محرم و عاشورا در دهلی نو

شب شهادت، در زیر پیراهن سیاه و با پای برهنه و چشمان اشکبار که باران اشک را به یاد واقعه ای جانسوز فرو می ریزد و دست های به هم پیوسته که فشار اندوه، آن ها را به نوسان می آورد، نوای سینه های آغشته به خون با لحنی محزون بلند است و این کهن داستانِ مکرّر و دردناک را بیان می دارد. مریدانت، به پاس این شب پُر اَلَم و اشک آور، با صدایی سرشار از اندوه می گویند و می خوانند: حسین...ای حسین! چرا هزاران هزار دوستان تو این طور اشک می ریزند؟! ای مقدّسِ والا مقام! آیا به پاس فداکاری بی نظیر تو نیست؟! تو پرچم زنده و پیمان عزیز دین بزرگ پیامبر را استوار داشتی و در مقابل دیدگان شگفت زده جهانیان، عشق عجیب خود را به خدا ثابت کردی. (ساروجینی نایدو، شاعره معاصر هندو معروف به بلبل هند)وارد محله جورباغ در جنوب دهلی که می شویم خیابانی به نام " کربلا لین" جلب توجه می کند. اینجا محله ایست که عمدتاً ساکنان آن پنجابی ها و سیکهای ساکن دهلی هستند. قدیمی ترین مجموعه آیینی شیعیان هند به نام "درگاه شاه مردان" در این منطقه قرار گرفته است. نام منطقه "بی. کی دات کلونی" است. نامی که تنها چند دهه قدمت دارد. تا همین اواخر نام این منطقه "علی گنج" بود. تمامی زمین های این منطقه وقف درگاه است که هنوز دعواهای حقوقی بر سر مالکیت آن در دادگاه های هند جریان دارد. دولت متهم است هنگام جدایی هند از پاکستان و مهاجرت هندوها از مناطق تحت کنترل پاکستان به دهلی، آن ها را در این مکان جای داده و زمینهای وقفی را به آنها واگذار کرده است و نام آن را نیز تغییر داده است. در درب شمالی مجموعه کتیبه ای وجود دارد که با عبارت: " انا مدینه العلم و علی بابها " شروع می شود. در این کتیبه توضیح داده شده که در دوران حکومت احمد شاه بهادر (پدر آخرین امپراطور گورکانی) مجلس خانه، مسجد و آب انبار این مجموعه در یک سال و به فرمان نواب قدسیه بیگم مادر احمد شاه و تحت نظارت نواب بهادر جاوید خان صاحب و به سرپرستی لطفعلی خان در سال ۱۱۶۴ هجری قمری (مطابق با ۱۷۵۰ میلادی) ساخته شده است.

جمعیت کثیری از زن و مرد به طرف حسینیه روان هستند. بیرون حسینیه ماشین های پلیس امنیت حسینیه را به عهده گرفته اند. از دهه اول محرم هر شب در اینجا برنامه عزاداری شیعیان برای سرور و سالار شهیدان مهیاست. جلوی در حسینیه دیگ های بزرگ چای و شیر و یا آب سرد گذاشته اند وبین عزاداران توزیع می کنند. به این پذیرایی "سبیل" گفته می شود. برای ورود به صحن اصلی درگاه باید از جلوی درخت کهنسالی عبور کرد.

