امین بودن
قال الباقر علیه السلام: مَنِ ائْتَمنَ غیرَ مُؤتَمَنٍ فلا حُجّةَ له علَی اللّه؛[1] امام باقر علیه السلام کسی که غیر امین را امین و معتمد شمارد، حجّتی بر خدا ندارد.
بصیرت
قال علی علیه السلام: فإنّما البَصیرُ مَن سمِعَ فتَفَکّرَ، و نَظرَ فأبْصرَ، و انْتَفعَ بالعِبَرِ، ثُمّ سَلَکَ جَدَدا واضِحا یَتَجنّبُ فیهِ الصَّرْعَةَ فی المَهاوِی؛[2]
امام علی علیه السلام: با بصیرت کسی است که بشنود و بیندیشد، نگاه کند و ببیند، از عبرتها بهره گیرد، آن گاه راه روشنی را بپیماید که در آن از افتادن در پرتگاهها به دور ماند.
پایبندی به تعهدات
قال علی علیه السلام: إنَّ العُهودَ قَلائدُ فی الأعناقِ إلی یَومِ القِیامَةِ، فمَن وَصَلَها وَصَلَهُ اللّه ، و مَن نَقَضَها خَذَلَهُ اللّه ، و مَنِ استَخَفَّ بِها خاصَمَتهُ إلَی الّذی أکَّدَها و أخَذَ خَلقَهُ بِحِفظِها؛ [3]
امام علی علیه السلام: همانا پیمانها، قلاده هایی است که تا روز قیامت بر گردن است، هر که آنها را رعایت کند خداوند به او احسان نماید و هر که آنها را بشکند خداوند او فرو بگذارد و هر که پیمانها را سبک شمارد پیمانها از او نزد آن کس که بر پیمانها تأکید کرده و از خلق خود خواسته است تا آنها را پاس دارند، شکایت برد.
قال علی علیه السلام: لا تَثِقَنَّ بِعَهدِ مَن لا دِینَ لَهُ؛ امام علی علیه السلام: به عهد و پیمان کسی که دین ندارد اعتماد نکن.[4]
قال علی علیه السلام: أسرَعُ الأشیاءِ عُقوبَةً رجُلٌ عاهَدتَهُ علی أمرٍ، و کانَ مِن نِیَّتِکَ الوفاءُ لَهُ و مِن نِیَّتِهِ الغَدرُ بکَ؛ امام علی علیه السلام: زودترین کیفر را مردی می بیند، که با او بر سر چیزی پیمانی ببندی و تو قصد پایبندی به آن را داشته باشی و او نیّت پیمان شکنی در سر بپروراند.[5]
یاری مظلومان و ستم دیدگان
قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: إنَّ اللّه تعالی لَیَسْألُ العَبدَ فی جاهِهِ کَما یَسألُ فی مالِهِ، فیقولُ: یا عَبدی، رَزَقتُکَ جاها فهلْ أعَنْتَ بهِ مَظلوما، أوْ أغَثْتَ بهِ مَلْهوفا؟ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: همان گونه که خداوند درباره دارایی بنده از او سؤال می کند، درباره مقام و موقعیت او نیز می پرسد و می فرماید: بنده من! من، مقام و موقعیت، روزی تو کردم. آیا به وسیله آن ستمدیده ای را یاری رساندی؟ یا به فریاد غمزده ای رسیدی؟[6]
عدالت طلبی واقامه حق
قال علی علیه السلام: ما حُصِّنَ الدُّوَلُ بمِثلِ العَدلِ؛ امام علی علیه السلام: هیچ عاملی چون عدالت، دولتها را استوار نمی کند.[7]
قال علی علیه السلام: لکنْ مِن واجِبِ حُقوقِ اللّه علی عِبادِهِ النَّصیحَةُ بمَبْلَغِ جُهْدِهِم، و التَّعاوُنُ علی إقامَةِ الحقِّ بَینَهُم؛ امام علی علیه السلام می فرمایند: از حقوق واجبِ خداوند بر بندگانش این است که با تمام توانشان خیر خواه یکدیگر باشند و برای بر پا داشتن حقّ در میان خویش، همیاری کنند. [8]
خوش اخلاقی
قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم: مَن وَلِیَ شَیئا مِن اُمورِ اُمَّتی فحَسُنَت سَریرَتُهُ لَهُم رَزَقَهُ اللّه تعالی الهَیبَةَ فی قُلوبِهِم، و مَن بَسَطَ کَفَّهُ لَهُم بِالمَعروفِ رُزِقَ المَحَبَّةَ مِنهُم، و مَن کَفَّ عَن أموالِهِم وَفَّرَ اللّه عَزَّ و جلَّ مالَهُ، و مَن أخَذَ لِلمَظلومِ مِن الظّالِمِ کانَ مَعی فی الجَنَّةِ مُصاحِبا، و مَن کَثُرَ عَفوُهُ مُدَّ فی عُمرِهِ، و مَن عَمَّ عَدلُهُ نُصِرَ علی عَدُوِّهِ.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس عهده دار کاری از امور امّت من شود و نسبت به آنان حسن نیّت به خرج دهد، خداوند متعال هیبت در دل های آنان را روزی او فرماید و هر کس دست احسان خود را به روی آنان بگشاید، محبّت و دوستی ایشان را روزیش گرداند و هر کس از دست درازی به اموال آنان خویشتنداری کند، خداوند عزّ و جلّ دارایی او را زیاد کند و هر کس داد ستمدیده را از ستمگر بستاند، همنشین من در بهشت باشد و هر کس عفو و گذشتش زیاد باشد، عمرش دراز گردد و هر که عدالتش فراگیر باشد، در برابر دشمنش یاری گردد.[9]
انتخاب افراد شایسه برای کارها
قال الصادق علیه السلام: لَیسَ یُحَبُّ لِلمُلوکِ أن یُفَرِّطوا فی ثَلاثٍ: فی حِفظِ الثُّغورِ، و تَفَقُّدِ المَظالِمِ، و اختِیارِ الصّالِحینَ لأعمالِهِم؛ امام صادق علیه السلام: برای حکمرانان پسندیده نیست که در سه کار کوتاهی ورزند: حفظ مرزها، رسیدگی به مظالم و حقوق پایمال شده مردم و انتخاب افراد شایسته برای کارهای خود.[10]
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: هر کس مردی را از میان گروهی به کار گمارد و بین آنها خدا پسندتر از او باشد، به خدا و رسول او و مؤمنان خیانت کرده است.
تقدیم اصول بر فروع
قال علی علیه السلام: یُستدَلُّ علی إدبارِ الدُّوَلِ بأربَعٍ: تَضییعِ الاُصولِ، و التمسُّکِ بالفروعِ. و تَقدیمِ الأراذلِ، و تأخیرِ الأفاضِلِ؛ چهار چیز نشانه به سر آمدن دولتهاست: فرو گذاشتن اصول، چسبیدن به فروع، مقدّم داشتن فرومایگان و عقب زدن مردمان با فضیلت و لایق؛[11]
دینداری
قال علی علیه السلام: صَیِّرِ الدِّینَ حِصنَ دَولَتِکَ، و الشُّکرَ حِرزَ نِعمَتِکَ، فَکُلُّ دَولَةٍ یَحوطُها الدِّینُ لا تُغلَبُ، و کلُّ نِعمَةٍ یَحرُزُها الشُّکرُ لا تُسلَبُ
امام علی علیه السلام: دین را دژ دولت خود گردان و شکر گزاری را حفاظ نعمت خود؛ زیرا هر دولتی که در حصار دین باشد شکست ناپذیر است و هر نعمتی که در حفاظ شکرگزاری باشد ربوده نشود.[12]
نیکوکاری
قال علی علیه السلام: مَن بَذَلَ مَعرُوفَهُ استَحَقَّ الرئاسَةَ؛ امام علی علیه السلام: هرکه نیکی کند، سزاوار ریاست است.[13]
پرهیز از حیف و میل اموال
قال علی علیه السلام: حسُنُ التَّدبیرِ و تَجَنَّبُ التَّبذیرِ من حُسنِ السِّیاسَةِ؛
امام علی علیه السلام: حُسن تدبیر و پرهیز از حیف و میل، از حُسن سیاست است.[14]
قال علی علیه السلام: مَن لَم یَحتَمِلْ مَؤونَةَ الناسِ فقد أهَّلَ قُدرتَهُ لانتِقالِها؛
