوا قَبْلَ أَنْ لَا تَحُجُّوا حُجُّوا قَبْلَ أَنْ یَمْنَعَ الْبَرُّ جَانِبَهُ؛[46]
حجّ کنید پیش از آن که نتوانید به حجّ بروید، حجّ کنید پیش از آن که راه خشکی بسته شود.
نقد: روایت مورد اشاره مرندی در برخی از منابع کهن شیعه[47] و هم خانواده و نزدیک به محتوای آن نیز در تعدادی دیگر ذکر گردیده است[48]
با توجه به متن روایت در منابع ذکر شده به این نکات باید توجه نمود:
- متن نقل شده به صورت «البر جانبه» نقل شده است و جناب مرندی درکتاب خود این لغت را ذکر کرده اند،اما عجیب است که ایشان در کتاب دیگر خود با عنوان «فجائع الدهور» همین روایت را ذکر کرده و به جای آن عبارت «البریطانیة» را قرار می دهد[49] و استنباط می کنند که مراد جلوگیری از سفر حج توسط بریتانیاست.
- در نوادر علی بن اسباط و نقل علی بن عباس خزاز به صراحت بیان شده است که این روایت از جمله پیش گویی های امام(ع) است که در سال های پس از ایشان رخ داده است و ارتباطی با نشانه های ظهور ندارد و تمام موارد را با وقایع دوران خود تطبیق می دهد[50] مؤید تاریخی بودن این روایت بیان سلیلی از علمای اهل سنت و ذیل روایت رسول خدا(ص) است که منع از حج را مرتبط با دوران قرامطه می داند[51] همچنین انتهای روایت اشاره ای صریح به قوم مغول و حملات آنان دارد و این صفات آن چیزی است که در دیگر روایات نیز به عنوان ویژگی قوم مغول اشاره شده است. از این روی علامه حلی داستانی را از پدر خود نقل می کند که با تمسک به این دسته روایات، منطقه حله، کوفه و مشهدین شریفین را از تاراج مغول نجات بخشیده اند.[52]
ب) شمندفر
ایشان در برداشتی بدون دلیل قسمتی از روایت منسوب به امام یجاد(ع) را به شکل گیری خط آهن و قطار تطبیق داده و چنین می گویند:
و عن زین العابدین ع إذا ملأ هذا نجفکم السیل و المطر و ظهرت النار فی الحجارة و المدر و ملکت بغداد التتر فتوقعوا ظهور القائم المنتظر.
و کذا مراد زین العابدین من ظهور النار فی الحجاز و سایر المدن و البلاد اشتداد نار الحرب فی البلاد بین الملوک الجبابرة و احتمل ان یکون مرادهما من النار سکة الحدید مثل شمندفر المعمول فی البلاد؛[53]
موقعی که سیل نجف را پر کند و باران فراوان باشد،و آتش در سنگ و گل آشکار شود و قوم تاتار بغداد را مالک شوند منتظر قائم(ع) باشید. و همچنین مراد امام زین العابدین(ع) از آشکار شدن آتش در حجاز و سایر شهر ها شدت گرفتن آتش جنگ بین حاکمان باشد و احتمال دارد که مراد این دو روایت از آتش، راه آهن و دو خط موازی آهنی مثل قطار باشد که در شهر ها وجود دارد.
باید توجه داشت که روایت فوق اولین بار در کتاب ملاحم سید بن طاوس[54] ذکر شده و ایشان بدون بیان سندی این روایت را از نوشته های پسر عمویش ابومنصور _ که شرح حالش مشخص نیست _ ذکر نموده است.[55] افزون بر این مطلب،قرینه و دلیل نیز وجود ندارد که مراد از آتش در سنگ و گل حرکت قطار بر روی خط آهن باشد به ویژه این که حرکت قطار در عربستان خصوصیتی ندارد که مورد ذکر در روایت قرار گیرد و به فرض صحت این روایت سال هاست که از ورود خط آهن به کشورها گذشته و ظهور اتفاق نیفتاده است.
ج) مدرسه عصمتیه
یکی دیگر از مواردی که ایشان از وقایع آخرالزمان دانسته و به روزگار خود تطبیق می دهد مدیریت زنان در مناصب دولتی و مدارس دخترانه است و در ادامه نقلی از امام صادق(ع) را ذکر کرده و چنین نتیجه می گیرند:
و سئل الصادق(ع) عن ظهوره فقال إذا حکمت فی الدولة الخصیان و النسوان.. . أقول مصداق قول الصادق(ع) ظهوره فی زماننا هذا أظهر من الشمس و أبین من الامس لان اکثر اولیاء امور الدولة هم الشبان و الصبیان و مدیرات المدارس النسوان کمدرسة العصمتیة من مدارس النسوان و غیرها؛[56]
و از امام صادق(ع) در مورد ظهور سؤال شد فرمودند: وقتی که خواجگان و زنان حکومت را به دست گیرند [ظهور خواهد بود]...می گویم مصداق سخن امام صادق(ع) ظهور این امر در زمان ماست که از خورشید روشن تر است؛ چراکه اکثریت متولیان امر دولتی جوانان و کودکان بوده و مدیران مدارس دخترانه نیز زنان هستند مانند مدرسه عصمتیه.
