راهکارهای تعظیم شعائر

1- معرفی، تعلیم و تبلیغ

بی شک اولین وظیفه ما در قبال شعائر، شناسایی و معرفی آنهاست؛ چرا که نوع مردم، بسیاری از شعائر را نمی شناسند. همزمان با آن باید به تبیین فلسفه تعظیم و ابعاد وسیع و ناشناخته شعائر نیز پرداخت.

استاد مطهری درباره احیای یکی از شعائر فراموش شده می فرماید:

«یکی از شعارهای اسلامی که ما باید مخصوصاً یادآوری کنیم، این است که هر کاری را که ما می خواهیم شروع کنیم.. . آن را با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز کنیم. هر ملتی برای شروع کار خودش یک شعاری دارد. ملت اسلام در شروع کار خودش یک شعار دارد و آن توحید است. مسلمان هر کاری را که می خواهد شروع کند، سوار اتومبیل که می خواهد بشود شعار توحید می دهد، خوردن غذا را می خواهد شروع کند شعار توحید می دهد، وارد یک خانه می خواهد بشود شعار توحید می دهد، ساختمانی را می خواهد شروع کند شعار توحید می دهد و هر کاری که فی الجمله اهمیت برای آن قائل است می خواهد شروع کند شعار توحید می دهد... ما چرا داریم این شعار را فراموش می کنیم؟ چرا می خواهیم فراموش کنیم؟ چرا این شعار را تحقیر می کنیم؟»^[1]

حضرت امام خمینی (ره) نیز در مسیر نهضت الهی خویش به تبیین جنبه های مثبت سنت ها و شعائر مذهبی و بر حفظ و اشاعه آنها تأکید نموده ند و از این شیوه در انسجام مردم مؤمن و تحریک آنها به قیام و انقلاب به خوبی استفاده کردند.^[2]

2- محافظت از شعائر

محافظت از نماد، هم به معنی باقی نگاه داشتن ظاهر نماد و حضور مستمر آن در صحنه اجتماعی است و هم به معنی جلوگیری از تحریف آن و حفظ رابطه نماد با معنی است.

مقام معظم رهبری در این خصوص تذکر داده اند که:

«شعائر را مطلقاً نباید تضعیف کرد. بعضی ها به اسم این که ما اهل ریا نیستیم و نمی خواهیم تظاهر کنیم شعائر اسلامی و علامت های اسلامی و سیمای اسلامی و وجهه اسلامی و رفتار اسلامی و پرچم های اسلامی را از زندگی خودشان و زندگی مردم جمع می کنند؛ نخیر بنده مطلقاً این را توصیه نمی کنم بلکه به عکس توصیه می کنم مقید باشید، اینها را نگه دارید.»^[3]

نکته مهمی که باید بدان توجه داشت آن است که معمولًا قدرت ها و دولت های مخالف دین، کار مبارزه با شعائر را، به طور پله پله شروع می کنند. به عبارت روشن تر، نخست پاره ای از شعائر را مورد هجمه قرار می دهند و آن گاه پس از موفقیت در مبارزه با آنها، به مبارزه با بقیه می پردازند. برخی از شعائر، سپر بلای برخی دیگرند و دشمن، برای نابودی کل شعائر، همواره از مبارزه با پرشورترین و چشم گیرترین آنها آغاز می کند. چنانچه در حمله به این گونه شعائر، با دفاعی سخت و جانانه روبه رو شد، جا می زند و عقب می نشیند و انجام توطئه را به فرصتی دیگر وا می نهد و اگر مقاومتی جدی و کوبنده ندید یا نتوانست با وحشی گری یا تزویر، آن را سرکوب کند، حمله را تا فتح خاکریزهای بعدی ادامه می دهد و همچون رضاخان و بدتر از او آتاتورک، کل شعائر را نابود می سازد. بنابراین باید هشیار بود و در برابر هرگونه توهین به شعائر، محکم و استوار ایستاد و توطئه عمیق و گسترده دشمن را در نطفه خفه ساخت. ^[4]

محافظت از شعائر به چهار صورت امکان پذیر است:

الف. احیاء و حفظ میراث گذشته

باید مواظب بود آنچه از گذشتگان به عنوان شعائر به ما رسیده است به فراموشی سپرده نشوند. ما مأمور هستیم- از باب امر به معروف و نهی از منکر- در هر شرایطی و هر فرصتی نسبت به احیاء ارزش های دینی و سیره اهل بیت (علیهم السلام) اقدام نماییم.