اولین بنا، به نام قدم شریف خوانده می شود که در واقع هفتصد سال قدمت دارد. در این ساختمان یک طبقه، سنگ مرمری به ابعاد سی و پنج در بیست و پنج سانتی متر نگهداری می شود که اثر دو قدم بر آن نمایان است. که به مرور این اثر تا حدود زیادی محو شده است. این قدمگاه منتسب به امیر مومنان علی ابن ابیطالب علیه السلام است. بنای کناری قدم شریف به نام " بی بی کا روضه " یا " بی بی کی چکّی" نامیده می شود. سابق بر این، بنا یک محوطه شش ضلعی بود که گنبد و برج هم داشت ولی بعدها گنبد و برج آن برداشته شد و سقف آن مسطح گشت. در این بنا سنگ آسیابی نمادین به یادبود سنگ آسیاب حضرت زهرا سلام الله گذاشته اند. هم چنین کاسه کوچکی منتسب به آن حضرت که تاریخ و چگونگی رسیدن آن به این مکان نامعلوم است، در اینجا نگهداری می شود. روی سکوی انتهای سالن علاوه بر سنگ آسیای دستی، گهواره های کوچک و بزرگی نیز چیده اند علاوه بر آن ضریح هایی نیز از مزار حضرت زینب و حضرت سکینه (س) در آنجا نگهداری می شود. "ضریح" - که با همین نام خوانده می شود - ماکتی از بارگاه ائمه است که در ابعاد کوچکی ساخته می شود و از نمادهای عزاداری در هند است مانند حمل علامت در دستجات عزاداری ایران و یا حمل نخل به نشانه تابوت امام حسین در شهرهای جنوبی ایران. ورود مردان به این بخش از همان زمان ساخت ممنوع بوده است. هر دو بنا که درکنار هم هستند در قسمتی که اشیاء مقدس در آنجا نگهداری می شوند دارای تزیینات آینه کاری هستند.

کفش هایمان را باید در بیاوریم. پرچم بسیار بزرگی نیز در جلوی بنا بر روی میله ای عظیم در اهتزار است.این علم به نام علم عباس بن علی خوانده می شود. داخل بنا عده ای نذورات توزیع می کنند. تابوت بزرگی هم که پر است از پارچه های سبز و سیاه گوشه ای گذاشته اند. این تابوت را در شب هفتم ماه محرم به یاد بود علی اکبر حسین علیه السلام یک دور می چرخانند. اینجا ترتیب نامگذاری شبهای محرم با ایران فرق می کند. شب هفتم روضه حضرت عباس و شب هشتم روضه حضرت علی اکبر خوانده می شود. روز نهم هم مخصوص علی اصغر است که اغلب در این روز شیر به عنوان نذری پخش می کنند.

در سمت شرق بنای قدم شریف اتاق کوچکی با دو گنبد قرار گرفته که تاریخ ساخت آن به ۱۹۸۸ می رسد و ضریحی از بارگاه امام موسی کاظم علیه السلام نگهداری می شود و زیارتنامه ایشان نیز در آنجا قرائت می شود. پشت این اتاق نیز اتاقکی است که مزار عارف علیشاه یکی از دراویش متصوفه در آن قرار دارد.

