گنجینه معارف

راهکارهای حضرت زینب سلام الله علیها در مدیریت بحران

بنی امیه همه تلاش و فعالیت های خود را جهت وارونه نشان دادن حقیقت کربلا و فریب عوام به کار گرفته بود و با ایجاد فضایی شبهه افکن و مملو از درویی و نیرنگ، در پی ایجاد اسلامی منطبق بر خواسته های دنیایی و مادگرایانه خود بودند. در چنین شرایط بحرانی حضرت زینب سلام الله علیها نه فرار از بحران را در دستور کار خود قرار داد و نه مغلوب شدن و کوتاه آمدن در برابر بحران را انتخاب کرد، بلکه با اتخاذ راهبردهایی هوشمندانه، همه تهدیدهای پیش رویش را به فرصتی برای تبلیغ و روشنگری تبدیل نمود. این بانوی قهرمان با بهره گیری از زبان عقل و حماسه پایه گذار نهضتی مبتنی بر حماسه کربلا گشت، نهضتی که با هدف خونخواهی از قیام امام حسین و احیا اسلام اصیل تشکیل گشت و تا همیشه تاریخ استمرار خواهد یافت.

منبع : مجموعه مقالات‏ نرم افزار عقیله , سیده اعظم التفاتی فاز تعداد بازدید : 2052     تاریخ درج : 1396/10/19    

مقدمه

بحران ها و نگرانی ها جزء لاینفک زندگی هر انسانی است، اصولا انسان ها در میان مخاطرات و فرازو نشیب های زندگی است که طعم موفقیت و پیشرفت را می چشند، اما مسئله ای که مهم است نحوه عملکرد انسان ها در مواجهه با بحران ها و مشکلات پیش روی او چگونگی اتخاذ روشهایی صحیح برای برون روفت از آن است، آنچه مسلم است اگر فراز و نشیب های زندگی انسان به درستی مدیریت نگردد، منجر به آسیب هایی در روح و روان خود فرد، و به تبع آن زندگی و جامعه خواهد شد.

بحران را زمان خطر یا نگرانی تعریف کرده اند، یعنی وضعیتی که خارج شدن از ان مشکل است [1].

با این تعریف فضای دهه 60 هجری قمری به لحاظ شرایطی که داشت از بحرانی ترین برهه های تاریخ است. مخاطرات گوناگونی جامعه آن روز اسلامی را احاطه نموده بود، و جهالت مردم و ستم بی عنان موالیان نیز مزید بر علت شده بود، تا جایی که منکرات علنی گشته بود و معروف به انزوا کشیده شده بود و اگر حرکت هوشمندانه؛ رفتار به موقع و موقعیت شناسی دقیق امام حسین علیه السلام، امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام الله علیها نبود، ممکن بود مسیر اسلام از صراط مستقیم منحرف گردد.

در این نوشتار به دنبال تبیین گوشه ای از نقش آفرینی های موثر و اصولی حضرت زینب سلام الله علیها و چگونگی مدیریت بحران ایشان، در آن برهه حساس تاریخی هستیم.

ترسیم فضای کلی جامعه

برای تبیین دقیق تر عملکرد حضرت زینب سلام الله علیها در مواجهه با آن بحران به نظر می رسد لازم باشد شمه ای از تغییرات جامعه اسلامی را در دوره زندگی حضرت زینب سلام الله علیها بیان نماییم، چرا که حضرت زینب سلام الله علیها به لحاظ اینکه با پنج تن از معصومان عیهم السلام را در دوره عمر شریف خود هم عصر بوده اند؛ به خوبی می توانند تطورات مسلمانان را از زمان ظهور اسلام در دوره رسول اکرم صلوات الله علیه تا دوران دیگر معصومین را به خوبی درک نمایند.

