گنجینه معارف

نظام حج در اسلام

حج، همان آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسکی است که در طی قرون و اعصار به شکلهای گوناگون ظهور می کند و کعبه اولین خانه ای است که به منظور عبادت توده مردم بنا نهاده شده و اولین مرکزی است که عبادت کنندگان را به سوی خود جذب نموده است. حج یک وظیفه دینی است که بر بسیاری از مبادی و اصول استوار است و تحقق حج، بدون تحقق آن مبادی ممکن نیست و اگر حج همگانی و همیشگی بود، همه آن اصول اعتقادی و مبادی فکری، دارای کلیت و دوام می باشد؛ چون حج یک دستور جدای از آن اصول اعتقادی نیست و بدون آنها مقبول نخواهد بود.

منبع : javadi.esra.ir تعداد بازدید : 796     تاریخ درج : 1397/05/11    

1.حج یکی از بارزترین و ظاهرترین برنامه های جهان شمول اسلام است و چون اسلام، تنها دینی است که از طرف پروردگار عالم نازل شده و تنها مکتبی است که در بردارنده تمام کمالات انسانی است و یگانه دینی است که تمام ادیان غیر اسلامی را تحت الشعاع قرار داده و بر همه آنان چیره گشته است و در تمام پهنه جهان، قابل اجرا و در تمام گستره زمین مورد استفاده خواهد بود؛ بنابراین، باید حاوی برنامه هایی باشد که در طول تاریخ مورد بهره برداری قرار گیرد و در راستای تعالی انسانیت ظهور کامل داشته باشد.

جهانی بودن اسلام به جهت شکوفا کردن فطرت

2.راز جهان شمول بودن اسلام، آن است که به منظور شکوفایی فطرت انسانی نازل شده است و چون فطرت انسانی و نهاد بشری، محکوم هیچ سرزمین نبوده و در رهن هیچ تاریخ و سیر زمانی نخواهد بود و تأثیرات نژادی و قومی و پدیده های جغرافیایی را بدان راه نیست، پس به عنوان یک زیربنای ثابت تربیتی و اصل استوار تعلیم و ارشاد پذیرفته خواهد بود و چون معلم انسان و پرورنده بشریت، خداوندی است که نه جهل را به حریم آگاهی و علم نامحدود او راهی است و نه سهو و نسیان را به حرم امن حضور و شهود دائمی اش مجالی، بنابراین، دین الهی به عنوان یک اصل ثابت و بنیان زوال ناپذیر در هدایت همه جوامع انسانی مورد قبول خواهد بود.

نتیجه آنکه چون فطرت انسان و نهاد بشر که قابل و پذیرای هدایت است، ثابت و مصون از دگرگونی است و خداوند عالَم که فاعل و هادی تمام انسانهاست، منزّه از دگرگونیهای «علم»، «جهل»، «شهود»، «غیبت»، «تذکر» و «نسیان» می باشد، قهراً قانونی که برای هدایت انسان تنظیم می شود، مصون از زوال و فرسودگی خواهد بود و با امتداد زمان در تمام پهنای زمین، حاکم و جاوید است:

﴿إنّ الدّین عند اللّهِ الإسلام... ﴾؛[1] ﴿فأقم وجهک للدّینِ حنیفاً فِطرتَ اللّهِ الّتی فَطرَ النّاسَ عَلَیها لاتَبدیل لِخلقِ اللّه ذلک الدّین القیم... ﴾ [2]؛ ﴿شرعَ لَکمْ مِنَ الدّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً والّذی أوحَینا إلیک وَ ما وصّینا بِهِ إبراهیمَ و مُوسی و عیسی اَنْ اَقیموا الدّینَ وَ لا تَتَفرّقُوا فیهِ کبُرَ عَلَی المُشْرِکینَ ما تَدْعُوهُمْ اِلیهِ... ﴾.[3]

یعنی تنها دینی که نجات بخش انسانهاست، اسلام است و تنها مکتبی که از جانب خداوند نازل شده و برابر با فطرت تغییر ناپذیر انسانهاست و نیز تنها شریعتی که بر تمام انبیای اولواالعزم فرو فرستاده شده و آنان بشریت را به آن دعوت کرده اند، همانا اسلام است و هیچ گونه اختلافی بین خود انبیاء و ره آوردشان نیست و اختلاف و تفرقه جز با دست ستمگرانِ سودجو و عالمانِ دین فروش پیدا نشده و اگر تفاوتی در بین ادیان آسمانی در برخی از برنامه های جزئی یافت می شود؛ به معنای بطلان برنامه قبلی و ظهور فساد در آن نیست.

بلکه تمام برنامه های جزئی نیز حق بوده و در موطن مناسب خود ضروری و لازم بوده است و اکنون دوره نفوذ آن به سرآمده؛ و گرنه «نسخ» به معنای «ابطال یک برنامه و اظهار فساد آن» هرگز در احکام آسمانی راه ندارد؛ چون تنظیم کننده تمام برنامه ها خداوند است که جز حق چیزی نمی گوید؛ ﴿...واللّهُ یقولُ الحقَّ وَ هوَ یهْدی السّبیل﴾.[4]

3.چون اسلام جهان شمول است و به عنوان برنامه آموزنده جهانی نازل شده و دو اصل زوال ناپذیر «همگانی» و «همیشگی» بودن، یعنی «کلیت» و «دوام» را همواره گوشزد کرده و می کند، بنابراین، لازم است برنامه های آن هم جهانی بوده و نمودار زنده ای از کلیت و دوام باشد. بر همین اساس می توان «حج» را به عنوان یکی از شاخص ترین برنامه های جهانی اسلام یادآور شد و همگانی و همیشگی بودن آن را سند گویای کلیت و دوام دین الهی دانست.

حج، شاهد دوام و کلیت اسلام

زیرا حج یک وظیفه دینی است که بر بسیاری از مبادی و اصول استوار است و تحقق حج، بدون تحقق آن مبادی ممکن نیست و اگر حج همگانی و همیشگی بود، همه آن اصول اعتقادی و مبادی فکری، دارای کلیت و دوام می باشد؛ چون حج یک دستور جدای از آن اصول اعتقادی نیست و بدون آنها مقبول نخواهد بود. برای آنکه جهانی بودن حج به وضوح تبیین شده باشد، ابعاد گوناگون آن را بررسی می کنیم تا روشن شود که متن این عبادت دینی، گسترش و دوام را به همراه دارد.

الف. حجّ در گستره زمان و پهنه تاریخ

حج، همان آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسکی است که در طی قرون و اعصار به شکلهای گوناگون ظهور می کند و کعبه اولین خانه ای است که به منظور عبادت توده مردم بنا نهاده شده و اولین مرکزی است که عبادت کنندگان را به سوی خود جذب نموده است.

﴿إنّ أوّلَ بیتٍ وُضِعَ للنّاسِ للّذی ببکةَ مُبارکاً و هُدی للعالمینَ ٭ فیه ایاتٌ بینات مَقامُ إبراهیمَ وَ مَنْ دَخَلهُ کانَ امِناً وَ للّهِ علی الناسِ حِجُّ البیتِ مَنِ استطاعَ إلیهِ سَبیلاً وَ مَنْ کفَرَ فَإنَّ اللّهَ غنی عَنِ العالمین﴾.[5] تعبیر از پایگاه کعبه به «بکه» که به معنای «ازدحام و تراکم جمعیت» است، نشان می دهد که کعبه محوری جهانی بوده که از هر سوی عالم در گستره زمان، به آن رجوع نموده و در اثر انبوه جمعیت، جایگاه آن به «بکه» نامگذاری شده است.

هنگامی که کعبه به عنوان قبله رسمی مسلمانان اعلام شد، پیروان کیش حضرت موسی کلیم اللّه اعتراض کردند که چگونه عنوان قبله از بیت المقدس به کعبه انتقال یافت؟ وحی نازل شد که: سابقه کعبه بیش از دیگر بناهای مذهب عمومی است و کعبه اوّلین خانه ای است که برای عبادت بندگان الهی بنا نهاده شده و به منظور هدایت همگان تأسیس شده است؛ چنان که با برکتهای فراوان و گوناگون همراه می باشد و هدایت آن مخصوص به عصر خاص یا ویژه نژاد معینی نیست؛ بلکه برای همه جوامع بشری خواهد بود؛

لذا، از دیر بازْ تمام اقوام و ملل که به پرستش معتقد بودند به کعبه احترام می گذاشتند و به علل گوناگون تکریم آن را لازم می دانستند که تطوّر تاریخی و نقل و نقد آراء و عقاید آنان از مدار بحث این رساله بیرون است.

خلاصه آنکه با استدلال به تقدّم کعبه بر بیت المقدس و قدمت تاریخی و سابقه کهن آن به اعتراض پیروان برخی از ادیان آسمانی پاسخ رسایی داده شد و شاید از همین بُعد قدمت تاریخی کعبه است که قرآن کریم آن را «بیت عتیق» [6] می داند؛ یعنی خانه کهن و دیرپای و سابقه دار؛ زیرا هر چیز سابقه داری را که از اهمیت و ارزش برخوردار است، عتیق که همان «آنتیک» (لاتینی) است، می نامند.