امام صادق (علیه السلام) به فُضَیل، یکی از شاگردان خاص خود فرمودند:

«تَجلِسُونَ وَ تَتَحَدَّثُونَ فَقَالَ نَعَم فَقَالَ إِنَّ تِلک المَجَالِسَ أُحِبُّهَا فَأَحیوا أَمرَنَا فَرَحِمَ الله مَن أَحیا أَمرَنَا یا فُضَیلُ مَن ذَکرَنَا أَو ذُکرنَا عِندَهُ ثُمَّ ذَکرَ مِثلَهُ»؛

«هنگامی که می نشینید و سخن می گویید من آن مجالس را دوست دارم پس أمر ما را زنده کنید خداوند رحمت کند کسی را که یادی از ما کند و یا وقتی چیزی از ما می شنود سخنی درباره ما بازگو نماید»^[5].

در شرایطی که گنبد و گلدسته مساجد، لابه لای برج های سر به فلک کشیده گم می شوند و هر آنچه انسان را به یاد خدا و معنویت و ابدیت می اندازد، کم فروغ می شود و اطراف ما را مظاهر لذایذ مادی و دنیاطلبی فرا می گیرد و ابزارهای لهو و لعب و سرگرمی های غفلت زا فراوان می شود، احیای نمادها و بلندکردن صداهایی که در میان این همه هیاهو دعوت انبیا را تداعی کند بهترین خدمت است.

حضرت امام (ره) یکی از اهداف مهم تشکیل حکومت اسلامی را احیای شعائر می دانند:

«انقلاب کردیم که شعائر اسلام را زنده کنیم، نه انقلاب کردیم که شعائر اسلام را بمیرانیم. زنده نگه داشتن عاشورا یک مسئله بسیار مهم سیاسی- عبادی است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داد، یک مسئله سیاسی است؛ یک مسئله ای است که در پیشبرد انقلاب اثر به سزا دارد. ملت ما از آن «الله اکبر» ها استفاده کرد. آن «الله اکبر» ها را باید حفظ بکنیم. این مظاهر و شعائر و اموری که در اسلام در آن سفارش شده باید فکر کنید که اینها یک مسئله سطحی نبوده است»^[6].

گاهی سنت حسنه ای در فرهنگ عمومی یک امت دیده می شود که شاید در متن شریعت نیز اشاره ای بدان نشده باشد ولی دستور دین در این مورد نیز حفظ آداب و شعائر پسندیده گذشتگان است.

امیر مؤمنان (علیه السلام) در نامه خود به مالک اشتر می فرماید:

«آداب پسندیده ای را که بزرگان آن دیار [مصر] بدان عمل کرده و موجب پیوند اجتماعی گشته و مردم با آن اصلاح شدند، برهم مزن و آدابی که به سنت های خوب گذشته زیان وارد می کند پدید نیاور که پاداش برای آورنده آن سنت و کیفر برای تو باشد که آنها را درهم شکستی.»^[7]

شهید مطهری در جواب کسانی که پای بندی به شعائر را ارتجاع می دانند می گوید:

«ارتجاع این است که انسان یک شعار بسیار عالی را کنار بگذارد برود به شعار منحطتر و پایین تر. ما می بینیم فرنگی ها در اول کتابشان بسم الله الرحمن الرحیم نمی نویسند، نام خدا نمی نویسند، می گوییم پس ما هم ننویسم، لابد این دِمُده شده، کهنه و قدیمی شده است! یک وقت یک آدم ماتریالیست است و واقعاً به خدا اعتقاد ندارد... خیلی عجیب است از آدمی که می گوید خدا وجود دارد ولی حاضر نیست در ابتدای کتاب خودش بنویسد بسم الله الرحمن الرحیم! حال بعضی افراد درجه دوم این شعار را می نویسند: به نام خدا. البته کار خوبی است، با نام خدا شروع شده، اما این مطلب را بدانیم که خود جمله بسم الله الرحمن الرحیم شعار است. ما خود این جمله را باید زنده نگه داریم. دستور بدهید از بسم الله الرحمن الرحیم تابلوهای خیلی عالی، ظریف و زیبا بسازند، اینها را به خانه های خودتان بزنید. نترسید، از کی می ترسید؟ ما یک مردم شخصیت باخته هستیم، خیال می کنیم اگر در مقابل یک فرنگی قرار گرفتیم بگوییم بسم الله الرحمن الرحیم او ما را متهم به کهنه پرستی می کند، دیگر چیزی نمی گوییم. در مقابل هر که قرار می گیرید، منطقتان قوی است، دفاع کنید، با صدای بلند بگویید: بسم الله الرحمن الرحیم. چرا نمی گویید؟ چرا از بسم الله پرهیز می کنید؟ ما بسم الله را به عنوان یک شعار باید حفظ کنیم. من در دلم آرام بگویم بسم الله الرحمن الرحیم کسی نفهمد، شعار نیست؛ بلند بگوییم؛ بلند گفتن است که اثر دارد. »^[8]