در صدر اسلام و در عصر رسول اکرم مسلمانان توجه ویژه ای به تعالیم اسلامی داشتند به گونه ای که پس ازرحلت پیامبراکرم (ص) بر اثر تعالیم و تربیت آن حضرت- آن چنان در برابر اعمال خلاف خلفا حساسیت داشتند، که در برابر کوچک ترین عمل خلافی اعتراض می کردند، مسلمانان بگونه ای بودند که وقتی: «عمر در وقتی که خلیفه بود گفت که من اگر چنانچه خلافی کردم به من مثلًا بگویید و چه بکنید. یک عربی شمشیرش راکشید گفت ما با این مقابل تو می ایستیم. اگرتو بخواهی خلاف بکنی، ما با این شمشیر مقابلت می ایستیم. »[2] اما به مرور زمان روحیه پاسداری و حراست از کیان اسلام در میان مسلمانان رنگ باخت تا آنجا که در زمان معاویه به گونه ای تسلیم، مطیع و سازشکار شدند، که پس ازمرگ معاویه، یزید فاسد و فاجر به راحتی بر اوضاع کشور اسلامی مسلط شد و صدای اعتراضی ازمسلمانان شنیده نشد. جامعه در زمان یزید آنچنان سازشکار، تسلیم، ذلیل و زبون شده بود، که جز تعداد معدودی یاران امام حسین علیه السلام همه آن حضرت را به سکوت و سازش فرا می خواندند. وضع جامعه در زمان امام حسین علیه السلام به گونه ای بود که نه تنها هشدار و نصیحت در آن مؤثر نبود، بلکه شهادت شخصیتی مانند امام حسین علیه السلام به تنهایی نیز قادر نبود، مردم را ازخواب غفلت بیدار کند، همچنان که شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام آنگونه که باید نتوانست جامعه را به حرکت در آورد.

آنچه مسلم بود این بود که ادامه چنین وضعی تعالی اسلام در مسیر مستقیم الهی را، با کندی مواجه می کرد و به همین دلیل امام حسین علیه السلام برای اصلاح جامعه برنامه بسیارد قیق و منظمی را با تکیه بر علم الهی خویش طرح ریزی کرد، برنامه ای که نه تنها توانست جامعه آنروز را از خطر مرگ حتمی معنوی و فرهنگی نجات بخشد، بلکه برای همیشه به جوامع بشری قدرت و نیرویی بخشید که با اتکا به آن توانستند، در مقابل ظلم وستم و اعمال خلاف از خود حساسیت نشان دهند.

برنامه ریزی امام حسین علیه السلام به گونه ای بود که باعث گردید؛ یاد و خاطره او همواره در میان انسان ها زنده و جاوید باشد، و همین امر مانع بی تفاوتی، ظلم پذیری و تحریف دین در میان مسلمانان گشت.

همین برنامه ریزی قوی و دور اندیشانه بود که باعث گردید بقای اسلام و بیداری مسلمین در همه اعصار به قیام امام حسین علیه السلام پیوند بخورد.

امام حسین علیه السلام برای تحقق بخشیدن به این هدف، برنامه خویش را در قالب نهضتی مشتمل بر دو مرحله برنامه ریزی نمودند:

مرحله نخست؛ مرحله جهاد و قیام و شهادت بود که وظیفه مردان پاک باخته ای بود که با تمام هستی خود در برابر ظلم و انحراف و فساد به پا خاسته، ایستادگی کردند و به شهادت رسیدند و مرحله دوم مرحله پیامرسانی، بیدارگری، زنده نگهداشتن یاد و خاطره نهضت بود، مرحله ای که نقش حضرت زینب سلام الله علیها در آن بر هیچ کس پوشیده نیست و حضرت زینب سلام الله علیها با مشاهده و درک عینی این اوضاع و شرایط این رسالت و پیامبری را بر عهده داشت.

به فرموده مقام معظم رهبر حفظه الله تعالی ارزش و عظمت حضرت زینب سلام الله علیها نیز به خاطر همین اشراف و تدبیر و رهبری نمودن این مرحله از قیام عاشورا و نهضت حسینی است:

ارزش و عظمت زینب کبری سلام الله علیها به خاطر موضع و حرکت عظیم انسانی واسلامی او بر اساس تکلیف الهی است، کار او، تصمیم او، نوع حرکت او به او این طور عظمت بخشید. بخش عمده این عظمت هم به خاطر این است که او موقعیت را شناخت، هم موقعیت قبل از رفتن امام حسین علیه السلام به کربلا را و و هم موقعیت لحظات بحرانی روز عاشور را. حضرت زینب سلام الله علیها هم حوادث کشنده بعد از شهادت امام حسین علیهالسلام را درک کرد و هم طبق هر موقعیت راهکاری را انتخاب کرد. این انتخاب ها را زینب سلام الله علیها ساخت. [3]