این تطبیق نیز بسیار بعید بوده و دلیل بر آن ارائه نگردیده است.و احتمال دارد با توجه به انتهای روایت که چنین است: «فذلک الوقت زوال ملک بنی عمّی العباس» پس آن در زمان زوال حکومت فرزندان عموی ما عباس است،مراد حاکم شدن زنان و خواجگان و غلامان ترک در دولت عباسی است که منجر به سقوط حکومت عباسی گردیدند.[57]
د) سخنان محی الدین عربی
مرندی در قسمتی از کتاب خود عبارت هایی را به محی الدین عربی نسبت می دهد و با عنوان پیش گویی های ابن عربی در مورد سال 1321 ق از آن یاد می کند که در این سال قحطی می آید و نبرد میان روسیه وآلمان و اختلافی در ایران صورت می پذیرد[58] یکی از نویسندگان معاصر نیز در کتاب خود این سخنان را به خلاف مرندی به انقلاب اسلامی ایران نسبت داده و چنین می گوید:
مؤلف کتاب لمعان الأنوار مرحوم شیخ ابو الحسن مرندی مطلبی را در رابطه با علائم قریب به ظهور از یکی از دانشمندان مشهور اسلامی قرن ششم هجری قمری نقل کرده است که چون بیان گر همۀ واقعیات موجود عصر ما، وجریان انقلاب، وفرار شاه وبازگشت پیروزمندانۀ رهبری انقلاب از تبعید، وحرکت انقلابی تشیع، ووحدت ویکپارچگی ملت مسلمان ایران، وانقراض رژیم ستمشاهی است آن را برای خوانندگان گرامی نقل می کنیم. عین عبارت عربی متن کتاب چنین است:
واما الایران فیدوم اختلالها بسنتین وساقطها یعود ولا یستریح بالقعود تتحد أرکانها فیکون مستقلا ان شاء الله - الی أن قال قم یاسین، واخطب یا لام، واحکم یا میم واجمع المسلمین قد مضت الملوک الجبابرة، جاء الحق وزهق الباطل؛واما ایران اوضاعش مختل می شود واین وضع تا دو سال ادامه می یابد، وساقط کنندۀ
رژیم - از تبعید- برمی گردد وآرام نمی نشیند، پایه های حکومت ایران محکم واستوار می گردد، وایران به خواست خدا کشور مستقلی خواهد بود _ تا این که می گوید: _
ای سفیانی به پا خیز، و ای جبرئیل! منادی آسمانی بانگ برآور، و ای «مهدی» زمام امور حکومت را به دست گیر ومسلمانان جهان را گردآوری نما که پادشاهان ستمگر رفتند وحق آمد وباطل از میان رفت.
در این گفتار مطلب مبهمی نیست که نیاز به شرح وتوضیح داشته باشد جز این که در جمله آخر، نام «سفیانی» ونام جبرئیل(ع) و نام حضرت مهدی با رمز وکنایه بیان شده است که بر اهل فن پوشیده نیست وکسانی که با اخبار واحادیث اهل بیتعلیهم السلام سر وکار دارند این رموز را به خوبی تشخیص می دهند.
شاید برخی از ناباوران این گونه خبرهای غیبی را خرافه بپندارند ولی هر تعبیری که از آن بشود خبر مذکور یک خبر غیبی ویک معجزۀ علمی است که گوینده اش متجاوز از 700 سال قبل، و پیش از وقوع حادثه از آن خبر داده است و گویا بازگو کنندۀ این خبر که به زمان معصومین علیهم السلام از ما نزدیک تر بوده است منابعی در دست داشته که سخنانش از آن منابع _ که از منبع وحی بوده _ سرچشمه گرفته است، وجای هیچ گونه تعجب هم نیست.
نقد:
نکته مهم در مورد این اشعار بی سندی و عدم اعتبار آن است. مرندی و تابعین ایشان از نویسندگان معاصر بدون تأمل در اعتبار مصدر و گزارش به هر سخنی تمسک یافته اند. عنوان صحیح کتاب نیز «الشجرة النعمانیة فی الدولة العثمانیة» است که این متن را در آن کتاب نیافتیم. از طرف دیگر این گزارش و شعر در هیچ منبع دیگری یافت نمی شود. البته امروزه انتساب اشعار به افرادی مانند ابن عربی، شاه نعمت الله ولی[59] و نوستراداموس، یکی از شیوه های اغوای مردم محسوب می گردد. عجیب است که نویسنده معاصر نیز تحلیل های دیگری را بر گزارشی بدون سند استوار نموده است.