ب. حج در بین اقوام و ملل

قرآن کریم همان طور که کعبه را اولین و با سابقه ترین خانه عبادت و پرستش می داند، آن را برای توده مردم و همه جهانیان، محور بندگی نیز می شناسد؛ لذا می فرماید: ﴿اَوّلَ بیتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ﴾ و نیز می فرماید: ﴿هُدی لِلعالَمین﴾ [7]؛ یعنی اولین خانه که برای همه مردم وضع شده و هدایت جهانیان را تأمین می نماید، کعبه است و هیچ اختصاصی به گروه و نژاد خاصی ندارد و مردم اقلیم معینی از افراد اقلیم دیگر، اولی به آن نیستند و مرزهای جغرافیایی نیز در این امرِ همگانی نقش ندارد؛ لذا، چنانکه قبلاً بیان شد ملل گوناگون جهان از هندی و فارس و کلدانی و یهودی و عرب آن را گرامی می داشتند.[8]

﴿وَإذ بَوّأنا لإبراهیمَ مَکانَ البیتِ اَنْ لا تُشْرِک بی شَیئاً وَ طَهّرْ بیتی لِلطّائفینَ و القائمینَ والرُّکع السُّجود ٭ وَ أذّنْ فی النّاسِ بالحجّ یأتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامرٍ یأتینَ مِنْ کلّ فجٍّ عَمیق﴾ [9]؛ به یاد آور هنگامی که مکان کعبه را برای ابراهیم خلیل(علیه السلام) معین نمودیم تا مرجع عبادت پرستندگان را فراهم نماید و به او گفتیم که خانه مرا که همان مرجع پرستش کنندگان است، برای طواف کنندگان و نمازگزاران و عابدانی که در حال رکوع و سجودند، پاکیزه نگه دار و در بین مردم دعوت حج را اعلان کن تا «از هر سو» و «به هر وضع ممکن» از پیاده و سواره و از دور و نزدیک به ندای تو پاسخ دهند و به زیارت کعبه گردآیند و از هر وسیله ممکن به منظور انجام حج، بهره برداری نمایند. ﴿وإذْ جَعَلنا البیتَ مَثابةً للنّاسِ وَ اَمْناً... ﴾ [10]؛ هنگامی که ما کعبه را مرجع همه مردم و جایگاه امان و آرامش قرار دادیم. این تعبیر، گرچه به حسب دلالت صریح، مردم اعصار پیشین را شامل نمی شود، ولی با توجه به ذیل آیه که فرمود: ﴿و اتّخذوا مِنْ مقام إبراهیمَ مُصلّی و عهِدنا إلی إبراهیم و إسماعیلَ أن طَهّرا بیتی لِلطّائفینَ و العاکفینَ و الرُّکع السُّجود﴾، روشن می شود که نه تنها مردم جهان بعد از نزول قرآن به زیارت کعبه فراخوانده شده اند، بلکه همه افراد قرون گذشته نیز باید آهنگ کعبه می کردند و به زیارت آن می شتافتند؛ زیرا پیمان الهی نسبت به دو پیامبر بزرگوار و متعهّد یعنی ابراهیم و اسماعیل(علیهماالسلام) این بود که: کعبه را برای زائران و طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگان و سجده گزاران، پاک و پاکیزه نگه بدارند.﴿جَعلَ اللّه الکعبة البیتَ الحرامَ قیاماً لِلنّاسِ﴾ [11]؛ «خداوند، کعبه را از حرمت خاصی برخوردار ساخت و عامل قیام همگانی و مردمی قرار داد». مهم ترین عامل قیام همه مردم جهان، خانه ای است که همگان به سوی آن نماز می گزارند و برگرد آن طواف می کنند و در کنار آن به نیایش می پردازند و در حریم آن به تفکر در آیات الهی می نشینند و سرانجام به علم بی پایان پروردگار پی می برند. دقت کافی در محتوای آیه و انسجام صدر و ذیل آن نشان می دهد که کعبه به عنوان مطاف عمومی و عامل قیام همگانی قرار داده شده است؛ یعنی اگر هدف همه انبیاء الهی آن است که مردم با یافتن کتاب و میزان و آشنایی با محتوای ره آورد پیامبران، به قسط و عدل قیام کنند: ﴿...و أنزلنا معهُمُ الکتابَ و المیزانَ لیقومَ النّاس بالقسط... ﴾،[12] وسیله مهمی که می تواند به این هدف والا تحقق بخشد و زمینه قیام همه مردم را به قسط و عدل فراهم کند و خصوصیتهای نژادی و جغرافیایی را کنار بزند و اختلافهای مکانی را در نوردد و پراکندگیهای زمانی و زبانی را به یک سو نهد و بیگانگان را آشنا کند، همانا کعبه ای است که از حرمت و قداست خاصی برخوردار می باشد.

لذا از حضرت امام صادق(علیه السلام) وارد شده است که: «لایزالُ الدینُ قائماً ما قامت الکعبة»؛[13] «همواره دین پروردگار قائم و زنده است؛ مادام که کعبه ایستاده و پابرجاست».

قیام دین به قیام متدینین خواهد بود؛ همچنان که قیام کعبه به قیام زائران بیت الهی است و همان طور که دین خداوند یکی است و برای همگان است، کعبه نیز مطاف عمومی و زیارتگاه جهانی بوده و قیام جهان شمول مردم با توجه مستمر به آن تأمین می گردد.

ج. حج برای تمام طبقات و تمام مردم از چهار سوی جهان

زیارت کعبه و امتثال سایر دستورات الهی در فرهنگ وحی و زبان قرآن، اختصاصی به مردم سرزمین معین ندارد و افراد هیچ منطقه به انجام مناسک حج از افراد منطقه دیگر سزاوارتر نیستند و بُعد منزل در این سفر روحانی، همچون قرب منزل خواهد بود؛ ﴿اِنّ الذین کفروا و یصدّونَ عن سبیل اللّه و المسجدِ الحرامِ الذی جَعَلناهُ للناس سَواءً العاکفُ فیهِ و الباد... ﴾ [14] به فرموده این آیه کریمه، مسجدی که در حریم کعبه بنا نهاده شده و محل نماز و نیایش و جای طواف است، برای همه مردم به طور مساوی قرار داده شده و هیچ فرقی در این جهت، بین ساکنان مکه و مسافرانی که از نقاط دیگر جهان به آن سو سفر می کنند، نیست.

خلاصه آنکه بررسی ابعاد گوناگون حج در نظام اسلام، جهانی بودن آن را به خوبی تبیین می کند و رفتن به سوی کعبه را «هجرت همگان به سوی خدا» می شمارد و این هجرت را در پهنه عالم ضروری می داند؛ زیرا تمام ادیان الهی، حج را به عنوان یک دستور رسمی اعلان کرده اند و شهرت حج آن چنان رایج بوده که تاریخ ارقام سالها را با میزان حج تعیین می نمودند؛ لذا، در ماجرای موسی و شعیب(علیهماالسلام) از مدّت هشت سال به «ثمانی حجج» تعبیر شده است.

4.موقعیت حساس و والای کعبه و حرم آن؛ کعبه که کهن ترین پایگاه عبادی مردم در زمین است، محاذی «بیت معمور» و نیز برابر «عرش» پروردگار که مطاف فرشتگان است، واقع شده است تا زائران وارسته انسانی چون فرشتگان معصوم آسمانی، اطراف خانه خدا به طواف بپردازند؛ یعنی تنزّل عرش و همچنین بیت معمور در زمین به صورت کعبه می باشد و روح پارسای زائران کعبه با تعالی و صعود به مقام شامخ بیت معمور خواهد رسید: ﴿...إلیهِ یصعدُ الکلِمُ الطّیبُ و العَمَلُ الصّالحُ یرفَعُه... ﴾.[15] همان طور که تنزّل عرش الهی و همچنین بیت معمور به صورت «تجلّی» است، نه «تجافی»، ترقّی انسان و تعالی او به مقام بالا به صورت «صعود روحانی» است؛ نه «ترقی مکانی و تجافی زمینی»؛ پس اگر زائری این معنای بلند را درک نکند و هدفش از طواف کعبه تعالی روح نباشد و این خانه را معادل بیت معمور نبیند و این بیت را همانند عرش در زمین نیابد، به موقعیت والای کعبه راه نیافته است.

5.اهمیت کعبه از جهت معمارانی که به بناء او پرداختند؛ کعبه به دستور پروردگار و با دست توانای دو پیامبر عظیم الشأن الهی، حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل(علیهماالسلام) بنا شده است. در بنای آن، خلوص و صفای معماران ظهور خاص داشت و هندسه آن با قداست خلوص آمیخته بود. جز برای خدا ساخته نشد و پاداش این ساختن نیز جز رضای پروردگار چیز دیگری نمی توانست باشد؛ ﴿وَ إذْ یرْفَعُ إبراهیمُ القواعِدَ مِنَ البیتِ و إسمعیلُ رَبّنا تَقبّل منّا إنّک أنتَ السّمیعُ العَلیم﴾.[16] هنگامی که این دو شخصیت عظیم آسمانی کعبه را بنا می نهادند و پایه های آن را بالا می آوردند، از نهاد پاکشان و ضمیر صافشان حقیقتی بدین صورت متمثّل می شد که: «خداوندا! از ما قبول فرما که تحقیقاً تو شنوا و دانایی؛ بنابراین، هدف بنای کعبه و مقصود بنیانگذاران آن، جز جلب رضای خدا چیز دیگری نبود و چون نیت روح کار است و در این کار نیتی جز خدا نبود، پس اهمیت کعبه از این جهت نیز روشن می شود.

