معرفی آثاری از ابن سینا

أحوال النفس

«أحوال النفس(رسالة فی النفس و بقائها و معادها و یلیها ثلاث رسائل فی النفس)»، از تألیفات شیخ الرئیس ابوعلی سینا و به زبان عربی می باشد.

شیخ الرئیس، درباره نفس، در آثار مهمی چون«شفا» و«نجات» که تقریباً خلاصه«شفا» می باشد، مفصل سخن گفته است؛ به همین دلیل، بعضی، خیال کرده اند که رساله حاضر، مستقلاً توسط وی نوشته نشده، بلکه همان مبحث نفس کتاب«نجات» است که با افزودن فصولی به اول و آخر آن توسط شاگردانش، به صورت رساله ای مستقل درآمده است.

الإشارات و التنبیهات

«الإشارات و التنبیهات»، اثر بوعلی سینا در موضوعات منطق، طبیعیات، فلسفه و عرفان است.

كتاب« اشارات و تنبيهات» شيخ الرئيس داراى ويژگى هاى متعددى مى باشد كه از آن جمله مى توان به جامعيت و زمان تأليف آن اشاره كرد. اين كتاب عربى از آنجايى كه در اواخر عمر بوعلى تأليف گرديده است كاملتر و دقيق تر از ديگر آثارش مى باشد. البته مشخص است كه« شفا» جامع ترين كتاب ابن سيناست و اشارات آن جامعيت را ندارد ليكن مؤلف نظريات تكميل و تصحيح شده خود را با حذف اضافات و جمع مطالب مورد نياز در اينجا آورده است براى مثال ابواب و عناوين اشارات در هيچك از آثار وى به چشم نمى خورد.

ابن سينا، با اينكه در ديگر آثار خود از عناوين رايج مانند فن، مقاله، فصل و امثال اينها استفاده كرده است ولى در اين كتاب براى تعيين عناوين بخش هاى كلى از اصطلاحاتى نو و بى سابقه همچون نهج و نمط و براى فصول فرعى از عناوينى مانند اشاره، تنبيه، وهم و تنبيه استفاده كرده است، نهج در لغت به معنى راه روشن و نمط بمعنى سفره گسترده مى باشد. بوعلى در بخش منطق ده نهج و در بخش فلسفه ده نمط ايجاد كرده است كه علتش را اين طور بيان كرده اند زيرا منطق وسيله اى براى تسليم راه هاى حدّ و برهان پس ابواب آن راههايى براى يادگيرى ساير علوم هستند و چون ابواب فلسفه طبيعى و الهى خود بالذات مطلوبند پس بمنزله خوان هاى گسترده براى جويندگان حكمت مى باشند. اما براى تعيين فصول فرعى آنها كه مهم و اساسى و نيازمند استدلال هستند از عنوان اشاره و از آنها كه روشن و فرعى اند با تنبيه و از آراء نادرست با وهم ياد شده است.

الأضحویة فی المعاد

الأضحویة یا رساله أضحوی یا الأضحویة فی المعاد رساله ای است که ابو علی سینا آنرا در روزگار جوانی به استاد خود ابو بکر محمد بن البرقی الخوارزمی که از آن در مقدمه همین رساله به الشیخ الامین یاد می کند به زبان عربی نوشته است در مورد علت نامگذاری این رساله به اضحویة مشهورترین نظریه این است که بو علی آنرا به مناسبت فرا رسیدن عید اضحی یعنی همان عید قربان نگارش کرده و به همین نام نیز نامیده است کما اینکه رساله نیروزیه خود را که در علم اعداد است به مناسبت عید نوروز تالیف نموده است البته اینکه تقدیم این رساله ها در مناسبتهای مذکور بوده است نیز نظریه بعیدی نمیباشد در انتساب این رساله به بو علی تقریبا اتفاق نظر وجود دارد که هم به لحاظ ادبیات به کار رفته در این رساله و هم به لحاظ مطالب آن چنین یقینی بدست می آید.

بوعلی ابتدا رساله با حمد خدا شروع می کند و بعد از اعلام تقدیم این رساله به استاد خود تقدیری در خور توجه از وی به عمل میآورد و استفاده ای که از استادش برده را بعنوان حقی بزرگ یاد میکند که در سدد جبران این حق بزرگ است.