بحران های فراروی حضرت زینب سلام الله علیها در واقعه عاشورا

مواجهه با بحران های گوناگون در زندگی همچنان که گذشت جزء جدایی ناپذیر زندگی هر انسان است و شیوه اتخاذ راهبرد در برابر بحران ها کاملا تعیین کننده است، حضرت زینب سلام الله علیها در مقابل بحران کربلا دو راه پیش رو داشت یکی فرار از بحران و دیگری مقابله روشمند با آن بود که بی شک حضرت زینب سلام الله علیها در راستای اهدافی که ذکر شد، راه دوم را برگزید و تلاش نمود تا با مدیریت آن بحران عظیم- که کم مانده بود به انحراف اسلام از مسیر حقیقی خود منجر شود- تهدیدی بزرگ را به فرصتی موثر تبدیل نماید.

مهمترین بحران های حاکم بر واقعه عاشورا عبارت بودند از: [4]

1) بحران معرفتی و عقیدتی

یکی از خطرات بزرگی که اسلام و نهضت حسینی را تهدید می کرد انحراف فکری و معرفتی در جامعه آن روز و تحریف حادثه عاشورا و پیام های بنیادین آن بود. مثلا بنی امیه سعی داشت از عوام زدگی مردم استفاده کرده و خود را از لشکریان خدا معرفی نماید و جنایت خود را کار خدا و تدبیر خلیفه مسلمین جلوه دهد. اگر این اندیشه بین مردم جا می افتاد که هر آنچه از خلیفه مسلمین صادر می شودحق و منطبق با اراده خداست، همه رفتارهای ظالمانه حکومت و ناهنجاریهای اخلاقی یزید زشت و بد به شمار نمی امد چرا که معیار حقیقت فعل خلیفه القاء شده بود.

در چنین فضایی نیاز به مبلغان بصیری چون حضرت زینب سلام الله علیها بود که بتوانند با صبوری و با اطلاع از جوانب واقعه به تشریح اهداف و ماهیت قیام امام حسین علیه السلام بپردازند و شاخه های حق طلبی را برای مردم تبیین نمایند.

2) بحران رفتاری و اخلاقی

اگر مبانی فکری امویان در جامعه حاکم می شد در آن صورت شاخص ارزش ها و معیار خوب و بد نیز تغییر می نمود و احتمال ترویج و حاکمیت ناهنجاری های رفتاری و اخلاقی نیز بود؛ که هوشمندی و اشراف حضرت زینب سلام الله علیها در این برهه نیز با اتخاذ روشهای روشنگرانه به چشم می خورد.

3) بحران روحی و روانی

فقدان ناگهانی و شهادت جانکاه و دلخراش امام حسین علیه السلام و اصحاب باوفایش آلام و دردهای روحی وروانی شدیدی را برای بازماندگان عاشورا خلق کرده بود. آنها در سخت ترین شرایط روحی بودند و بهترین و برترین انسان های زمان خود را از دست داده بودند و توهین های بی شماری بر اجساد مطهرشان را به چشم دیده بودند، در چنین شرایطی این کاروان غریب و یتیم نیاز به ملجا و پناهگاهی آرام و امن داشت تا مرهم آلامشان باشد و مامنی برای تنش های روحی وروانی آن ها، و در این بین حضرت زینب سلام الله علیها با تمام وجود خویش را وقف اسرا کرده بود و برای یکا یک آنها نقش همین پناهگاه را داشت.

بررسی سیره حضرت زینب سلام الله علیها نشان می دهد که حضرت زینب سلام الله علیها با توجه به شناخت کامل موقعیت و همراهی کاروان امام حسین علیه السلام از مدینه تا کربلا برای هر کدام از بحران های فوق الذکر راهبردهایی متناسب را انتخاب و عملیاتی نمود، که این نوع عملکرد منجر به جاودانگی پیام عاشورا و نهضت امام حسین علیه السلام گردید.