6. کعبه محور آزادی و مطاف آزادیخواهان جهان است؛ کعبه، همان طور که کهن ترین و با سابقه ترین جایگاه نیایش مردمی است، خانه ای عتیق و آزاد از قید مالکیت بشری بوده و خانه ای است که مملوک هیچ فردی واقع نشده و سلطه مالکیت هیچ انسانی بر آن دست نیافته است؛ بنابراین، کعبه خانه ای است که در طول تاریخ، آزاد و عتیق بوده است و طواف در اطراف آن، درس آزادی و حریت می دهد و کسانی به زیارت آن نائل می شوند که نه مملوک آز و برده حرص درونی خود باشند و نه بنده دیگران؛ زیرا بردگی با طواف بر مدار آزادگی سازگار نیست و از همین روست که قرآن کریم از کعبه به بیت عتیق نام می برد: ﴿...و لَیطّوَّفوا بالبیتِ العَتیق... ﴾ [17]؛ ﴿...ثُمَّ مَحِلّهَا إلی البیتِ العتیق﴾.[18]

7.کعبه، مدار پاکیزگی و مطاف پاکیزگان است؛ همان طور که تأسیس کعبه به دستور وحی آسمانی بود، پیراستن آن از هر شرک و آلودگی و تنزیه آن از غبار طغیان و تمرّد نیز به فرمان وحی الهی بود؛ که آن خانه از لوث عصیان پاک بماند و پارسایانی که از گرد شرک و طغیان منزّه می باشند، در حریم آن راه یابند: ﴿...وَ طَهِّرْ بَیتی للطّائفینَ و القائمینَ و الرُّکعِ السُّجُود﴾ [19]؛ ﴿... و عهدنا إلی إبراهیم و إسمعیلَ أن طهّرا بیتی للطائفینَ و العاکفینَ و الرّکع السّجود﴾.

بنابراین، کعبه خانه ای است که از هرگونه آلودگی پاک است و طواف حریم آن درس طهارت و دستور پاکیزگی می دهد و کسانی به زیارت آن نائل می گردند که از هر شرک و عیب و هر رجس و رجزی رهایی یافته و هجرت کرده باشند. چون کعبه، خانه ای است پاک و به دست بهترین پاکان ساخته شده است و جز پاکان را نمی پذیرد و دستوری جز فرمان طهارت روح نمی دهد و سنّتی جز سنّت پاک توحید را روا نمی دارد؛ لذا، به تشریف دیگری نائل آمد و آن اضافه شدن به خداوند است: ﴿و طهّر بیتی﴾؛ یعنی پاک بدار خانه مرا. ناپاکانی که به رجس شرک آلوده شده و به لوث طغیان و تمرد تن داده بودند، هرگز نمی توانستند کعبه را ادراک کنند و در حریم آن به نماز توفیق یابند؛ لذا، عبادتشان در مدار پاک ترین پایگاههای عبادی به صورت صفیر و صوت کشیدن و کف زدن ظهور می کرد؛ ﴿و ما کانَ صَلاتُهُمْ عندَ البیتِ إلاّ مکاءً وَ تصْدیة... ﴾ [20]؛ «نماز بت پرستان در کنار کعبه جز کف زدن و صفیر کشیدن چیزی نبود».

8.کعبه قبله مسلمین جهان و مطاف پاکان عالم از گزند هر تعرّضی مصون خواهد بود. چون هدف تأسیس کعبه، توجه عبادت کنندگان الهی به سمت اوست و عبادت به عنوان یک اصل ضروری برای انسان مطرح است و این سنّت دیرپای الهی، قابل زوال نیست و همچنین حج به عنوان یکی از بارزترین چهره های عبادی بشر مطرح است و هریک از نماز و حج به عنوان پایه ای از پایه های اصیل اسلام شناخته شده است، بنابراین، حفظ کعبه از گزند تهاجم و پاسداری از آن، جزء برنامه های حتمی خداوند خواهد بود؛ لذا، اصحاب فیل را که قصد نابودی اصل کعبه را داشتند با اعجاز غیبی به هلاکت رساند و خوشه های سرسبز و خرم آنها را به کاه نیم خورده مبدّل ساخت و نقشه ددمنشانه آنان را در ضلالت قرار داد. اگر در بعضی از ادوار تاریخ، کعبه مورد تهاجم و آسیب واقع شده، نکته ای دارد که در تحلیل پیوند بین کعبه و امامت و اهمیت مقام والای امامت تبیین خواهد شد؛ و گرنه هر ظالمی بخواهد به حریم کعبه تجاوز نماید و آن را از بین ببرد یا جلوی حج زائران را بگیرد و با آنان با ستمگری و ظلم رفتار کند، هنوز به کار ننگین خود کامیاب نشده، گرفتار عذاب الیم خواهد شد. قرآن کریم حتی تصمیم اعمال ظلم درباره حج و زیارت را گرچه به مرحله عمل هم نرسیده باشد، موجب انتقام الهی می داند[21]؛ ﴿...و مَن یردْ فیه بإلحادٍ بِظُلمٍ نُذقْهُ مِن عذابٍ اَلیم﴾ [22]؛ هرکس با اراده ستمگری لباس الحاد را در بر کند و بخواهد این راه الهی را ببندد و مردم را از زیارت کعبه و عبادت آن منصرف کند او را عذاب دردناک می چشانیم. در همین زمینه روایاتی از معصومین(علیهم السلام) رسیده است که در جوامع روایی ما تحت عنوان «بابُ مَنْ اَرادَ الکعبَةَ بِسُوء» [23] نقل شده است.

9.نگاه به کعبه، عبادت است؛ کعبه از ویژگیهای مخصوص برخوردار است. از حضرت امام صادق(علیه السلام) رسیده است که: «النّظَرُ اِلی الکعبَةِ عبادة» [24]؛ «نگاه کردن به کعبه عبادت است»، همچنان که نگاه به قرآن نیز عبادت است؛ زیرا همین «نظر» زمینه «رؤیت» را فراهم می کند و همین «نگاه»، مقدمه «دیدن» خواهد شد؛ یعنی نظر با چشم زمینه تحصیل نظر با دل را فراهم می کند و اگر دیدن که کار دل است، حاصل شود، بسیاری از معارف حضور پیدا می کند و چون کعبه زمینه این معارف بلند را در بردارد، لذا هم نگاه به آن عبادت است و هم تا کعبه به جاست، دین الهی زنده است؛

زیرا چنان که قبلاً بیان شد، از حضرت امام صادق(علیه السلام) رسیده است که: «لایزالُ الدینُ قائماً ما قامت الکعبة» [25] و مهم ترین عاملی که قیام کعبه را تحقق می بخشد و در نتیجه، عامل قیام دین خواهد بود، همان حج و زیارت کعبه است؛ چنان که عمیق ترین نگاه به کعبه در طواف حریم آن تجلّی می کند و از این جهت، قرآن کریم کعبه را قیام همگانی و مردمی می داند.

فریضه حج، جنبه عبادی سیاسی اسلام

10.مسئولیت حکومت اسلامی درباره حج و زیارت کعبه؛ زیارت کعبه و انجام مناسک حج در ردیف مهم ترین واجبات دینی است که اگر مسلمانی بدون عذر، وظیفه حج را انجام ندهد در لحظه مرگ به او گفته می شود که از صف مسلمانان خارج و در صفوف دیگران قرار خواهی داشت و از وصیت حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) استفاده می شود که اگر زیارت خانه خدا ترک شود، نزول عذاب الهی فوری و بدون مهلت واقع خواهد شد: «اللّه اللّه! فی بَیتِ رَبّکمْ لا تخلّوه ما بقیتم فَإنّهُ اِنْ تُرک لَمْ تُناظَروُا».[26]

اگر سالی مردم به سوی کعبه نرفتند و خانه خدا زائری نداشت، بر حکومت اسلامی لازم است عده ای را به منظور انجام مناسک به زیارت کعبه اعزام نماید و بودجه آن را از بیت المال تأمین کند؛ چنان که حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لَوْ عَطّلَ النّاسُ الحَجّ، لَوَجَبَ عَلی الإمامِ اَنْ یجبرهُمْ عَلی الحَجِّ إنْ شاؤوا و إن اَبَوْا؛ فَإنَّ هذا البَیتِ إنّما وُضِعَ لِلحجّ؛ فَانْ لَمْ یکن لَهُمْ أموال أنفَقَ عَلَیهِم مِنْ بَیتِ مال المُسلمین».[27]

بنابراین، حج جنبه عبادی و سیاسی اسلام است؛ گرچه دیانت ما عین سیاست ما و سیاست ما عین دیانت ماست و سیاسی عبادی بودن حج از بررسی وظایفی که امام مسلمانان در این باره بر عهده دارد و احکام مخصوصی که برای حکومت اسلامی در این زمینه تنظیم شده است، به خوبی آشکار می شود.

11.کعبه مرکز نشر توحید و کانون اتحاد؛ همان طوری که کعبه به دست توانای پیامبری عظیم الشأن بنا شد تا مرکز نشر توحید باشد و هنگامی که در زمان خاتم انبیا(صلّی الله علیه وآله وسلّم) نیاز به تجدید بنا داشت و بعد از چیدن مقداری از دیوار در نصب حجر الاسود، بین قبایل عرب اختلاف شد که این افتخار، نصیب چه قبیله ای بشود، همگان حضرت محمد امین(صلّی الله علیه وآله وسلّم) را به عنوان یک خردمند بی طرف و صاحب نظر بی غرض قبول کردند تا هر تصمیمی که آن حضرت گرفت اجرا شود. آن حضرت، دستور داد تا ردایی بگسترانند و حجر الاسود را درون آن بگذارند و هر قبیله گوشه ای از آن پارچه را بردارد. آنگاه حجر الاسود را به لبه جایگاه نصب آورده و آن حضرت(صلّی الله علیه وآله وسلّم) با دست مبارک خود در محل کنونی آن نصب فرمود. رسول اکرم(صلّی الله علیه وآله وسلّم) با این ابتکار خود، مردم را به اتّحاد عمومی تذکر داد. بنابراین، در تجدید بنای کعبه و نصب حجر الاَسود در پرتو راهنمایی خاتم انبیا(صلّی الله علیه وآله وسلّم) زمینه اختلاف قومی و فخر فروشی نژادی و مباهات قبیله ای و بالیدنهای جاهلی تا حدودی برطرف شد و همین ابتکار تاریخی، کعبه را منادی اتحاد و کانون یگانگی معرفی کرد و این وصف ممتاز نیز در ردیف دیگر اوصاف برجسته آن همانند مساوات: ﴿سواءً العاکف فیه والباد﴾، آزادی و آزادیخواهی: ﴿البیت العتیق﴾، پاکی و پاکیزگی: ﴿طهّر بیتی﴾، ایستادن و ایستادگی: ﴿قیاماً للناس﴾ می درخشد و آن را مدرسه توحید، اتحاد و وحدت می نماید.