اثولوجیا

«اثولوجیا» این کتاب در جهان اسلام همواره به عنوان اثری از ارسطو با تفسیر فرفوریوس صوری شناخته می شد، امّا برخی تحقیقات اخیر نشان می دهد که این کتاب خلاصه ای از تساعات چهارم، پنجم و ششم از کتاب«التساعات» افلوطین است.

واژه اثولوجیا در ابتدای این رساله به معنای معرفة الربوبیة به کار رفته است. در فلسفه یونان این اصطلاح را افلاطون در توصیف ایزدان و پیدایش عالم توسّط آنها به کار برده است.

الهیات دانش نامه علائی

کتاب دانش نامه علائی را بو علی سینا در دوران اقامتش در اصفهان که از سال چهار صد و دوازده تا چهار صد و بیست و هشت هجری بوده، به دستور علاء الدوله ابو جعفر محمد بن دشمنزیار بن کاکویه نوشته است این کتاب به زبان فارسی دری است.

کتاب دانش نامه علائی، شامل هفت بخش منطق، الهیات، طبیعیات، هیئت، موسیقی، هندسه و ارثاطیقی می باشد. کتاب حاضر که قسمت الهیات دانش نامه علائی است به صورت مستقل چاپ و نشر گردیده است.

مطالب این بخش از کتاب، در پنجاه و هفت عنوان دسته بندی گردیده است که بخشی از آنها متعلق به مباحثی راجع به حکمت و زیرمجموعه های آن می باشد و بخشی نیز در بر گیرنده پاره ای از مباحث فلسفی همچون کم و کیف و جوهر و عرض و علت معلول و. . . است، لکن مهم ترین بخش کتاب که قسمت اعظمی از آن می باشد در مورد واجب الوجود و چگونگی آن است که در پایان اشاره ای کوتاه به مبحث کون و فساد نیز شده است.

پنج رساله

«پنج رساله»، مجموعه ای از چند اثر ابن سینا، در موضوع لغت و تفسیر برخی از سوره ها و. . . است که رساله های تفسیری توسط فخر الدین بن احمد رودباری، در حدود قرن سیزدهم قمری، به زبان فارسی ترجمه شده است و بقیه به همان زبان عربی باقی مانده است.

این مجموعه، مشتمل بر پنج رساله به نام های تفسیر سوره توحید، تفسیر سوره فلق، تفسیر سوره ناس، رسالة بعض الافاضل الی علماء مدینة السلام فی مقولات الشیخ الرئیس و رسالة فی لغة ابی علی بن سینا است که تقریبا همگی فاقد باب بندی و فصل بندی است.

تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات

«تسع رسائل فی الحکمة و الطبیعیات»، مجموعه نه رساله در موضوعات گوناگون فلسفی و طبیعی، از جناب ابن سینا و به زبان عربی است.

کتاب، دارای نه رساله در این موضوعات است: طبیعیات، اجرام علوی، قوا و ادراکات انسانی، حدود، اقسام علوم عقلی، اثبات نبوات، معانی حروف هجائیه، عهد و علم اخلاق. در پایان کتاب، قصه سلامان و ابسال ذکر شده است.

التعلیقات

«التعلیقات» که در موضوع فلسفه و به صورت املاء، با کتابت بهمنیار بن مرزبان، معروف ترین شاگرد ابن سینا، در حدود سال های چهار صد و چهار تا چهار صد و دوازده هجری، که بهمنیار در خدمت بو علی بوده است، نوشته شده است.

این کتاب، به زبان عربی و مشتمل بر موضوعات فلسفی، منطقی، ما بعد الطبیعه و علم النفس است.

کتاب های دیگری از مرحوم بو علی با همین نام وجود دارند که یکی تعالیق است که شاگردش، ابو منصور بن زیلا، جمع آوری نموده و دیگری تعلیقاتی است که ابو الفرج همدانی، از مجالس ابن سینا جمع آوری نموده است.

کتابی دیگر از وی، با این اسم، کتابی است که در چهار بخش منطق، علم نفس و علم الهی می باشد و نسبت آن را به خود بو علی داده اند، البته با مطالعه هر دو معلوم می شود همین تعلیقات است که به طور دیگری تدوین یافته و به قولی، به قلم خود مؤلف نوشته شده است.