در بخش جنوبی که با چند پله از بخش شمالی جدا می گردد و رو به بالا می رود بنای امام باره یا همان حسینیه قرار دارد. اینجا در ایام عزاداری محل تجمع آقایان بود.سال های گذشته و با پیروزی وکلای مسلمانان در دادگاه عالی بخشی از زمین های مجاور به شیعیان باز پس داده شده و ضمیمه حسینیه گردید و بر وسعت صحن حسینیه افزوده گشت. از سال قبل روی این حیاط را که "چوتی کربلا" (به معنی کربلای کوچک) نام دارد چادر می زنند و مردان در آنجا می نشینند و خانمها هم در ساختمان اصلی حسینیه و حیاط مجاور آن. پشت ساختمان قدم شریف یعنی بخش شرقی مجموعه، مجلس خانه و چند ساختمان دیگر قرار دارد. بخش های دیگر این مجموعه عبارتند از مسجد نواب قدسیه، نقاره خانه، مسجید زینت، مسجد قنات و کربلا. "کربلا" در فرهنگ هند به زمینهای مسطحی گفته می شود که مراسم عاشورا در آنجا برگزار می شود و برگزاری عزاداری که در زبان هندی "تعزیه" خوانده می شود در این کربلاها برگزار می شود. مردم در حیاط ها و فضاهای اطراف هر جا که جایی یافته اند نشسته اند و مراسم را دنبال می کنند. همه به اتفاق پس از ورود به مجموعه به زیارت قدم شریف می روند. عده ای مشغول توزیع نذورات و عده ای دیگر مشغول روشن کردن شمع در گوشه و کنار هستند. مراسم با مدیحه سرایی چند جوان شروع می شود به صورت دسته جمعی. بعد چند تن از افراد حاضر در مجلس از پیر و جوان به نوبت بلند می شوند و جلوی بلندگو می آیند و اشعاری را در مدح و منقبت سالار شهیدان می سرایند. در قسمت زنانه که ما نشسته ایم صفحه تلویزیونی بزرگ مدار بسته ای گذاشته اند. پس از اتمام مداحیها، واعظ بالای منبر می رود. درست مثل مجالس ایران. وعظ و خطبه از اهمیت ترک گناه و دعوت مؤمنین به توبه و تقوی شروع می شود و بعد به صحرای کربلا می زند. چیزی که برایم جالب توجه است سکوتی است که در بخش خانمها حکمفرماست. بر خلاف مجالس عزاداری ایران که خانمها دایما در حال صحبت و گفتگو هستند. وقتی نوبت به روضه خوانی می رسد واعظ عمامه اش را از سر بر می دارد و روی زانوانش می گذارد. نمی دانم این چه رسمی است بین شیعیان هند که وعاظ در مجالس عزاداری ائمه هنگام بازگو کردن مصائب کربلا شروع به فریاد کشیدن می کنند و در حین فریاد روضه هایشان را می خوانند. فریادهایشان هم بسیار تیز و گوشخراش است. این را در مجالس خانگی زنانه هم دیده ام. به حدی که در شبهای سوم و چهارم دیگر تارهای صوتی واعظ ضخیم شده و صدایشان می گیرد.

پس از پایان سخنرانی، مراسم سینه زنی کشمیری ها شروع می شود. هر گروه از شیعیان شهرهای مختلف به ترتیب در اینجا عزاداری می کنند تا پاسی از شب و سپس به صورت دسته های سینه زنی که آن را "جلوس" می خوانند شروع به عزیمت به حسینیه های محلی در سایر نقاط دهلی می نمایند. مراسم تا پاسی از شب ادامه دارد و با توزیع غذای نذری که اغلب غذای محلی کشمیر یه نام "وازوان" است پایان می یابد.

مراسم روز عاشورا

روز عاشورا در هند به نام "محرم" شناخته می شود و یک تعطیل عمومی و رسمی در تقویم این کشور است. علاوه بر شیعیان که در سرتاسر هند این روز را با برپایی آیینهای خاص گرامی می دارند، پیروان سایر ادیان نیز همراه با شیعیان به عزاداری می پردازند. در منطقه جامو آنطور که شنیده ام شیعیان محله های مختلف در روز عاشورا از اطراف و اکناف به مقصد پیرمرد برهمنی حرکت می کرده اند و جمعیت عظیمی در مقابل خانه او گرد می آمده است. سپس پیرمرد از خانه بیرون می آمده و اشعاری را به زبان پنجابی که حاوی این جملات است می خوانده است: "ای مردم! می دانید امروز چه کسی کشته است؟ کسی که بهترین انسانها بود " گویا آن پیرمرد برهمن اکنون از دنیا رفته است. وارد محله عمدتاً سنی نشین "نظام الدین" می شویم. دسته های عزاداری متعددی در اینجا برپاست که همگی با خود ضریح و علم حمل می کنند بر روی ضریحها پارچه های متبرک و یا حلقه های گل افکنده اند. مردی از پیروان آیین سیک داخل دسته به عزاداری مشغول است و زیر یکی از همین ضریح ها می رود تا آن را حمل کند. در دسته ای دیگر صوفیان سنی مذهب هستند که با پای برهنه گام بر می دارند و هر چند قدم یکبار می ایستند و بر طبل ها می کوبند. سپس پسر نوجوانی که لباسهای سفیدی پوشیده و عرقچین سفیدی نیز بر سر نهاده رو به جمعیت می ایستد و چند بیت شعر می خواند. بعد جمعیت یکصدا با هم فریاد حسین سر می کشند و دسته دوباره به راه می افتد. از اینجا به سمت محله "کشمیری گیت" می رویم که مراسم زنجیر زنی را ببینیم.