سرّ منادی وحدت بودن کعبه

زیرا حجر الاسود که «یمین خدا در زمین» است، با دست کسی نصب شد که بیعت با او چون بیعت با خداست: ﴿إنّ الذین یبایعونک اِنّما یبایعون اللّه یدُ اللّهِ فوقَ أیدیهم... ﴾ [28] و با ابتکاری به لبه جایگاه نصب حمل شد که خصوصیتهای قبیله ای را که همان خصومتهای قومی است، به اتحاد و برابری و برادری که همان محبّت ایمانی است، تبدیل نمود؛ نظیر تبدیل «سیئات» به «حسنات». از این جهت، از آن بنای الهی، ندای هماهنگی به گوش می رسد؛ چنان که تأمّل در بیت خدایی نشان می دهد که کعبه ستون استقامت و مقاومت در برابر شرک و الحاد و زبان آزادی در قبال هرگونه بردگی و استعباد و استکبار جهانی است.

12.کعبه اساس تقوا و بنیاد پرهیز و پرخاش؛ تمام پیام آوران الهی به این منظور مبعوث شده اند که در هِرَم بلند توحید، کرکس شرک پر نکشد و در حرم والای وحدانیت، شیطان طغیان و تمرّد احرام نبندد: ﴿وَ لَقد بَعَثنا فی کلِّ اُمّةٍ رَسولاً اَن اعبُدوا اللّهَ وَ اجتَنبُوا الطّاغوت... ﴾[29]. در حقیقت، هدف وحی و نبوت عامه بیش از دو چیز نیست: یکی اثبات توحید و دیگری نفی طاغوت و شرک؛ بلکه تنها هدف والای پیامبران، شکوفایی اصل توحید که فطری است و حمایت از آن و پاسداری مرز مقدس آن از تهاجم هرگونه شرک و خرافات می باشد.

زیرا معنای کلمه طیبه «لا اله الاّ اللّه» که همه انبیا بر آن مبعوث شده اند، به دو قضیه سلب و اثبات تحلیل نمی شود؛ یعنی مفاد این کلمه طیبه دو چیز و دو اصل، یکی «نفی شرک» و دیگری «اثبات هستی» (اللّه)، نیست؛ بلکه مفاد آن این است که غیر از «اللّه» که بالفطره ضرورت هستی آن شناخته شده است و نیازی به اثبات ندارد، معبودی نیست؛ چون کلمه «الاّ» در این جمله به معنای «غیر» است؛ نه استثنا؛ یعنی غیر از «اللّه» الهی دیگر نیست؛ نه آن که «هیچ الهی نیست» و آنگاه «اللّه استثناء شده و به صورت قضیه اثباتی از آن سلبِ کلّی خارج شده باشد».

این عصاره هدف وحی و نبوت عامه است؛ ولی بشر به دو جناح متقابل منشعب شده است؛ گروهی بر لبه درّه شرک، زندگی را بنا نهاده اند و گروهی در پرتو توحید و سایه تقوا اساس زندگی خویش را پی ریخته اند؛ ﴿اَفَمَن أسّس بُنیانَهُ علی تَقوی مِن اللّهِ وَ رِضوانٍ خَیرٌ أم مَّنْ أسَّسَ بنیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانهارَ بِهِ فی نارِ جَهَنّمَ... ﴾.[30]قرآن کریم کعبه و حج و زیارت آن را محور تقوا و اساس پرهیز از طغیان و پرخاش در برابر طاغوت می داند. خداوند، مناسک حج را از رهگذر وحی، آن چنان نشان ابراهیم خلیل داد: ﴿وَ أرِنا مَناسِکنا﴾ [31] که جز توحید ثمره دیگر ندارد و همان مناسک توحیدی را خاتم انبیا(صلّی الله علیه وآله وسلّم) به پویندگان راهش تعلیم داد و فرمود: «خُذُوا عنّی مَناسِککم» [32] و تلبیه سنّت جاهلی را که با شرک آمیخته بود و دور خانه توحیدی که به صورت بتکده درآمده، طواف می شدْ تنزیه کرده، هم احرام و لبیک گفتن را از شرکت با شرک نجات داد و هم کعبه را از لوث بتها رهایی بخشید و شعار جاهلیت را که در هنگام تلبیه به این صورت ادا می شد: «...لبّیک لبّیک لا شَریک لک الاّ شریک... » [33]؛ یعنی تو شریکی نداری مگر شریکی که برای تو است و مال تو است، به صورت توحید محض و وحدانیت ناب تجلّی داد؛ چنان که در اسلام هنگام تلبیه، با نفی هرگونه شریک چنین گفته می شود: «لبّیک لبّیک لا شَریک لک لَبیک»؛ یعنی هرگز و هیچ شریکی برای تو نیست و نخواهد بود.

چون بنیاد فولادین تقوا بر پایه استوار و خلل ناپذیر توحید بنا نهاده شده است و حج زیارت کعبه، توحید ممثّل می باشد، لذا قرآن کریم ضمن دستور حج چنین می گوید: ﴿...وَ مَا تَفعَلُوا مِن خَیرٍ یعلَمهُ اللّهُ وَ تَزوّدوا فَإنّ خَیرَ الزّادِ التّقوی...﴾ [34]؛ یعنی حج بهترین توشه تقوا و زاد راه مسیر تکاملی انسان است. درباره قربانی که یکی از مناسک حج به شمار می رود و در سنّت جاهلی سابقه ای بس ممتد داشته و با شرک آغشته و با کفرْ همسان و با خرافاتْ عجین و با پندارهای پوشالی پنهان شده بود، چنان که بعد از ذبح حیوان، خون آن را به دیوار کعبه می مالیدند و گوشت آن را بدانجا می آویختند، قرآن کریم چنین رهنمود تقوایی می دهد: ﴿لَن ینالَ اللّه لُحومُها وَ لا دِمائُها وَ لکن ینالُهُ التّقوی مِنکم... ﴾ [35]؛ یعنی گوشت و خون قربانی به خدا نمی رسد؛ بلکه روح پارسایی این عمل که همان پرهیز از گناه و پرخاش برگناهکار و پارسایی از تبهکاری و پرخاشگری بر تبهکاران و امساک از عصیان و فریاد بر عاصی و اجتناب از طغیان و تهاجم بر طاغوت است، به خداوند خواهد رسید: ﴿...إلیه یصعدُ الکلِمُ الطّیبُ وَالعَملُ الصّالحُ یرْفَعهُ... ﴾ [36]؛ یعنی اعتقاد طیب که یک امر مجرّد و منزّه از مادّه و مبرّا از طبیعت است، به سمت لامک ن الهی صعود کرده و کردار صالح، آن را در این سیر صعودی کمک می نماید. بنابراین، کعبه و حج و زیارت آن، اساس تقوا و بنیاد فولادین پرهیز از تباهی و پرخاش بر تبهکاران است و اگر حجّی، نه این چنین و زیارتی نه آن چنان انجام شود، نه حق کعبه ادا شده و نه وظیفه حجْ امتثال گشته و نه زیارت کعبه به عمل آمده و نه به ندای ملکوتی ﴿وَ اَذّن فی النّاسِ بِالحجّ﴾ [37]

پاسخ داده شده است؛ زیرا قبول هر عملی، مشروط به تقوا در همان عمل است و قبول کامل هر عملی، مشروط به تقوای همه جانبه عامل آن در تمام شئون زندگی است؛ ﴿اِنّما یتقبّلُ اللّهُ مِنَ المُتّقین﴾.[38]

لذا، اگر تقوا در حج رعایت نشود، نه تنها قبول کامل تحقق نمی پذیرد، بلکه اصل قبول نیز متحقق نمی شود و اگر تقوا در حج و زیارت ملحوظ گردد، ولی در شئون دیگر به عمل نیاید، حج و زیارت آن شخص غیر متقی به کمال قبول نمی رسد و چون بنیانگذار کعبه با تقوای محض آن را بنا نهاد و با تمام وجودش می گفت: ﴿ربّنا تقبّل منّا﴾ [39] و از این جهت، کعبه با قبول کامل بنا شده است، پس عمل غیر متقی با هدف ابراهیم(علیه السلام) بنیانگذار کعبه مطابق نخواهد بود.