کتاب، فاقد هر گونه باب بندی و فصل بندی است و مباحث آن در ذیل عناوینی مختلف که گاه چندان ارتباطی با هم ندارند، جمع آوری شده است.

الحدود

«الحدود» یا تعریفات، تألیف ابن سینا، از جمله رساله های اولیه وی به زبان عربی است. ابن سینا این رساله را همان گونه که در مقدمه اش تصریح کرده به خواهش یکی از دوستان به رشته تحریر کشیده و در آن به تعریف مسائل طبیعی و فلسفی و علمی پرداخته و برای هرکدام به اختصار، حدودی را بیان کرده است.

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه ابن سینا و 73 تعریف است که از آن جمله اند: حد عقل، نفس، صورت، هیولی، موضوع، ماده، عنصر و. . .

رسالة الطیر

رسالة الطیر یکی از شاهکاری های فلسفی و عرفانی شیخ الرئیس است وی توانست مسائل پیچیده فلسفی وعرفانی را در قالب تمثیل و رمز بطور جالب و جذّاب برای خوانندگان ارائه دهد. یکی از کسانی که به ترجمه این رساله همّت گماشت احمد بن محمد بن القاسم بن احمد بن خدیو الاخسیکتی ملقب به ذو الفضائل است که در نظم و نثر تبحّر فراوانی داشته و بیشتر ادباء و فضلای خراسان شاگردان وی بودند. در طول تاریخ کسانی مانند غزّالی خواستند به سبک بوعلی منطق الطیر بنویسند ولی در این میان رساله شیخ چشمگیر بوده و از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.

الادویه القلبیه

کتاب ادویه قلبیه از جمله آثاری است که بنا بر نظر بسیاری از مورخین نگاشته ابن سینا است. نگارش این اثر به پیروی از نظریه ارسطو است. وی بر این باور است که همه قوا و ارواحی که به جسم انسان سیطره دارد از قلب منشأ می گیرد. ابن سینا نیز با پذیرش این نظریه دست به نگارش رساله ای پیرامون ادویه قلبی زده است و از این رو در این اثر از روح و منشأ آن و چگونگی استقرار آن در اعضا سخن می گوید.

این کتاب به خواهش شخصی به نام شریف ابو الحسین بن علی بن حسین حسینی نگاشته است.

این اثر در 16 فصل به تحریر درآمده است. مباحث مطرح شده در فصول از این قرار است.

فصل اول: تشریح قلب.

فصل دوم: بحث پیرامون حیات و روح انسانی.

فصل سوم: بحث پیرامون شادی، غم، ترس و غضب.

فصل چهارم: شادی و فرح و اسباب و اضداد آن.

فصل پنجم: اسباب فرح و غم که از جوهر روح سرچشمه می گیرد.

فصل ششم: اسباب فرح و غم که از اسباب نفسانی ای غیر از جوهر روح سرچشمه می گیرد.

فصل هفتم: ضعف و توحش قلب.

فصل هشتم: خون، غم و غضب و نقش آنها در فرح.

فصل نهم: حسد و نقش آن در حالات قلب.

فصل دهم: ادویه ای که باعث تفریح قلب می شود و انواع آنها.

فصل یازدهم: تعریف خاصیت و طبیعت.

فصل دوازدهم: خواص کلی ادویه ها.

فصل سیزدهم: ادویه سود مندی برای قلب به حسب خواص آنها.

فصل چهاردهم: ادویه مفرده سودمند برای قلب.

این فصل بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص می دهد.

فصل پانزدهم: ادویه مرکبه سودمند برای قلب.

فصل شانزدهم: مستدرک فصل پانزدهم.

در این فصل مؤلف ادویه ای را ذکر می کند که بعد از نگارش فصل پانزدهم تجربه کرده است.

رسالة فی تعقب الموضع الجدلی

«رسالة فی تعقب الموضع الجدلی»، از شیخ الرئیس و در علم منطق است که به زبان عربی، تألیف شده است. این رساله، در واقع برای تبیین قیاس می باشد.

رساله، بسیار کوتاه و فاقد باب بندی و فصل بندی است.