حضرت زینب سلام الله علیها سه رویکرد راهبردی را در مواجهه با هریک از این بحران ها اتخاذ نمودند: [5]

1) رویکرد تخریبی و تحقیری با هدف رسوایی یزیدیان و بنی امیه

2) رویکرد تنذیری و تنبیهی با هدف بیداری و تثبیت حقیقت کربلا و تبیین ماهیت قیام امام حسین علیه السلام

3) رویکرد تسکینی و تدافعی با هدف کاهش آلام و تنش های روحی و روانی بازماندگان کربلا

این سه رویکرد مثمر ثمر در شرایطی از طرف حضرت زینب سلام الله علیها اتخاذ و اعمال گردید که خود ایشان نیز در نقطه کانونی این واقعه، مصیبت زده و مورد هجوم دشمن واقع گشته بودند، ایشان در آن شرایطو بعد از وقوع این جنایت از سوی یزیدیان و به اسیری گرفته شدن اهل بیت پیامبر صلوات الله علیه، حافظ جریان نوپای اسلام و پاسدار فرهنگ عاشورا بود.

حضرت زینب سلام الله علیها با در نظر داشتن این راهبرد ها و برای رسیدن به اهداف مبتنی بر آن اصولی را مد نظر داشتند که عبارتند از:

* بهره گیری از ظرفیت های وجودی خویش

از جمله مهمترین ویژگی ها و مولفه های موثر در مدیریت بحران توسط حضرت زینب سلام الله علیها این بود که ایشان از تمامیظرفیت های وجودی خویش، برای مدیریت و ساماندهی اوضاع، استفاده کرد. ایشان سعی نمود علاوه بر مهندسی حوادث واقعه عاشورا از آن شرایط سخت و هولناک واقعه، برای معرفی اسلام ناب و تعمیق باورهای دینی بهره جوید. حضرت زینب سلام الله علیها، توانست با بهره گیری از خرد جامع خود، احساس و عاطفه، توان عبادی خویش، فن بیان و سخنوری خود، صبر سرشار، پشتوانه فکری و. . . در سخت ترین شرایط، بهترین و سالم ترین تصمیمات را در مدیریت بحران، اتخاذ نماید.

1- فرصت شناسی

عقیله بنی هاشم بسیار فرصت شناس و موقعیت سنج بود و به همین دلیل در هر جایگاهی، تصمیمی دقیق و منطبق بر شرایط همان موقعیت را اتخاذ می نمود، جایی که لازم بود از عقلانیت و خردورزی استفاده کند، رفتاری صد درصد خردمندانه و سرشار از عقلانیت از خود نشان می داد و جایی که لازم بود از ابراز عواطف استفاده کند، از احساس استفاده می کرد. این سیاست حضرت زینب سلام الله علیها در مدیریت فرهنگی ایشان در آن شرایط بحرانی و همین استفاده به موقع و بجا از ظرفیت ها از جمله دلایل ماندگاری فعالیت ها و برنامه های حضرت زینب سلام الله علیها بود.

2- بهره مندی از قرآن

یکیدیگر از اصول و ظرافت هایی که حضرت زینب سلام الله علیها در مدیریت بحران عاشورا به آن دقت نظر ویژه ای داشت، بهره مندی از قرآن بود. با توجه به احاطه کاملی که در اثر انس با قرآن داشت و از جمله مفسران قرآن در آن عصر به شمار می رفت، در جریان عاشورا و اسارت هر جا که لازم می شد از آیات قرآن استفاده می کرد و اوج این بهره مندی از آیات قران نیز زمانی است که در مجلس یزید قرار می گیرد.

حضرت زینب سلام الله علیها مقتدرانه از ساحت خاندان اهل بیت دفاع نمود و هرگز به یزید و یزیدیان اجازه نداد که حتی کلمه ای به اسرای آل الله اهانتی نمایند. ایشان بسیار هوشمندانه عمل می نمود و حتی در به کار بردن الفاظی که برای گفتگو با یزید استفاده می کرد، نیز دقت داشت. مثلا در جایی وقتیمی خواهد یزید را خطاب کند رو به یزید کرده و انگشت بر نقطه ضعف او می گذارد و میگوید: ابن طلقا! (فرزند آزادشدگان) و با این شیوه هیمنۀدشمن را در هم می کوبد.

کلامش سنگ ها را نرم می کرد

دل افسردگان را گرم می کرد

زنی در پیش مردی خطبهمی خواند

که مرد از مردی خود شرم می کرد

3- زیبانگری در نگرش به هستی

اوج شکوه و عظمت حضرت زینب سلام الله علیها در ابراز نفرت خود در تقابل نا برابر جبهه حق و باطل در صحرای عاشورا نیز زمانی است که حضرت این صحنه را جز زیبایی تصور نمی کند و با بیان تاریخی " ما رایت الا جمیلا" خط بطلانی می کشد بر اندیشۀباطلی که می پنداشت با شهادت امام حسین علیه السلام، فرزندان و یاران ایشان دچار خذلان و ضعف گشته اند.