13.حج و طواف کعبه، بهترین فرصت اعلام انزجار از شرک و تبرّی از مشرکان؛ گرچه هر عبادتی تبرّی از شرک و انزجار از طاغوت است و حج و طواف کعبه نیز که به منزله نماز یا به همراه آن نماز است: «الطّوافُ بِالبیتِ فَإنّ فیهِ صلاة» [40] از همان اصل کلی، یعنی تبرّی از طغیان و انزجار از شرک حکایت می کند، لیکن چون حج، عبادت ویژه ای است که با سیاست آمیخته است و حضور طبقات گوناگون مردم جهان، موقعیت مناسبی است تا روح این عبادت همانند دیگر عبادتهای الهی در آن انبوه چشمگیر به خوبی تجلی کند و عصاره این پرستش خاص در آن صحنه ظهور تمام نماید، لذا بر اثر فرمان وحی الهی، پیامبر گرانقدر اسلام(صلّی الله علیه وآله وسلّم) سخنگوی حکومت اسلامی، حضرت علی بن ابی طالب(صلّی الله علیه وآله وسلّم) را مأمور اعلام تبرّی از مشرکان نمود تا به طور قاطع، مرز توحید از طغیان و شرک جدا شود و صفوف منسجم مسلمانان از صف کفار ممتاز گردد و از این رهگذر، چهره سیاسی عبادی حج جلوه کرده و زائران کعبه با استماع قطعنامه حکومت اسلامی که دستور انزجار از شرک و سازش ناپذیری در برابر مشرکان است، ره توشه توحید را به همراه خود ببرند. از این جهت، همان طور که تمام مردم مسلمان در بسیاری از شئون زندگی به سمت کعبه متوجه می شوند، از برکت کعبه نیز فرمان توحیدی به اقطار گوناگون عالم منتشر خواهد شد: ﴿وَ اَذان مِنَ اللّهِ وَ رسُولِهِ إلی النّاسِ یومَ الحَجّ الأکبرِ أنّ اللّهَ بری ء مِنَ المُشرکینَ وَ رَسولُهُ فَإنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَیر لَکمْ وَ إنْ تَوَلّیتُمْ فَاعْلمُوا أنّکمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللّه... ﴾.[41]

ردّ سنّت جاهلی و تبیین نظام ارزشی اسلام در حجّ

14.حج و زیارت کعبه بهترین عامل تعیین کننده ارزشهای الهی انسانی؛ سنّت جاهلی بر آن بود که بعد از فراغت از حج در «مِنا» گرد هم می آمدند و به ذکر مفاخر قومی و ویژگیهای نژادی می پرداختند و از نیاکان و تبار خویش با نظم و نثر و با تکیه بر ارزشهای جاهلی یاد می کردند و بدانان می بالیدند؛ ولی نظام حج در اسلام، هم به آن معیار فرسوده جاهلی پایان داد و هم نظام ارزشی الهی را تبیین و مردم را به آن هدایت کرد و چنین فرمود: ﴿...فَإذا أفَضتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکرُوا اللّهَ عِنْدَ المَشْعَرِ الحَرامِ وَ اذْکروهُ کما هَدیکم وِإنْ کنْتُمْ مِن قَبلِهِ لَمِنَ الضّالّینَ ٭. ..فَاِذا قَضَیتُم مَناسِککم فَاذْکرُوا اللّهَ کذِکرِکمْ ابائَکمْ اَوْ اَشَدّ ذِکراً فَمِنَ النّاسِ مَنِ یقُولُ رَبّنا اتنا فی الدّنیا... وَ مَا لهُ فی الاخرةِ مِن خَلاق ٭ وَ مِنْهُم مَنْ یقُولُ رَبّنا اتنا فی الدّنیا حَسَنةً وَ فی الاخرَةِ حَسَنةً وَ قِنا عَذابَ النّارِ﴾.[42] در این آیه، محور مذاکره زائران کعبه و مهمانان مِنا یاد خدا بر اثر نعمت هدایت الهی و برای نجات از گمراهی گذشته و نیل به هدایت است. ذکر نام و یاد خدا در دل، شدیدتر از نام تبار و نیاکان قرار داده شده و یاد خدا همان طور که به کثرت و فراوانی موصوف می شود: ﴿...اذکروا اللّه ذکراً کثیراً﴾ [43] به شدت نیز موصوف گشته؛ لذا فرمود: همچنان که به یاد پدران خود هستید، همان طور و بلکه شدیدتر از آن به یاد خداوند باشید. سپس خواسته ها و یاد قلبی مردم در آن سرزمین را بر شمرده و ذکر و خواسته افراد غیر معتقد را پیرامون مسئلت دنیا و مادّیت خلاصه کرد؛ ولی ذکر و ایده افراد معتقد و با ایمان را در مسئلت خیر دنیا و آخرت و اینکه آنان از خدای متعالی نجات از عذاب قیامت را نیز می خواهند، تبیین نموده است.

بنابراین، معیار ارزشهای جاهلی با این دستور زنده و جاوید، فرسوده و ارتجاعی اعلام شده و نظام ارزشی الهی نیز به خوبی توجیه و تفهیم شده است و با ظهور نظام ارزشی اسلام، جای هیچ نظام جاهلی نخواهد بود؛ نه سنتهای فرسوده جاهلیت کهن و نه پدیده های بی پایه جاهلیت نو؛ زیرا در قلمرو حق برای هیچ باطلی جایی نیست: ﴿قُلْ جاءَ الحقُّ وَ ما یبْدی ء الباطِلُ وَ ما یعید﴾ [44]؛ بگو: حق که همان اسلام جهان شمول الهی است، فرا رسیده و با تحقق اسلام و ظهور حقّ، نه زمینه ای برای باطل کهن و رسوم فرسوده پیشین می باشد و نه موردی برای ظهور باطلهای نو و رسوم مسموم تازه خواهد بود.

15.حرم و سرزمین حج وزیارت، تنها منطقه ای است که ورود غیر محرم در آن جایز نیست؛ همان طور که قبله مسلمانان جهان و مطاف موحدان راستین عالم در مکه است، نه در غیر آن و تنها مکانی که استقبال به سمت او در عبادتها لازم است و توجه به سمتهای دیگر در عبادتهای واجب، کافی نیست مکه است که کعبه، یعنی همان بُعد [45] ویژه و خاص در او قرار دارد، همچنین برای حرم و سرزمین حج، خصوصیتی است که هیچ منطقه ای در روی کره خاک این ویژگی را ندارد و آن این است که بدون احرام و لبیک گفتن و از میقات با احرام گذشتن، نمی توان وارد محدوده حرم و مکه شد و این دستور، اختصاصی به موسم حج ندارد؛ بلکه در تمام دوران سال، هر کس بخواهد وارد آن سرزمین شود، باید احرام ببندد و لبیک بگوید[46] و به کوی معبود سر بسپرد و در مدار مطاف بگردد و سعی بین صفا و مروه را که از شعائر الهی به شمار می روند، بنماید و آنگاه از احرام بیرون آید تا کارهایی که برای محرم جایز نبود و همانند نمازگزار مکلّف به پرهیز از آنها بود، برای او تجویز شود.

از همین جهت است که ورود افراد غیر مُحرم به حرم ممنوع است و افراد غیر مسلمان از فضیلت احرام و لبیک محرومند و چون نمی توانند در حالت غیر اسلامی احرام ببندند، حق ورود به منطقه توحید و اولین میهن وحی و نزول قرآن را ندارند و این ویژگی معنوی، فقط متعلق به سرزمین حج، یعنی محدوده حرم است و هیچ مکان دیگر از کره خاک دارای این امتیاز نیست.

16.دوران احرام حج و عمره، آموزنده ترین دوره آزمایشی و تربیتی است؛ حج و طواف کعبه، مجموعه منظمی از یک سلسله عبادتهای خاص می باشد که هریک به تنهایی درخور توجه شایان است و همان طور که با تکبیرة الإحرام نماز، بسیاری از کارها که با روح عبادت ناسازگار است، بر نمازگزار تحریم می شود و با تسلیم پایان نماز، آن ممنوعیتها برطرف می گردد و همچنان که با نیت روزه گرفتن و به صبحگاه داخل شدن، بسیاری از امور که با روح پرستش و آزمون الهی مناسب نیست، بر او حرام می شود و با فرا رسیدن شامگاه حلال می گردد، در حج و عمره نیز با احرام و لبیک گفتن، بسیاری از اموری که جنبه تعبدی آنها قوی بوده و آزمون الهی در آنها بسیار نیرومند است، حرام شده و دوره احرام به صورت یک دوره تعبد محض و امتحان صرف درآمده[47]؛ آنگاه با انجام مناسک حج و فرا رسیدن مراسم تحلیل، عقد احرام گشوده می گردد و شخص مُحْرم از آن ممنوعیتها بیرون می آید.

نمونه ای از امتحان الهی را می توان در جریان منع از شکار به خوبی یافت؛ زیرا از طرفی صید حیوانات صحرایی بر محرم حرام می شود: ﴿...لاتَقْتُلُوا الصّیدَ وَ أنْتُمْ حُرم... ﴾ [48] و از طرف دیگر، آهوان صحرایی یا کبوتران یا دیگر حیوانات شکاری غیر دریایی در تیررس یا دسترس محرم قرار می گیرند تا روشن شود چه کسی از عهده آزمون الهی بیرون می آید و چه کسی از انجام این فریضه الهی محروم می شود؛ ﴿...لَیبْلُونّکم اللّهُ بَشی ءٍ مِنَ الصّیدِ تَنالُهُ اَیدیکمْ وَ رِماحُکم... ﴾.[49]

اثر بنیادی احرام در ساختن انسان کامل

این دوره سازندگی، آن چنان در جامعه اسلامی مؤثر واقع شد که آنان که از خوردن سوسمار در دوران توحّش جاهلی نمی گذشتند و برای شکار آن، بر یک دیگر پیشی می گرفتند، اکنون به فرمان الهی از آهوان صحرایی می گذرند و در دوران تمدن اسلامی در اثر فرمان وحی بر تمام امیال و خواسته های خود پیروز می شوند. دوره پر بار احرام در ساختن انسان کامل، چنان تأثیر بنیادین دارد که ثمره گوارای آن در عینیت جامعه معتقد و متعهد به محتوای حج و زیارت، به خوبی مشهود است. خلاصه آنکه تمام اموری که موجب تیرگی روح و آلودگی جان می شود، در حال احرام تحریم می گردد تا جان خالص و روح پاک، شایسته طواف کعبه که از هر آلودگی پاک و از هر آغشتگی منزه است، گردد. خانه خدا محور حریت و مدار آزادی است؛ لذا مُحرمی که آهنگ زیارت آن را دارد، حق ندارد صید حرم را اسیر کند یا در اسیر شدنش کمک کند یا آن را برَماند یا صیاد را به آن راهنمایی کند؛ زیرا تمام این کارها با روحیه آزادیخواهی مخالف است و تا انسان آزاد نشود، صلاحیت طواف کوی آزادی را ندارد.