رسالة فی ما تقرر عنده من الحکومة

«رسالة فی ما تقرر عنده من الحکومة»، رساله ای است از ابن سینا، به زبان عربی و در زمینه قضاوت در مورد ادله کسانی که قائلند برای ماضی، مبدأ زمانی وجود دارد.

رساله، دارای یازده فصل است.

رساله نفس

کتاب«رساله نفس» که به نام های رسالة فی ماهیة النفس و سعادتها و شقاوتها فی النشئة الاخری، رسالة فی النفس للشیخ الرئیس ابی علی الحسین بن عبد الله بن سینا اعلی الله درجته، رساله در نفوس، رساله در معرفت و فلسفه مزایای نفس، رسالة الفصول، النفس الناطقة الانسانیة و ماهیت نفس، نیز آمده است، رساله ای است فلسفی که بو علی سینا آن را به زبان فارسی، بنا به درخواست علاء الدوله دیلمی، ترجمه کرده است، زیرا این کتاب، در اصل به زبان عربی و به نام کتاب المعاد، بوده است.

کتاب، دارای شانزده باب می باشد.

رگ شناسی

«رگ شناسی یا معرفة النبض»، از مباحث مهم در دانش پزشکی است که در حقیقت، آن یکی از راه های شناخت حالات درونی بدن و تشخیص بیماری ها است. کهن ترین متن موجود در باره نبض، به پزشک بزرگ یونان جالینوس منسوب است؛ هر چند مسلم است که جالینوس یا دیگر یونانیان، مبدأ پیدایش علم نبض نبوده اند.

به هر حال اهمیت نبض بر پژوهش گران ومحققین طب سنتی پوشیده نیست؛ از این رو بسیاری از محققین و پزشکان به تحریر و نگارش مباحث نبض پرداخته اند. کهن ترین نگاشته موجود در زمینه نبض- چنان که گفتیم- نگاشته ای از جالینوس با نام تعلیم النبض است که توسط حنین بن اسحاق، به عربی ترجمه شده است. پس از این دوران، اطبای مسلمان به این مبحث پرداخته اند که از جمله آنان می توان به مبحث نبض در کتاب کامل الصناعة، نگاشته علی بن عباس اهوازی اشاره کرد. از جمله اطبای بزرگ ایران، ابن سینا است که به مبحث نبض در کتاب ارزش مند قانون پرداخته است؛ علاوه بر این، وی رساله ای مستقل نیز در این علم به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است.

الشفاء(الالهیات)

«الشفاء(الالهیات)»، بخشی از کتاب گران سنگ شفای بو علی است. این کتاب، به زبان عربی و حاوی مباحث فلسفه اعلی یا الهیات بالمعنی الاعم می باشد.

تأثیر این بخش از شفاء، نه تنها در شرق که در غرب نیز بسیار شگفت انگیز بوده است؛ بگونه ای که متفکرین غربی، آن را مقدم بر سایر اجزای شفاء، به زبان لاتینی ترجمه کرده اند.

الشفاء(الریاضیات)

شیخ الرئیس، کتاب(الشفاء) را به زبان عربی و در موضوعات الهیات، طبیعیات، ریاضیات و منطق تألیف کرده است. می توان این کتاب را به عنوان جامع ترین اثر بو علی، به حساب آورد. وی، در مورد موضوع های یاد شده، در کتاب های دیگری نیز سخن گفته است، لکن چیزی که در کتاب شفا با آن روبه رو هستیم، مجموعه ای است کامل و دقیق که ترجمه یا تلخیص مطالب آن در کتاب های دیگرش، همچون نجات و دانش نامۀعلایی آمده است.

کتاب(الشفاء) دارای چهار بخش طبیعیات، ریاضیات، منطق و الهیات است. قسمت ریاضیات کتاب شفا، در چهار بخش هندسه با پانزده مقاله، حساب با چهار مقاله، موسیقی با شش مقاله و هیئت با سیزده مقاله تنظیم شده است که هر کدام از آنها نشان گر تسلط و احاطۀمؤلف بر این علوم می باشد.