وارد محدوده محله کشمیری گیت شدیم. منطقه ای در دهلی قدیم که بخشی از مراسم ظهر عاشورا در اینجا برگزار می شود.

کف خیابان از خون پوشیده شده. جلوتر که می رویم دسته های عزاداری مشغول زنجیر زنی هستند. زنجیر در هند آلتی است که دارای دسته ای چوبی است و دو یا سه حلقه برای جای گرفتن انگشتان دارد و از هر حلقه یک رشته زنجیر آویزان است که به آنها تیغهای تیز و یا چاقو وصل شده است. زنجیر زنی در هند و پاکستان و برخی مناطق افغانستان با آنچه که در ایران و عراق و لبنان است فرق دارد. زنجیر زن بالاتنه خود را برهنه می کند و زنجیر را با شدت از زیر بغل خود به پشت می کوبد به حدی که تیغها پوست را پاره می کنند تا جایی که خون، پیکر فرد را آغشته می کند. نمی توانم نگاه کنم. از پیاده روی پر جمعیت به سمت مقابل می رویم. دسته ای دیگر می آید که همه افرادش سر بندهای زردی بر سر بسته اند. از چشمهای بادامیشان می توانم حدس بزنم که از اهالی شمال شرق هند باید باشند. بیشتر اهالی منطقه لداخ در شرق کشمیر سادات شیعه هستند. شاید این دسته هم از آنها باشد. دسته ای دیگر تابوتی را به نشانه تابوت امام حسین(ع) حرکت داده اند. پشت سرش اسب سفیدی است. اسب به نشانه ذوالجناح امام حسین است و پارچه های سبز و سرخ و حلقه های گل بر روی آن انداخته اند. صدای اذان که بلند می شود تنها همان دسته سینه زن با سربندهای زرد هستند که مشغول خواندن نماز ظهر عاشورا می شوند. اغلب عزاداران در این روز از صبح نمی خورند و نمی آشامند بدون این که نیت روزه کنند و پس از اذان ظهر با پای پیاده از درگاهی (حسینیه) که به نام "پنجه شریف" معروف است و در محله کشمیری گیت واقع شده به سمت درگاه شاه مردان به صورت دسته عزاداری همراه با علم و کتل حرکت می کنند. هنگام عصر به درگاه شاه مردان می رسند و پس از عزاداری در آنجا و قبل از غروب آفتاب غذای نذری ساده ای که از عدس و برنج درست شده است می خورند و روزه نمادین خود را می شکنند. به این عمل "فاقه شکنی" گفته می شود و عزاداری روز عاشورا پایان می یابد.

عاشورا پایان می باید اما اثرات آن بر زندگی و روح و جان مردم تا مدتها باقی می ماند. مردم با هم مهربان تر می شوند. از هم دستگیری می کنند. در طول دو ماه محرم و صفر لباس نو نمی خرند و شادی نمی کنند. حتی وقتی یکی از ازعزیزانشان می میرد به احترام عزای حسین برای او عزاداری هم نمی کنند. نام حسین آمیخته با احترام و عظمت برای مردم هند است. شاید بهترین تجلی عاشورا در هند را بتوان در کلام رهبر فقید هند مهاتما گاندی یافت که گفت: " من از حسین آموختم چگونه می توان در عین مظلومیت به پیروزی رسید. "