استاد شهید در ادامه از اینکه شعار صلوات تاکنون در میان امت حفظ شده است ابراز خوشحالی می نماید:

«خوشبختانه یک شعاری که در میان ما زنده مانده و باید آن را بیشتر زنده کنیم و نگه داریم شعار نبوّت است، همین صلوات که در میان ما معمول است و بسیار خوب است. واقعاً وقتی که اسم مبارک پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) برده می شود باید ما صلوات بفرستیم و بلند هم صلوات بفرستیم.»^[9]

ب. ممانعت از تحریف

پیرایش و مصون سازی شعائر از تحریف و خرافه یکی از وظایف مهم در این عرصه است.

امام راحل در عین تأکیدی که بر احیای شعائر و عزاداری و تجمعات مذهبی دارند؛ وجود تحریفات و خرافات را در این مراسم نکوهش می کند و می فرماید:

«باید این سنت ها را حفظ کنید. البته اگرچنانچه یک چیزهای ناروایی سابق بوده است و دست اشخاص بی اطلاع از مسائل اسلام بوده، آنها باید یک قدری تصفیه بشود»^[10].

ایشان در جواب یک استفتا در این مورد می فرمایند:

«چنانچه این اعمال (امثال قمه زنی) موجب وهن مذهب است جایز نیست و در هر صورت از این اعمال احتراز کنند»^[11].

و در جای دیگر می فرمایند:

«در وضع موجود قمه نزنند و شبیه خوانی اگر مشتمل بر محرمات و موجب وهن مذهب نباشد مانع ندارد»^[12].

همچنین در جای دیگر می فرمایند:

«اینجا باید یک سخنی هم درباره عزاداری و مجالسی که به نام حسین بن علی (علیه السلام) به پا می شود بگوییم. ما و هیچ یک از دین داران نمی گوییم که با این اسم، هرکس هرکاری می کند خوب است. چه بسا علمای بزرگ و دانشمندان بسیاری از این کارها را ناروا دانسته و به نوبه خود از آن جلوگیری کردند. چنان چه همه می دانیم که در بیست و چند سال پیش از این، عالم عامل بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم که از بزرگ ترین روحانیون شیعه بود، در قم شبیه خوانی را منع کرد و یکی از مجالس بسیار بزرگ را مبدل به روضه خوانی کرد و روحانیین و دانشمندان دیگر هم چیزهایی که برخلاف دستور دین بوده منع کرده و می کنند»^[13].

ج. زیبا سازی و بازسازی

اماکن مذهبی و شعائر دینی علاوه بر استحکام باید از جلوه زیبایی برخوردار باشند تا مورد اقبال و توجه مردم واقع شود در غیر این صورت جایگاه و نفوذ آنها در دل و ذهن توده های مردم تضعیف خواهد شد.

خدای متعال تنظیف مسجد و خانه خود را از افتخارات انبیا می شمرد:

وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکفِینَ وَ الرُّکعِ السُّجُودِ^[14]؛

«و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید».

تعمیر و بازسازی میراث فرهنگ دینی نیز از جمله وظایفی است که در این باب توصیه شده است:

إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ^[15]؛

«مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و...».

زیبایی و استحکام بناها و نمادهای مذهبی موجب ماندگاری آنان گشته و مردم با مشاهده آنها تأثیر مضاعفی می پذیرند؛ چرا که وجود این شعائر نه تنها نشانگر اقبال مردم این عصر بدانهاست بلکه نشان از التفات و ارادتِ اجداد و نیاکان آنها دارد و بیانگر میزان عمق و ریشه داری آن فرهنگ در آن ملت است.

د. جلوگیری از توهین

همان طور که تعظیم شعائر، احترام به صاحب آن و نشانه تقوا و موجب تقرب الهی است؛ توهین به شعائر نیز در واقع توهین به صاحب نماد می باشد؛ بنابراین منع از توهین، مصداق نهی از منکر بوده و با توجه به اهمیت ابعاد اجتماعی شعائر، هرگونه هشدار و اقدام فوری در این موارد ضروری می باشد.

طبعاً هر چه قدر شعائرِ مورد هتک و توهین، از اهمیت بالاتری برخوردار باشند مقابله با آن بی حرمتی نیز واجب تر خواهد بود.