الشفاء(الطبیعیات)

کتاب گران سنگ شفاء را به واقع می توان دائرة المعارفی به زبان عربی، در علوم عقلی به حساب آورد که در هر چهار قسمت منطق، ریاضی، طبیعی و الهیات توانسته به طور دقیق و کامل سخن گفته و مطالب لازم را در بارۀهر یک از این چهار علم شریف به صورتی منظم و قابل استفاده در اختیار مخاطب قرار دهد. این اثر شیخ الرئیس در طول قرون مورد توجه کم نظیر دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان واقع گردیده است که حاکی از جایگاه علمی و منطقی آن در بین کتب علوم عقلی می باشد. فعلا آنچه مورد نظر ما است بخش طبیعیات است.

تقسیم بندی بخش طبیعیات شفا، بدین صورت است: این بخش، مشتمل بر هشت فن است و فن اول آن، دارای چهار مقاله است که به ترتیب مشتمل بر پانزده، سیزده، چهارده و پانزده فصل می باشند؛ فن دوم آن، دارای یک مقالۀده فصلی است؛ فن سوم آن، یک مقاله پانزده فصلی دارد؛ فن چهارم آن، یک مقالۀنه فصلی و یک مقالۀدو فصلی دارد؛ پنجمین فن آن، دو مقاله دارد که هر کدام دارای شش فصل است؛ فن ششم آن، از پنج مقاله تشکیل یافته است که به ترتیب دارای پنج، پنج، هشت، چهار و هشت فصل می باشند؛ فن هفتم آن دارای یک مقاله هفت فصلی است؛ هشتمین فن آن، از نوزده مقاله تشکیل یافته است که مجموعا دارای شصت و پنج فصل می باشند.

الشفاء(المنطق)

«الشفاء» مهم ترین و جامع ترین اثر ابن سینا، به زبان عربی است که در آن چکیده آرای فلاسفه بزرگ قدیم یونان و شارحان مدرسه اسکندریه و افلاطونیان و نوافلاطونیان و. . . در همه علوم عقلی، اعم از منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات فراهم آمده و مورد تحلیل و نقد و بررسی علمی قرار گرفته است.

این کتاب، با آن که به طور پراکنده و در بیش از ده سال، در حالات و شرایط کاملا متفاوت و پرفراز و نشیب، نوشته شده است و با آن که بخش اعظم آن، بدون دست رسی به منابع و تنها با تکیه بر حافظه، تألیف گردیده است، از عالی ترین دقایق و تحلیل های علمی و فلسفی برخوردار است.

بخش منطق شفا که در این مقاله مورد نظر ماست، از جامع ترین آثار در باره علم منطق می باشد و در چهار جلد رحلی، به زبان عربی، به چاپ رسیده است.

کتاب شفا، مشتمل بر فنون طبیعیات، منطق، الهیات و ریاضیات است؛ به این صورت که مباحث هر علمی به فنونی و مباحث هر فنی به مقالاتی و مباحث هر مقاله ای به فصولی تقسیم شده و در هر فصل، مسائل، با حوصله و تفصیلی که شایسته آثار علمی است، بدون تکرار و اطناب، مورد بررسی قرار گرفته است.

بخش منطق این کتاب در نه فن تنظیم شده است به این صورت: 1- فن اول، مشتمل بر دو مقالۀچهارده فصلی و چهار فصلی؛ 2- فن دوم، مشتمل بر هفت مقالۀشش، پنج، چهار، پنج، شش، شش و چهار فصلی؛ 3- فن سوم، مشتمل بر دو مقالۀده و پنج فصلی؛ 4- فن چهارم، مشتمل بر نه مقاله هفت، چهار، پنج، شش، پنج، شش، سه، سه و بیست و چهار فصلی؛ 5- فن پنجم، مشتمل بر چهار مقالۀدوازده، ده، نه و ده فصلی؛ 6- فن ششم، مشتمل بر هفت مقالۀده، شش، چهار، سه، پنج، یک و چهار فصلی؛ 7- فن هفتم، مشتمل بر دو مقالۀچهار و شش فصلی؛ 8- فن هشتم، مشتمل بر چهار مقالۀهفت، نه، هشت و پنج فصلی؛ 9- فن نهم، مشتمل بر هشت فصل.

عشر قصائد و اشعار

«عشر قصائد و اشعار»، رساله ای است منظوم، از بو علی، به زبان عربی و در موضوعات پراکنده ای همچون نفس، فلسفه عمر، پیری و حکمت و زهد و. . .