که حضرت زینب با این بیان مقتدرانه و شکوهمندانه نشان می دهد که هرگز از این ناحیه بر خاندان نورانی عصمت و طهارت ضعفی عارض نگشته است و مسیر تعالی و پیشرفت اسلام به وعده الهی تا تحقق کامل مبانی دینی پیش خواهد رفت.

4- پایبندی بر ارزشهای دینی

از آنجا که مسیر حضرت زینب سلام الله علیها، مسیری کاملا منطبق بر آموزه های دینی بود ایشان در طول انجام رسالت خویش به همه اصول و فروع دینی التزام داشته و با همه توان سعی در انجام آن داشت. به عنوان مثال در تمام مدت اسارت مقید بود که حجاب خود را کاملا محافظت نماید.

پایبندی به ارزش های دینی به انسان قوت و شهامتی می دهد که خود را در مسیر رضایت پروردگار حس می کند و بر این اساس دیگران و حوادث پیش آمده برای او، قابل مدیریت و کنترل می باشد. چرا که انسان در این شرایط پشتوانه خود را قدرت لایزال الهی می داند.

نتیجه گیری

همچنانکه گذشت بنی امیه همه تلاش و فعالیت های خود را جهت وارونه نشان دادن حقیقت کربلا و فریب عوام به کار گرفته بود و با ایجاد فضایی شبهه افکن و مملو از درویی و نیرنگ، در پی ایجاد اسلامی منطبق بر خواسته های دنیایی و مادگرایانه خود بودند.

در چنین شرایط بحرانی حضرت زینب سلام الله علیها نه فرار از بحران را در دستور کار خود قرار داد و نه مغلوب شدن و کوتاه آمدن در برابر بحران را انتخاب کرد، بلکه با اتخاذ راهبردهایی هوشمندانه، همه تهدیدهای پیش رویش را به فرصتی برای تبلیغ و روشنگری تبدیل نمود. این بانوی قهرمان با بهره گیری از زبان عقل و حماسه پایه گذار نهضتی مبتنی بر حماسه کربلا گشت، نهضتی که با هدف خونخواهی از قیام امام حسین و احیا اسلام اصیل تشکیل گشت و تا همیشه تاریخ استمرار خواهد یافت.

منابع

1- امام خمینی، صحیفه امام

2- پور رستمی، حامد، راهبردشناسی مدیریت بحران در سیره زینب کبری (سلام الله علیها)، فصل نامه علمی پژوهشی مدیریت فرهنگ سازمانی، دوره یازدهم، شماره 28، تابستان 92-

3- کبیری، علیرضا، مدیریت بحران، مجله تدبیر، شماره 78، آذرماه 76-

4- مقام معظم رهبری، انسان 250 ساله: بیانات مقام معظم رهبری درباره زندگی سیاسی- مبارزاتی ائمه معصومین علیهم السلام، ص 162- [6]

پی نوشت ها

[1] . عليرضاكبيرى، مديريت بحران، مجله تدبير، شماره 78، آذرماه 76.

[2] . صحيفه امام خمينى، ج 10، ص 98.

[3] . مقام معظم رهبرى، انسان 250 ساله: بيانات مقام معظم رهبرى درباره زندگى سياسى مبارزاتى ائمه معصومين عليهم السلام، ص 162.

[4] . فصل نامه علمى پژوهشى مديريت فرهنگ سازمانى، حامد پور رستمى؛ دوره يازدهم، شماره 28، تابستان 92.

[5] . حامد پور رستمى، راهبردشناسى مديريت بحران در سيره زينب كبرى( سلاماللهعليها)، فصل نامه علمى پژوهشى مديريت فرهنگ سازمانى، دوره يازدهم، شماره 28، تابستان 92.

[6] جمعى از نويسندگان، مجموعه مقالات، 1جلد، [بى نا] - [بى جا] - [بى جا]، چاپ: 1.

کلمات کلیدی
حضرت زینب ( س )  |  اهل بیت (ع)  | 
لینک کوتاه :