احرام این نقش را دارد که روح را از هر بندی رها و از قید هر شهوت و غضبی آزاد و مغز را از هر فکر باطلی پاک و دل را از هر خیال خامی نجات می بخشد. احرام و لبیک گفتن، به معنای پاسخ دادن به ندای وحی و اجابت دعوت الهی است؛ لذا مُحرمان راستین حج و زائران حقیقی کعبه، هنگام تلبیه آن چنان به هراس عقلی بیمناک می شدند که رنگ آنان زرد شده و می گفتند: می ترسیم به ما گفته شود: «لا لَبّیک وَ لا سَعْدَیک»، یعنی «به درستی به ندای حج پاسخ ندادی»!

17.نیایش در حج و مواقف آن؛ گرچه تمام حالات زندگی برای نیایش است، ولی دوران پربار حج و حضور در مواقف حرم، شکوه بیشتری برای دعا و تأثیر فراوان تری برای نیایش به درگاه پروردگار جهان دارد. برای اصل نیایش، قرآن کریم آن چنان ارج و حرمتی قائل است که از تأثیر آن و از سرعت و قاطعیت اجابت آن در یک آیه کوتاه، هفت بار از خدای متعالی یاد می کند: ﴿وإذا سألک عبادی عنّی فَإنّی قَریبٌ اُجیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إذا دَعانِ فَلیسْتَجیبُوا لی وَ لیؤْمنُوا بی لَعلّهُمْ یرشُدُون﴾.[50] طبق آیه فوق، آن چنان قرب الهی محقق است که در پاسخ سؤال از پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) نیازی به دستور جواب نبوده و خداوند مستقیماً و شخصاً جواب سؤال را به عهده گرفته و به پیامبرش نفرموده: تو در جواب سائل چنین بگو؛ بلکه خود شخصاً اعلام حضور و مبادرت به پاسخ فرموده است. قرب خداوند در قرآن با مراحل متعددی تبیین شده است که با طی هر مرحله می توان به مرحله بعد رسید و پیمودن هر مرحله، به نیایشْ فروغ تازه تری می بخشد و به دعا جذبه ویژه عطا می کند.

به عنوان نمونه، برخی از مراحل قرب خداوند به بندگانش ذیلاً بیان می شود: اول. زبان وحی این است که خداوند نسبت به بندگانش نزدیک است؛ ﴿...فَإنّی قَریب﴾.[51] دوم. بیان قرآن این است که خداوند نسبت به شخص محتضر و بیمار در حال مرگ، از حاضران کنار بسترش نزدیک تر است؛ لیکن پرستاران و اولیای حاضر در کنار او، این قرب خاص الهی را نمی بینند؛ ﴿وَ نَحنُ أقْرَبُ إلیهِ مِنْکمْ وَ لکن لا تُبصِروُن﴾.[52] سوم. قرآن کریم، خداوند را نسبت به انسان از رگ گردن و ورید حیاتی او نزدیک تر می داند؛ ﴿...وَ نَحنُ أقرَبُ إلیهِ مِنْ حَبلِ الوَرید﴾.[53]

چهارم. قرآن کریم، خداوند متعالی را نسبت به انسان از خود انسان نزدیک تر می داند و «اللّه» را نزدیک تر از حقیقت انسان به خود انسان می داند که تصوّر صحیح این مرحله و نیز ادراک درست بیان امیرالمؤمنین که: «مع کل شی ءٍ لا بمقارنةٍ و غیر کل شی ءٍ لا بمزایلةٍ».[54] در پرتو آیه کریمه ﴿وَ اعْلَمُوا أنّ اللّهَ یحولُ بَینَ المَرءِ وَ قلْبِهِ﴾ [55] میسور است. این درک، تنها برای موحّدان خالص و راستین حاصل می شود. خلاصه آنکه در قرب الهی، تردیدی نیست و نقش نیایش در وصول به رحمت بیکران الهی نیز با بیان معصوم، به خوبی روشن است که: «الدّعاءُ کهْفُ الاجابَةِ کما انّ السّحابَ کهْفُ المَطَر».[56] چون دعا از ضمیر صاف، مورد قبول است و احرام و آهنگ کعبه آزاد و پاک، در تصفیه ضمیر تأثیر بسزایی دارد، نیایش در حج و دعا در مواقف آن بهترین اثرها را به همراه خواهد داشت؛ لذا برای هر برنامه از مناسک حج، دستور ویژه راجع به نیایش داده شده است و عمده آن دعای عرفه در صحرای باز عرفات و زیر گنبد مینای حجاز و همراه با توده مردم گرد آمده از چهار سوی جهان و عشاق مَشْعَر و مشتاقان کوی مناست و بهترین نیایش که جنبه سیاسی عبادی حج و زیارت را به خوبی تبیین می کند، همان دعای عرفه عارف معروف در بین اهل معرفت، سید شاهدان کوی شهود و شهادت، سالار جانبازان میدان نبرد توحید علیه طاغوت و سرور پاکان و آزادگان، حضرت حسین بن علی(علیهماالسلام) می باشد.

زیرا حضرتش در این دعا، هم دستور کفرستیزی و راه طاغوت زدایی و رسم سلحشوری و سنّت سرکوبی جنایتکاران را ارائه می کند و هم ستایش حکومت اسلامی و تقدیر دولت مکتبی و ظهور ولایت الهی را نشان می دهد و هم تجلّی هستی ذات اقدس خداوند و ظهور گسترده و همه جانبه آن ذات مقدس و خفاء هرچه غیر اوست در پرتو نور او و پی بردن به او از خود او و به غیر او بها ندادن و غیر او را به او شناختن و ذاتش را عین شهود و مستغنی از استشهاد دانستن را تفهیم می کند.

نموداری از این ابعاد گوناگون دعای عرفه ذیلاً بیان می شود:

«و هُو للدعواتِ سامع و للکرباتِ دافع و للدرجاتِ رافع و للجبابرةِ قامع، فلا إلهَ غیرهُ و لا شی ء یعدلُهُ وَ لیس کمثلهِ شی ء».[57] در این فراز، قدرت لا یزال الهی در کوبیدن جبّاران و اینکه خداوند هر کفر پیشه و ستمگری را ریشه کن می کند، مطرح شده است؛ ﴿فقُطِعَ دابرُ القَومِ الذینَ ظَلَمُوا و الحَمدُ للّهِ ربّ العالَمین﴾.[58] «...لَمْ تُخرجنی لِرأفَتِک بی وَ لُطفِک لی وَ إحسانِک إلی فی دَولةِ اَئمّةِ الکفرِ الّذینَ نَقَضُوا عَهدَک وَ کذّبوا رُسُلک لکنّک أخرَجْتَنی لِلّذی سَبَقَ لی مِنَ الهُدی الّذی لَهُ یسّرْتَنی و فیهِ أنْشأتَنی».[59] در این فراز، عنایت خداوندی نسبت به دولت الهی و تولّد در زمان حکومت اسلامی و نجات از پیشتازان کفر و الحاد و حکمرانان خود سر و خون آشام تبیین شده است.

«الهی تردّدی فی الآثارِ یوجبُ بُعدَ المَزارِ؛ فاجْمَعنی عَلیک بِخدمَةٍ تُوصِلنی إلیک. کیفَ یستدَلُّ عَلَیک بِما هُوَ فی وُجُوده مُفتقرٌ إلیک؟! أیکونُ لغیرک مِنَ الظّهورِ ما لیسَ لک حَتّی یکون هُوَ المُظهِر لک؟! مَتی غِبْتَ حَتّی تحتاجَ إلی دَلیلٍ یدلّ عَلیک وَ متی بَعُدْتَ حتی تَکونَ الآثارُ هی الّتی تُوصِلُ إلیک؟ عَمِیتْ عَین لا تَراک عَلیها رَقیباً وَ خَسرتْ صَفْقَةُ عَبدٍ لَمْ تَجْعَل له مِن حُبّک نَصیباً! إلهی! أمرْتَ بالرجوعِ إلی الآثارِ، فَارجِعنی إلیک بِکسوةِ الأنوارِ وَ هدایةِ الاسْتبصْارِ؛ حَتّی أرجعَ إلیک مِنها کما دَخَلْتُ إلیک مِنها مَصونَ السرِّ عَن النّظرِ اِلیها وَ مَرفُوعَ الهِمّةِ عنِ الإعتمادِ عَلَیها. انّک علی کلِّ شی ءٍ قَدیر».[60] در این فرازها عالی ترین مراحل توحید که غیر از اوحدی از عرفای الهی، کسی را به آن راهی نیست، بیان شد و اینکه پی بردن به خداوند از راه آثار و آیات او، همانند پی بردن به آفتاب در فضای روشن روز توسط شمع کم نور است؛ زیرا ذات اقدس خداوندی از هر ظاهری آشکارتر و از هر روشنی نورانی تر است و هرگز غائب نشده و نمی شود تا نیازی به استظهار داشته باشد و هر عارفی قبل از هر چیز، اول او را مشاهده می کند و بعداً آثار او را و آنکه خدا را رقیب و ناظر نمی بیند، نابیناست. خلاصه آنکه این دعا برهان صدیقین را به حکمای متألّه اسلامی تعلیم داد و عرفا را نیز به شهود ذات تشویق کرد و متعبدان را هشدار داد و سالکان را بیدار نمود که در وادی ایمن دوست، قدم گذاشته اند و راهی را می پیمایند که همان عین هدف است؛ زیرا از خدا به خدا رسیدن، یعنی از مقصد به مقصود نائل آمدن.