رساله، در ذیل ده عنوان و در قالب شصت و چهار بیت، مرتب شده است.

عیون الحکمة

«عیون الحکمة»، کتابی است موجز، به قلم ابن سینا، به زبان عربی و در مورد اقسام سه گانه حکمت نظری. این کتاب، گاهی با نام«الموجز» یاد می شود. کتاب، یک نگاه اجمالی به سه بخش منطقیات و طبیعیات و الهیات دارد و مناسب است که مبنایی برای تدریس یا محوری برای کتاب های مفصل واقع شود چنان که فخر رازی شرحی بر آن نوشته است.

بخش اول کتاب، منطقیات است با نه فصل؛ بخش دوم، طبیعیات است با شانزده فصل و بخش سوم، الهیات است با پنج فصل.

القانون فی الطب

نام طب همیشه یادآور طبیبی نام دار و استادی بی بدیل در این عرصه بوده است و او کسی نیست جز شیخ الرئیس، ابو علی سینا و اثر ژرف و ماندگار وی در طب مزاجی و طبیعی که سالیان متوالی در بزرگ ترین مراکز علمی و پزشکی جهان مدار تدریس در علم پزشکی بوده است و آن نیست جز شاه کار وی، کتاب گران سنگ القانون فی الطب به زبان عربی.

در مورد تاریخ نگارش این اثر مسلماً نمی توان سال خاصی را معین کرد، چرا که اثری به این عظمت مطمئناً در طول سالیان دراز به رشته تحریر درآمده است و پس از تحریر اولیه هم مسلماً مورد بازنگری مؤلف قرار گرفته است.

کتاب قانون، پس از نگارش، بسیار مورد توجه قرار گرفته و به همین سبب ترجمه ها و شرح های گوناگونی از آن در دست است. علاوه بر آن، این کتاب ارزش مند به مدت چند قرن در اروپا به عنوان یکی از متون دانشگاهی مطرح بود و از این رو ترجمه ها و شروح مختلفی از این کتاب در اروپا و به زبان های لاتین دیده می شود. هم چنین کتاب قانون یکی از اولین کتاب هایی بوده که پس از اختراع صنعت چاپ به زیور طبع آراسته گردیده است.

علاوه بر این تا روزگار ما بسیاری از طبیبان در نگارش مقالات و کتاب های پزشکی از این اثر بهره برده اند.

ابن سینا، کتاب قانون را بر اساس پنج کتاب، تدوین نموده است:

کتاب اول: مبانی و کلیات طب.

کتاب دوم: داروهای ساده.

کتاب سوم: بیماری های جزیی که در هر یک از اندام بدن از سر تا قدم رخ می دهد.

کتاب چهارم: بیماری های عمومی که به عضوی خاص اختصاص ندارد، مانند تب.

کتاب پنجم: قرابادین(داروهای ترکیبی).

کتاب السیاسة

«کتاب السیاسة» به قلم بو علی و در باب سیاست است که در قرن نهم هجری، به زبان عربی تألیف شده است.

مطالب کتاب، در سه عنوان کلی تنظیم شده و سومین عنوان، خود، به پنج عنوان جزیی تقسیم گردیده است.

بو علی، ابتدا در مورد تفاوت مردم در صفات و مراتب و سپس در باره لازم بودن تدبیر و سیاست برای مردم، سخن گفته است، آن گاه تحت عنوان کلی«اهل الانسان»، به مسائل زیر پرداخته است: 1- فی سیاسة الرجل لنفسه. 2- فی سیاسة الرجل دخله و خرجه. 3- فی سیاسة الرجل اهله. 4- فی سیاسة الرجل ولده. 5- فی سیاسة الرجل خدمه.

المباحثات

«المباحثات»، یکی از کتاب های کم حجمی است که انتساب آن به ابن سینا مشهور می باشد. این کتاب که به زبان عربی است، مجموعه جواب های شیخ و سخنان مأخوذ از وی است که توسط شاگرد او؛ یعنی بهمنیار جمع آوری شده است.

کتاب، با عبارت رب یسّر شروع شده و دارای شش مباحثه و یک ملحق است. از جهت نداشتن ترتیب و باب بندی شبیه کتاب تعلیقات شیخ است. این کتاب، در واقع مجموعه پرسش ها و پاسخ ها و نامه هایی است که قسمت اعظم آنها بین ابن سینا و برخی از شاگردانش رد و بدل شده است.