امام علی علیه السلام: کسی که بار مؤونه مردم را به دوش نکشد، قدرت خود را سزاوار انتقال [به دیگری ]کرده است.[15]
خردمند بودن
قال علی علیه السلام: أعقَلُ المُلوکِ مَن ساسَ نَفسَهُ لِلرَّعِیَّةِ بما یُسقِطُ عَنهُ حُجَّتَها، و ساسَ الرَّعِیَّةَ بما تُثبِتُ بهِ حُجَّتَهُ علَیها؛ امام علی علیه السلام: خردمندترین فرمانروا کسی است که خود را چنان سیاست (تربیت) کند که جایی برای بهانه و اعتراض ملّت بر او باقی نماند و با مردم چنان سیاستی در پیش گیرد که حجّت خود را بر آنان تمام کند.[16]
قال علی علیه السلام:إذا قَلَّتِ المَقدُرَةُ کَثُرَ التَّعلُّلُ بالمَعاذِیرِ؛ امام علی علیه السلام: هرگاه قُدرت (توان) کم شود، توسّل به عذر و بهانه ها زیاد شود.[17]
آگاهی
قال رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم: «مَن اِسْتُعْمِلَ عاملاً عن المسلمین و هو یعلم أنَّ فیهم مَنْ هو أوْلی بذلک منه و أعلم بکتاب الله و سنَّةِ نبیّه، فقد خان الله و رسوله و جمیع المسلمین؛
رسول خدا(ص) می فرماید:هر کس، از میان مسلمانان، کارگزار (مدیر) گردد، در حالی که می داند دیگری نسبت به او در این کار، اولی و آگاه تر به کتاب خدا و سنت رسول اوست، به خدا و پیامبر و تمامی مسلمانان خیانت کرده است.»[18]
شایسته ترین
«قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): «مَنْ تَقَدّمَ علی المسلمین و هو یری أنَّ فیهم مَنْ هو أفضل منه، فقد خان الله و رسوله و المسلمین؛ کسی که بر مسلمانان کارگزار گردد، در حالی که می بیند در میان آنان کسی شایسته تر از او وجود دارد، به خدا و پیامبر و مسلمانان خیانت کرده است.»[19]
قال علی علیه السلام:«لا یحمل هذا العَلَم إلّا أهل البصر و الصبر و العلم بمواضعِ الحق، فامضوا لما تُؤمرون به وقفوا عند ما تنهون عنه؛ این پرچم (زمامداری و مدیریت جامعه) را جز افراد آگاه و با استقامت و عالم به جایگاه حق، به دوش نمی کشند.[20]
ایمان درهدف
مولای متقیان، در مقام تبیین ویژگیهای مالک اشتر، به عنوان یک مدیر نمونه، ایمان و اعتقاد راسخ او به عقیده و خسته نشدن از دفاع از آن را، از جمله آنها برشمرده می فرماید:
«فإنَّه سیف من سیوف الله لا کلیلُ الظُبَّةِ و لا نابیِ الضریبة؛ فإنْ أمرکم أنْ تنفروا فانْفِروا و إنْ أمَرَکم أنْ تُقیموا فأقیموا، فإنَّهُ لایُقْدِمُ و لایُحْجم و لایؤخِّر و لایقدِّم إلّا عن أمری؛ او، شمشیری از شمشیرهای خداست که نه تیزیِ آن کند می شود و نه ضربت آن بی اثر است. اگر شما را فرمان کوچ کردن داد، کوچ کنید و اگر گفت بایستید، بایستید که او در پیشروی و عقب نشینی و حمله، بدون فرمان من اقدام نمی کند.»[21]
احترام به نظر کاشناسان واهل خبره
قال علی علیه السلام: « لَا تَسْتَبِدَّ بِرَأْیِکَ فَمَنِ اسْتَبَدَّ بِرَأْیِهِ هَلَک»؛ خودرأی مباش، زیرا، هر کس مستبد در رأی باشد، نابود می شود.»[22]
سعه صدر