3. کتاب فجایع الدهور فی انهدام القبور و علائم الظهور
گزارشی از این کتاب در الذریعة مشاهده نگردید و با توجه به نسخه ای که نگارنده از این کتاب در اختیار دارد،به عنوان جلد دوم کتاب دلائل براهین الفرقان معرفی شده است. البته با توجه به اتحاد ظاهر متن این کتاب با کتابی که علامه آقابزرگ تهرانی با نام صواعق محرقه گزارش داده اند، احتمال اتحاد دو کتاب می رود. همچنین در مقاله ای، کتابی دیگر با عنوان صواعق سبعة علی مفارق زنادقة خارجة وهابیة در حادثه انهدام قبه ائمة بقیع علیهم الاف التحیه را به ایشان نسبت داده که در باره انهدام قبور ائمه بقیع تألیف گردیده است.[60]
با توجه به آن چه در ابتدای کتاب و نویسنده گفته است این کتاب جلد دوم دلائل براهین الفرقان است[61] در مورد انهدام قبور ائمه بقیع و امام رضاعلیهم السلام است. این کتاب در ماه ربیع الثانی سال 1344 قمری نگارش گردیده است.
نسخه کتاب
نسخه ای که مورد بررسی قرار گرفته است از نسخه های موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی قم به شماره 33/317 است. ساختار کتاب نیز مشتمل بر:شرح هتک حرمت و هابیت به قبور ائمه بقیععلیهم السلام،پیرامون منع از سفر حج توسط بریتانیا، تصرف کفار بر انهار خمسه و بیانیه علامه شرف الدین در تخریب قبور است.
دیدگاه های ایشان در نشانه های ظهور
ایشان در این کتاب نیز بدون هیچ قرینه و دلیلی مشخص تلاش در تطبیق وقایع پیرامون خود به روایت هایی دارد که به گمان خود بیان گر نشانه های ظهور است. او پس از معرفی وهابیت به عنوان اخوان الجن[62] و تطبیق بی دلیل عبارت «بنو قنطورا» به افرنج و بریتانیا و نبرد آن ها با مردم عراق در حدیث حذیفه که بدین صورت نقل شده است:
یوشک بنو قنطوراء أن یخرجوا أهل العراق من عراقهم؛[63]
نزدیک است که به سرعت بنو قنطورا اهل عراق را از شهرشان بیرون کنند.
مطالب گذشته خود در کتب قبلی را مانند: مدت مشروطه،تخریب قبور ائمه بقیع علیهم السلام و اخراج حجاج از حرمین توسط بریتانیا را مجدد ذکر نموده و تلاش در اثبات عقیده خود با استفاده از روایت های جعلی،غیر معتبر و غیر مرتبط دارد و با توجه به نقد این تفکر ها در دیگر کتب ایشان از تحلیل دوباره این کتاب پرهیز نموده ایم.[64]
نتیجه گیری
شیخ ابوالحسن مرندی یکی از نویسندگان دوره قاجاریه بوده که در کتاب دلائل براهین الفرقان، لمعان الانوار و فجائع الدهور به مباحث مهدویت پرداخته است. او در این سه اثر روایت هایی را در باره نشانه های ظهور استفاده کرده که تا کنون در منابع شیعه و سنی ذکر نشده است و شائبه جعل در آن وجود دارد. همچنین ایشان روایت هایی را به برخی از کتب نسبت داده که اثری از آن مطالب در کتاب های آدرس داده شده نیست یا هیچ فهرست نگاری از آن کتاب و نسبتش به مؤلف مطلبی درج نکرده و نکته قابل تأمل این که جز ایشان نیز کسی کتاب را ندیده است. در قسمت تطبیقات نیز با توجه به دیدگاه های ضد مشروطه ای که در این فرد وجود داشته تلاش نموده تا مشروطه را از جمله فتنه های آخرالزمان بنامد و تطبیق های بدون قرینه را در مورد عصر خود به خواننده القا کند. تمام این موارد گویای این مطلب است که ایشان دارای روحیه ای علمی نبوده و نمی توان به منفردات و نقل های این فرد بدون مراجعه به مصادر اصلی تمسک یافت. عجیب این که برخی از سخنرانان و نویسندگان معاصر بر مبنای روایت های نقل شده توسط مرندی به ارائه سخنانی غیرعلمی پیرامون ظهور و وقایع آن دست زده اند.