ویژگی ها: 1- چون این کتاب، محاورات شیخ با شاگردانش می باشد، از این رو آدابی که مؤلفین رعایت می کنند، در آن رعایت نشده و روحیات واقعی ابن سینا(اعتماد زیاد وی به خود و آراء خویش، شدت غضب و پرخاش گری نسبت به معترضین و. . . ) نیز در آن بروز پیدا کرده و این مطلب، خیلی مهم است، زیرا شناخت شخصیت واقعی ابن سینا برای خیلی از شخصیت ها، دارای اهمیت وافری می باشد. 2- چون شیخ در صدد جواب گویی به مشکل شاگردان بوده، از این رو توجه به اقوال دیگر نداشته، بدین جهت به راحتی می توان اقوال شیخ را در این کتاب به دست آورد. این، تنها کتابی است که شیخ الرئیس در آن به صراحت، اقرار به عجز و ناتوانی خود از درک پاره ای از مسائل نموده است.

المبدأ و المعاد

المبدأ و المعاد در موضوع فلسفه می باشد که برای تبیین مسائل واجب الوجود و حالات نفس و روح قبل و بعد از مرگ در اوائل قرن پنجم میلادی توسط ابن علی بن الحسین بن عبد اللّه بن سینا برای شاگرد خود محمد بن ابراهیم شیرازی نوشته شده است.

این کتاب که بر محور فلسفه مشاء که مکتب ابو علی سینا بوده است در سه قسم اصلی می باشد که قسمت اول آن در اثبات واجب الوجود و وحدانیت او و همچنین بررسی صفات او می باشد.

المسائل الغریبة العشرینیة

«المسائل الغریبة العشرینیة» در مورد پاره ای از مسائل منطقی است که بو علی، برای علمای زمان خود، جهت امتحان طرح نموده است. این رساله، به زبان عربی است.

رساله، حاوی حدود بیست مسئله صعب و مشکل در علم منطق است.

معراج نامه

«معراج نامه»، رساله ای است در مورد معراج پیغمبر اکرم(ص) که بنا به مشهور شیخ الرئیس، بو علی سینا آن را به زبان فارسی، در بیان کیفیت معراج، تألیف نموده است.

کتاب، مشتمل بر دو فصل کوتاه است.

منطق المشرقیین

«منطق المشرقیین»، نوشته شیخ الرئیس، به زبان عربی و در مورد پاره ای از مباحث منطقی می باشد. بو علی، در صدد بوده که در قبال یونانیان که غربی بوده اند، حکمت مردم مشرق زمین را تنظیم و تکمیل نماید؛ از این رو دست به تصنیف کتابی زد در حکمت؛ به معنای عامش(شامل منطق، الهیات، طبیعیات، ریاضیات، اخلاق و سیاست) و در آن نقاط ضعف فلسفه یونانی و نقاط قوت فلسفه شرقی را بیان نمود. تاریخ تألیف این کتاب، حدودا بین سال های 414 تا 417 ق، بوده است.

کتاب، در باره مباحث منطق است، ولی ناتمام می باشد، بر اساس تنظیمی که ابن سینا در این کتاب دارد، بحث های باب تصورات به اتمام رسیده و بحث های باب قضایا از ابتداء تا بحث تناقض، ادامه یافته است.

النجاة من الغرق فی بحر الضلالات

«النجاة من الغرق فی بحر الضلالات» از تألیفات ابن سیناست که یک دوره فلسفه نظری(منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات) به زبان عربی می باشد و به انگیزه پاسخ مثبت دادن به درخواست بعضی از برادرانی که اشتیاق به فراگیری معارف داشته اند و از مؤلف خواستار تألیف کتابی مشتمل بر علومی که انسان ناچار به فراگیری آنهاست، شده اند، به رشته تحریر درآمده است.

کتاب، در بخش های منطق با صد و چهل و نه فصل، طبیعیات با شش مقاله(مجموعا دارای چهل و شش فصل)، ریاضیات با بیست و نه عنوان و فصل و الهیات با دو مقاله(مجموعا دارای شصت و دو فصل) تنظیم شده است.