ویژگیهای کعبه وحج، مرهون ولایت وامامت تکوینی معصومان (علیهم السلام)

18.پیوند کعبه و امامت و رابطه حج و ولایت؛ گرچه کعبه قبله و مطاف جهانیان است و تمام مسلمانان زندگی و مرگشان به سمت آن می باشد و آهنگ به سوی آن، همان هجرت به سوی خداست که اگر مرگی در این هجرت اتفاق افتد، پاداش مهاجر و اجر او را خدا شخصاً تعهد فرموده است: ﴿...وَ مَن یخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجراً إلی اللّهِ وَ رسُولهِ ثُمّ یدْرِکهُ المَوتُ فَقَد وَقعَ اَجْرُهُ عَلی اللّه﴾ [61] و نیز گرچه برای مکه ویژگیهای فقهی و سیاسی ثابتی است که دیگر مکانها و شهرها فاقد آن می باشد، و همچنین گرچه برای حج و مواقف آن ابعاد خاص سیاسی عبادی مطرح است که دیگر عبادتها این خصوصیات را ندارند، ولی همه این مزایا و تمام این ویژگیها مرهون ولایت و امامت است، یعنی هم رهبریهای ملکوتی، اعمال و نیات و ادعیه و مشاهده آیات بینات و پی بردن به اسرار معنوی حج و مانند آن در پرتو ولایت تکوینی امام معصوم(علیه السلام) است که حج او اِمام حجها بوده و پیشاپیش اعمال امّت به سوی بارگاه قبول الهی صعود می کند و آنگاه اعمال دیگران به دنبال آن صاعد می شود: ﴿إلیهِ یصْعَدُ الکلم الطّیبُ والعملُ الصّالحُ یرفَعُه﴾.[62]ولایت تکوینی معصومین(علیهم السلام) و هدایت اعمال و مشاهده تمام رفتارهای درونی و بیرونی امّت و گواهی به همه آنها در قیامت، یک مقام واقعی است که نه نیازی به نصب اعتباری دارد و نه قابل غصب است؛ بلکه فیض خاص الهی است که: ﴿...یجتبی إلیهِ مَنْ یشاء... ﴾ [63]؛ ﴿...وَ أوْحینا اِلَیهم فِعلَ الخَیراتِ و إقامَ الصّلاةِ و إیتاءَ الزّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدین﴾ [64]؛ ﴿و کذلک نُری إبراهیمَ مَلکوت السّمواتِ وَ الأرضَ وَ لیکونَ مِنَ المُوقنین﴾.[65] هرکس را شایسته بداند، به آن مقام ملکوتی نائل می کند. تحقیق درباره ولایت تکوینی، والاتر از بحثی است که اکنون به آن اشتغال داریم: «وَ هُوَ بِحَیثُ النّجمِ مِن أیدی المُتناولین و وصف الواصفین؛ فأین الإختیار من هذا؟ و أینَ العُقُولُ عن هذا؟»،[66] و همچنین رهبریهای سیاسی حج و مواقف آن و جهت دادن به اجتماع انبوه جهانیان بر محور بنایی پاک و آزاد و بهره برداری از افکار اقطار عالم و سیراب نمودن تشنگان استقلال و نجات از استعباد و استکبار جهانی، در پرتو امامت امام معصوم(علیه السلام) بالاصاله و در غیبت او در شعاع نائبان آن معصوم(علیه السلام) بالنیابة می باشد.

راز گردهمایی مردم هر منطقه در تمام نمازهای شبانه روزی به عنوان نماز جماعت و در تمام هفته ها به نام نماز جمعه، آن است که از اجتماعهای کوچک موضعی جماعت، به اجتماع متوسط مقطعی جمعه رسیده و از آنجا به اجتماع جهانی حج در محدوده حرم نائل آمده، تا با وحدت رهبری و اتحاد خط فکری، ارکان توحید مستحکم شده و بنای شرک و طغیان و استکبار از جهان زدوده شود و مردم مظلوم از پرستش اربابان ابر قدرت رها شده و دست ستم پیشگان از سر محرومان کوتاه و پای غارتگران از خاک مظلومان قطع گردد.

بی حاصل بودن حجّ بی ولایت و امامت

حج بدون «ولایت» و آهنگ کعبه بدون «امامت» و حضور در عرفات بدون «معرفت امام» و قربانی بدون «فداکاری در راه امامت» و رمی جمره بدون «طرد شیطان استکبار درونی و بیرونی» و سعی بین صفا و مروه بدون «کوشش در شناخت و اطاعت امام»، بی حاصل بوده و سودی نخواهد داشت، زیرا اگرچه یکی از مبانی اسلام «حج» است: «بُنی الإسلامُ عَلی خَمسٍ، عَلی الصلاةِ و الزّکوةِ و الصّومِ و الحجّ و الولایة» [67]، لیکن هیچ یک از نماز و روزه و زکات و حج، همانند ولایت، رکن استوار اسلام نیستند. لذا در جوامع روایی آمده که: هیچ دعوتی از طرف خداوند، به اندازه دعوت به ولایت و امامت نمی باشد «وَ لَمْ یناد بشی ء کمَا نُودی بالولایة»،[68] زیرا انسان کامل که خود اسلام ممثّل است، می تواند به تمام ابعاد اسلامی آشنا باشد و آشنایی دهد و مردم را به روح توحید که همان فریاد و قیام علیه طاغوت است، جهت بخشد. ذیلاً نموداری از اهمیت امامت و کیفیت ارتباط کعبه با ولایت و نحوه پیوند عرفات و مشعر و منا و زمزم و صفا و... با امام را از زبان معصومان و نیز از فرهنگ وحی آسمانی می آوریم:

1.﴿لا اُقسمُ بِهذا البلدِ ٭ و أنتَ حِلّ بِهذَا البَلَد﴾ [69]؛ همان طور که سوگند به زمان و زمانه های حساس و تاریخی، نظیر «عصر وحی» و «رسالت» در قرآن مطرح است: ﴿والعصرِ ٭ إنّ الإنسان لفی خسرٍ﴾ [70]، به سرزمینهای مهم و تاریخی نیز در قرآن سوگند یاد شده است؛ مانند آیه کریمه فوق که در این آیه به سرزمین مکه و بلد امن سوگند یاد شده است. سوگندهای قرآن نظیر سوگندهای بشری نیست؛ زیرا سوگندهای بشری در برابر بینه و دلیل است و اما سوگند قرآن به متن بینه و دلیل می باشد؛ یعنی مردم را به عین دلیل، هدایت می کند. از این جهت، سوگند به سرزمین مکه را با قیدی همراه کرده و آن اینکه پیامبر خدا در آن سرزمین باشد.

یعنی خداوند به سرزمینی سوگند یاد می کند و به مکه ای قسم می خورد که پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله وسلّم) در آن باشد؛ و گرنه مکه بدون پیامبر(صلّی الله علیه وآله وسلّم) و کعبه بدون رهبر آسمانی، یک سرزمین معمولی و یک خانه عادی است که رفته رفته به صورت بتکده کامل در آمده و مرکز بت پرستی و در اسارت بت پرستان و گرفتار شهوترانان خواهد شد؛ تا جایی که کلیددار کعبه، «ابوغُبشان» سرقفلی تولیت کعبه را در شب نشینی مستانه طائف، به دو مشک شراب می فروشد و سرپرستی کعبه بین مستان با بهای شرابِ سرمستان طائف خرید و فروش می شود.

قداست کعبه بر محور ولایت

2.گرچه کعبه از قداست خاص برخوردار است و از دیر زمان از گزند تهاجم اصحاب فیل و مانند آن مصون مانده است، ولی وقتی «ابن زبیر» به بست کعبه متحصّن شد و به آن خانه منزّه و پاک پناهنده شد، حکومت جبّار وقت به دست منحوس «حجّاج ثقفی» کعبه را با منجنیق ویران کرد و پناهگاه ابن زبیر را منهدم ساخت و او را دستگیر نمود؛ اما هیچ گونه فرمان حمایت کعبه از طرف صاحب خانه صادر نشد و هرگز طیر ابابیلی به سراغ حجّاج نیامد و همچنین احجار کوه «ابوقُبیس» حجر الاَسود را گرامی نداشتند و خلاصه دستی از غیب بیرون نیامد و کاری نکرد و مدّعی همچنان با یورش و تاخت و تاز، جایگاه قبله را ویران کرد و مطاف را منهدم ساخت و حجر الاَسود را چون احجار عادی به دور انداخت و ارکان چهارگانه کعبه را در هم فرو ریخت. اینجاست که بلندای مقام ولایت و فروغ اختر امامت و روح شاهباز رهبری امّت و قلّه رفیع سیاست عارفان مکتب و خلاصه ارزش «أرکانُ البلاد و ساسَةُ العِباد» [71] معلوم می شود.

عارف، حکیم، فقیه و مفسّر نامدار اسلام، مرحوم فیض کاشانی از محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی از کتاب قیم من لا یحضره الفقیه نقل می کند که آنچه در اصحاب فیل جاری شد، بر سر حجّاج نیامد؛ زیرا هدف مستقیم حجّاج، ویرانی کعبه نبود؛ بلکه منظورش دستگیری ابن زبیر بود و آن مرد (ابن زبیر) ضد حقّ، یعنی مخالف حضرت سجاد(علیه السلام) امام چهارم شیعیان جهان بود. وقتی که این مرد ضدّ حق به کعبه متحصن شد، خداوند اراده فرمود برای مردم بیان کند که به این ضدّ حق پناه نخواهد داد؛ لذا مهلت داد تا کعبه را بر سر آن ضد حقّ ویران کنند.