منابع
ابن أبی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1404ق.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب:، قم، علامه، چاپ اول، 1379ش.
ابن طاوس، علی بن موسی، التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، چاپ اول، مؤسسة صاحب الامر7، 1416ق.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
امین، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق.
پژوهشکده حج و زیارت، کتاب شناسی بقیع،
تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دارالأضواء، چاپ سوم، 1403ق.
طبقات اعلام الشیعة، مشهد، دارالمرتضی، چاپ دوم، 1404ق.
جمعی از علما، الأصول الستة عشر، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1423ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین7، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، 1411ق.
سفارینی حنبلی، محمد بن احمد بن سالم، لوامع الانوار البهیة، دمشق، مؤسسة خافقین، چاپ دوم، 1402ق.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ق.
فرزام، حمید، شاه ولی و دعوی مهدویت، اصفهان، دانشگاه اصفهان، چاپ اول، 1348ش.
کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، قم، دارالذخائر، چاپ اول، 1410ق.
مامقانی، عبدالله، مخزن المعانی، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1423ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
مرندی، ابوالحسن، دلائل براهین الفرقان، نسخه خطی موجود در کتابخانه مسجد اعظم (آیت الله بروجردی)، 1303ش.
فجایع الدهور، نسخه خطی موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1344ق.
لمعان الانوار، نسخه خطی موجود در کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه3، 1338ق.
مجمع النورین، نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1328ق.
مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق.
ahmedchahen.wordpress
www.vetogate
ahmed-chahen.board-idea
پی نوشت ها:
[1] نک: مرندی، 1328: 7 و 272
[2] تهرانی، 1404: ج1، 34
[3] مرندی، 1328: 7
[4] تهرانی، 1403: ج1، 224و ج11، 217
[5] مامقانی، 1423: 250
[6] مامقانی، 1423: 250
[7] تهرانی، 1403: ج8، 248 و ج18، 364
[8] امین، 1403: ج2، 338
[9] نک: مرندی، 1303 و 1344
[10] تهرانی، 1403: 24، 361
[11] همو: 361؛ همچنین نک: همو: ج3، 106 و ج18، 364
[12] همو: ج15، 95
[13] همو، 1328: ج20، 46
[14] همو، 1303: ج8، 248
[15] پژوهشکده حج و زیارت، بی تا
[16] ج13، 173
[17] تهرانی، 1403: ج8، 248
[18] مرندی، 1303: 3
[19] همو: 55 و 92
[20] همو: 3
[21] همو: 5
[22] همو: 12
[23] همو: 18
[24] همو: 25
[25] همو: 30
[26] همو: 40
[27] همو: 111
[28] همو: 112-114
[29] همو: 118
[30] کراکجی، 1410: ج1، 143
[31] مرندی، 1303: 33
[32] همو: 34
[33] همو: 89؛ همو، 1344: 57
[34] تهرانی، 1403: ج22، 330
[35] مرندی، 1303: 108؛ همو، 1338: 70
[36] همو، 1303: 110؛ همو، 1344: 121
[37] همو، 1303: 110؛ همو، 1344: 34
[38] مرندی، 130: 115؛ همو، 1344: 10 و 78
[39] برای دیدن برخی روایت های مورد بحث، نک: ابن طاووس، 1416: 182-184، 189، 191، 192، 254، 256، 332؛ ابن منظور، 144: ج5، 119
[40] مرندی، 1303: 115
[41] همو، 1338: 33
[42] ابن شهرآشوب، 1379: ج 2، 276
[43] مجلسی، 1403: ج41، 322
[44] ابن أبی الحدید، 1404: ج 1، 253؛ مجلسی، 1403:ج 32، 247
[45] تهرانی، 1403: ج24، 361)
[46] مرندی، 1338: 27؛ همو، 1344: 7
[47] مفید، 1413: 64
[48] جمعی از علما، 1423: 354؛ ابن شهرآشوب، 1379: ج2، 258؛ طبری، 1413: 184
[49] مرندی، 1344: 6
[50] جمعی از علما، 1423: 354
[51] ابن طاوس، 1416: 261
[52] حلی، 1411: 80)
[53] سفارینی حنبلی، 1402: 33
[54] ابن طاوس، 1416: 369
[55] ابن طاوس، 1416: 369
[56] سفارینی حنبلی، 1402: 33
[57] نک: ابن طاوس، 1416: 370
[58] همو: 110
[59] نک: فرزام، 1348: 26
[60] پژوهشکده حج و زیارت، بی تا
[61] مرندی، 1344: 110)
[62] همو: 11
[63] همو: 10 و 78
[64] نک: همو: 19، 57، 75، 77، 79، 121
جستجو در قاموس نور