3- تأسیس شعائر پسندیده

با توجه به گستره تأثیرات اخلاقی و فرهنگی شعائر و سوء استفاده وسیع دشمن از این ابزار کارآمد و لزوم ایستادگی در مقابل این شبیخون؛ دولت و امت اسلامی باید بیش از پیش به فکر مقابله به مثل و تأسیس نمادهای جدید و جذاب برای تمامی ابعاد زندگی باشند. بی تردید تأسیس این نمادها کار هر کسی نیست و نیازمند علوم و اشراف به اطلاعاتی است که به بخشی از آنها اشاره می شود:

عدم مخالفت با موازین شرع،

ارتباط و تناسب با جوهره دین،

تناسب با اقتضائات زمان و مکان،

خوش سلیقگی،

سادگی و پرهیز از اسراف،

تمایز با دشمنان و نمادهای آنان^[16]،

تناسب با فرهنگ بومی،

زیبایی و هنر،

استحکام،

برخورداری از فلسفه ای معنادار،

تناسب با فطرت انسانی،

تناسب با احساسات دین مداران،

قابل فهم برای عموم و مورد پسند نخبگان،

اجتناب از وهن و حقارت مذهب،

رعایت شأن اهل بیت (علیهم السلام) درباره شعائر مربوط به عزاداری یا جشن و شادی آنها.

طراحی مد لباس، دکور، نما و نقشه ساختمان ها و اصول معماری اسلامی در شهرسازی، مساجد، بقاع و عزاداری های سنتی، عرصه های مهم و رایجی جهت به کار بستن این قواعد است.

رهبر معظم انقلاب در این زمینه می فرمایند:

«صهیونیست ها هر نقطه دنیا که خواستند یک ساختمانی بسازند، آن علامت نحس ستاره داوود را سعی کردند یک جوری رویش تثبیت کنند. کار سیاسیشان این جوری است. ما مسلمان ها نشانه های اسلامی و مهندسی اسلامی را باید در همه کارهایمان، از جمله در باب معماری بایستی مراعات کنیم. »^[17]

4- اصلاح و تکمیل شعائر

امروزه دشمنان اسلام، عملکرد ما را زیر ذره بین قرار داده تا با بزرگ نمایی کاستی ها چهره مکتب تشیع را زشت و ناخوشایند جلوه دهند. از این جهت لازم است شعائر موجود به گونه ای تکمیل یا ترمیم شود که زمینه سوءاستفاده دشمنان، از بین برود و حرمت و اعتبار مکتب اهل بیت (علیهم السلام) در جهان محفوظ باقی ماند. بخشی از شعائر ما جلوه های عزاداری و توسلات ما به اهل بیت (علیهم السلام) است بی تردید دشمنان تلاش دارند حماسه حسینی و عاشورا را از حرکت آفرینی و بسیج توده ها علیه ظلم و استکبار بیندازند و با تحریف معنوی حماسه زیبای کربلا نقش آفرینی این سرمایه عظیم شیعه را سلب کنند.

پی نوشت ها

[1] . مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج 25، ص 365.

[2] . صحيفه امام، ج 1، ص 313 و ج 13، ص 328 و ج 9، ص 200.

[3] . بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار با هيأت دولت 86- 84.

[4] . ابوالحسنى منذر، نشريه «بازتاب انديشه»، بهمن 1386، شماره 94.

[5] . وسائل الشيعه، ج 14، ص 501 و مشابه آن در «تأويل الآيات الظاهرة فى فضائل العترة الطاهرة»، ص 332 و «الكافى»، ج 3، ص 478 آمده است.

[6] . صحيفه امام، ج 13، ص 327.

[7] . «و لا تنقض سنة صالحة عمل بها صدور هذه الامة و اجتمعت بها الالفة و صالحات عليها الرعية و لا تحدثن سنة تضر بشى‏ء من ماضى تلك السنن فيكون الاجر لمن سنها و الوزر عليك بما نقضت منها». نهج البلاغه، نامه 53، عهد نامه مالك اشتر.

[8] . مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج 25، ص 365.

[9] . همان، ص 366.

[10] . كشف الاسرار، ص 173.

[11] . استفتائات امام خمينى(ره).

[12] . همان.

[13] . صحيفه نور، ج 15، ص 205.

[14] . بقره( 2)، آيه 125.

[15] . توبه( 9)، آيه 18.

[16] . امام صادق(عليه السلام):

«أوحى الله تعالى إلى نبى من أنبيائه: ... و لاتسلكوا مسالك أعدائى فتكونوا أعدائى».

عيون أخبار الرضا(عليه السلام)، ج 2، ص 23.

[17] . پيام رهبر معظم انقلاب به اجلاس نماز 87.