امیر مؤمنان علی(ع) سعه صدر را یکی دیگر از معیار ملاکهای گزینش کارگزاران دانسته و در مواردی بر آن تأکید کرده، از جمله در یکی از کلمات قصار و پندآموز می فرماید: «آلةُ الریاسة سعة الصدر؛ بردباری و تحمل سختی ها، ابزار ریاست است.».[23]
شجاعت
از جمله معیارهای گزینش فرماندهان شجاعت و نترس بودن است که حضرت علی علیه السلام: خطاب به مالک اشتر می فرماید: «فَوَلِّ مِنْ جُنُودِکَ. ..أَهْلِ النَّجْدَةِ وَ الشَّجَاعَةِ» برای فرماندهی سپاه. .. افرادی را از خاندان پارسا و دارای سوابق نیکو و دلاور و سلحشور انتخاب کن!»[24]
فروتنی
حضرت علی(علیه السلام) نیز از جمله ملاکها و معیارهای لازم در انتخاب افراد جهت مسؤولیت، فروتنی را برشمرده و در مواردی به آن اشاره کرده است. وی، خطاب به مالک اشتر می فرماید: «اخْفِضْ لِلرَّعِیَّةِ جَنَاحَکَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَکَ وَ أَلِنْ لَهُمْ جَانِبَکَ وَ آسِ بَیْنَهُمْ فِی اللَّحْظَةِ وَ النَّظْرَةِ وَ الْإِشَارَةِ وَ التَّحِیَّةِ حَتَّی لَا یَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِی حَیْفِکَ وَ لَا یَیْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِکَ وَ السَّلَامُ».
پر و بالت را برابر رعیت بگستران و با مردم گشاده روی و فروتن باش و در نگاه و اشاره چشم، در سلام کردن و اشاره کردن، با همگان، یکسان باش، تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مأیوس نگردند.»[25]
توانایی
حضرت علی علیه السلام: خطاب به مالک اشتر برای تعیین و گزینش مسؤولان و کارگزاران می فرماید: «َو اجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُمْ لَا یَقْهَرُهُ کَبِیرُهَا وَ لَا یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ کَثِیرُهَا».
ای مالک! برای هر یک از کارهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی خود، مدیر و رییسی را تعیین کن، مدیری که دارای دو ویژگی باشد: بزرگی و عظمت کار، او را ناتوان و مغلوب نسازد و زیادی و تراکم کار، رنجورش نکند.»[26]
پی نوشت ها:
[1]محمد بن یعقوب کلینی، الکافی،ج5ص299.
[2]محمد باقر مجلسی، بحار الانوار،ج74،ص407.
[3]آمدی، غرر الحکم، 3650.
[4] آمدی، غرر الحکم، ص10163.
[5]میرزا حسین نوری،مستدرک الوسائل،ج11،ص 48.
[6]میرزای نوری،مستدرک الوسائل،ج12،ص429.
[7]غرر ودرر آمدی، 9574.
[8] نهج البلاغه، خطبه 216.
[9] محمد باقر مجلسی،بحار الانوار،ج72،ص 359
[10] محمد باقر مجلسی،بحار الانوار،ج75،ص 233.
[11]غرر ودرر آمدی، 10965.
[12]غرر ودرر آمدی،5831.
[13] میرزای نوری،مستدرک الوسائل،ج12،ص347.
[14] غرر ودرر آمدی،4821.
[15] غرر ودرر آمدی، 8289.
[16] غرر ودرر آمدی، 3350.
[17] غرر ودرر آمدی، 4038 .
[18] علامه امینی،الغدیر،ج8،ص291.
[19]علامه امینی،الغدیر،ج8،ص291.
[20] نهج البلاغه، خطبه 173.
[21] نهج البلاغه، نامه38.
[22] شیخ طوسی، امالی،ص731.
[23] نهج البلاغه، حکمت 176.
[24] نهج البلاغه، نامه 53.
[25]نهج البلاغه، نامه 53.
[26] نهج البلاغه، نامه 53.
جستجو در قاموس نور