برخوردار نبودن مخلف ولایت از امنیت خاصّ حرم

از این جریان به خوبی روشن می شود که ضدیت با ولایت و امامت، آن چنان مطرود است که کسی که ضد مقام رهبری امام معصوم(علیه السلام) است و او را تنها می گذارد و یاری نمی کند، بلکه در قبال او موضع می گیرد و خودْ داعیه خام رهبری را در سر می پروراند، اگر به کعبه هم پناه ببرد، از امان خاص الهی برخوردار نخواهد بود. از این جهت است که ملاقات امام(علیه السلام) و ادراک محضر ولی اللّه، به عنوان متمّم حج و مکمّل زیارت کعبه در دستورهای اسلامی مطرح است: «... عَنْ أبی جَعفرٍ(علیه السلام) قال: تَمامُ الحجِّ لقاءُ الإمام».[72]

3.جریان شهادت و قیام خونبار سرور آزادگان جهان، علیه استکبار و هرگونه طغیانگری از رویدادهای بنام جوامع انسانی است که هاضمه تاریخ، توان فرسایش آن را ندارد. این سانحه سنگین و صحنه سهمگین، به دو بخش تقسیم شده است که مجموع آن دو بخش، رسالت قیام علیه طغیان و فساد و استکبار و الحاد را در آن زمانه و در تمام زمانها تبیین می نماید. بخش اول، شهادت حضرت حسین بن علی(علیه السلام) و دیگر یاران رزمنده آن حضرت در سرزمین کربلاست و بخش دوم، پیام این شهادت و خون توسط حضرت سجاد(علیه السلام) و زینب کبرا و دیگر بازماندگان نستوه آن حضرت در طرد حکومت طاغوت زمان در کوفه و شام است. وقتی که کاروان اسرای کربلا به شام وارد شد و در مسجد جامع دمشق، مقرّ فرمانروایی اموی، مجلسی ترتیب یافت، بر اثر خون گرانقدر شهدای کربلا حکومت وقت مجبور شد که به حضرت سجاد(علیه السلام) اجازه سخن بدهد و در نتیجه، زمام سخن به دست اهلش افتاد: «وَ إنّا لأمراءُ الکلامِ وَ فینا تَنَشّبتْ عُرُوقه».[73] آنگاه حضرتش بعد از حمد و ثنای الهی و درود بر پیامبر گرامی اسلام، شروع به معرفی خود و معرفی وارثان به حق پیام آوران الهی نمود و در خلال تعریف چنین فرمود: «...أنا بنُ مکةَ ومِنی! أنا بنُ زَمزمَ وَ صفا! » [74]؛ یعنی فرزند راستین «مکه» کسی است که پاسدار روح قبله و مرزبان جان مطاف باشد. فرزند واقعی «مِنا» کسی است که به منظور حفظ ره آورد وحی، از ایثار و نثار خون دریغ نکند و با فداکاری و قربانی دادن، پیوند خود را با سرزمین قربانی محکم نماید و مولود واقعی زمزم که در اثر فیض و گوارایی معنوی اش مورد علاقه پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه وآله وسلّم) بود و مادام که آن حضرت در مدینه بود، آن آب را به عنوان هدیه طلب می نمود و می پذیرفت[75]، کسی است که با نثار بهترین و شایسته ترین خون به پای نهال اسلام آن را بارور کند و همچنین فرزند راستین «صفا» کسی است که در حرمِ قلب او هیچ رجس و رجزی راه نداشته باشد و بر اساس آیه تطهیر[76]، از هر رجسی منزّه و از تیرگی و آلودگی پاک باشد.

احترام حرم و مواقف آن بر اثر حرمت ولایت

این انسان کامل، همان امام(علیه السلام) است که بدون او حرمتی برای حرم و مواقف آن نخواهد بود؛ زیرا نه در عرفات، «معرفت» و نه در مشعر، «شعور» و نه در منا، «ذبح عظیم و قربانی با تقوا» و نه در زمزم، «نشانه حیات» و نه در صفا، «علامت نزهت و صافی» و نه در رمی جمرات، «رمی شیطان و رجم طاغوت» و نه در حج و زیارات، «آیات بینات الهی» ظهور نخواهد کرد. بدون امامت، هیچ کدام از آن مواقف به حساب شعائر اللّه شمرده نمی شود و نظم خاص اختران آسمانی به ویژه مسیر منظم ماه برای شناخت موسم حج و انجام دستورات آن نخواهد بود: ﴿یسْئلونک عَنِ الأهلّةِ قُلْ هی مَواقیتُ للنّاس وَ الحجّ... ﴾ [77] و زائران به عنوان ﴿...امّینَ البَیتِ الحَرام... ﴾ [78] از احترام ویژه بهره مند نبوده و قصد کعبه جنبه شعار الهی نخواهد داشت و ماه ذی حجّه از اوج حرمت خاصِ «الشهر الحرام» نازل شده و در ردیف دیگر ماههای عادی قرار می گیرد و دهه فجر، هرگز فروغ خاصی نخواهد داشت تا مورد سوگند خداوند واقع شود و «شفع» و «وتر» آن نیز بهای مخصوصی پیدا نمی کنند: ﴿و الفَجرِ ٭ و لیالٍ عشرٍ ٭ و الشّفعِ و الوترِ ٭ و اللّیلِ إذا یسرِ ٭ هل فی ذلک قسم لذی حِجر﴾ [79] و «ترویه» و «عرفه» ویژگیهای خود را از دست می دهند و طواف کنندگان گرد کعبه، همانند فرشتگانی که در حریم عرش خداوند به طواف مشغول اند، نخواهند بود و قدمگذاران کعبه و مطاف، به قدمگاه پیامبران الهی در زمین، قدم نخواهند نهاد: «...و وقفوا مواقفَ أنبیائه و تشبّهوا بملائکتهِ المطیفینَ بِعرشه... ».[80] خلاصه، زائران محروم از شناخت امامت و ولایت، هرگز «وَفْد» و مهمانان الهی نبوده و از ضیافت معنوی خدا برخوردار نمی باشند؛ لذا نه برای زیارتشان ارج و حرمتی است و نه لازم است دیگران هرچه زودتر بعد از مراجعه آنان از سفر حج به زیارتشان بروند و از وفد و مهمانانی این چنین بهره بگیرند؛ زیرا آن دستوری که می گوید: هنوز گرد و غبار سفر حج از زائران کعبه زدوده نشده، به زیارتشان بروید و تا هنوز به گناهی آلوده نشده اند، آنها را ملاقات نمایید و می گوید: ثواب مُعانقه و ملاقات با زائری که گرد و غبار سفر حج را به همراه دارد، همانند استلام حجر الاَسود و تماس و بوسیدن آن سنگ مقدس است، شامل همه زائران نمی شود و خلاصه، تکریم چنان زائری لازم نیست.[81]

راز مهمان الهی نبودن غافلان از امامت

چون زائری که امام معصوم(علیه السلام) را نمی شناسد و امامت را کنار می گذارد و سرپرستی امور مسلمانان جهان را به یاوه می گیرد و رهبری توده مردم را از حج و زیارت و دیگر فرازهای عبادی جدا می داند و آن را یک امر عادی و در اختیار هر فرد قرار می دهد و کرامتی برای هدایت خلق خدا و تدبیر امور آنان قائل نیست، در حقیقت، انسان را نشناخته و خود نیز به حریم ارزشمند انسانیت قدم نگذاشته است، لذا از امام محمد باقر(علیه السلام) رسیده است: «أتری هؤلاء الذین یلبّونَ و اللّهُ لأصواتهم أبغض إلی اللّه من أصواتَ الحمیر».[82] چنین زائری که با این دید به زیارت کعبه رفته و با همان دید بازگشته، چگونه در مدار توحید طواف کرده و چطور هرگونه شرک و طغیان را زدوده است؛ در حالی که مجرای فیض خدا را نشناخته و مهم ترین عامل تکامل انسانی را نادیده گرفته و بهترین سرچشمه زلال و حیات بخش را از دست داده و تشنه کام مانده است؟! هرکس امام زمان خود و ولی عصر خویش را نشناسد، مرگ او، مرگ جاهلیت است: قال رسول اللّه(صلّی الله علیه وآله وسلّم): «مَن ماتَ و لم یعرف إمام زمانه ماتَ میتةً جاهلیة».[83] و از آنجا که مرگ در روند زندگی است و هر طور که زندگی اداره شود، به همان سبک مرگ واقع می شود: «کما تعیشون تموتونَ وکما تموتون تُبعثون»، پیوند مرگ و زندگی روشن خواهد شد و چون مرگ کسی که امام زمان خویش را نمی شناسد، مردن جاهلی است، پس زندگی او نیز یک زندگی جاهلی بوده و تمام شئون و سنن حیاتی او همانند جاهلیت سپری می شود. قهراً حجّ وزیارت این گونه افراد نیز یک حج جاهلی بوده و از حجّ توحیدی سهمی نخواهند داشت.

19.پایان حج و وداع با کعبه؛ همان طور که مبدأ جهان هستی، خداوند بوده و پایان آن همان ذات اقدس خداوند است: ﴿هو الأوّلُ والاخر﴾ [84]، همچنین آغاز تمام موجودات جهان آفرینش از خدا و انجام و خاتمه کار همه آنها به سوی خداوند است؛ ﴿إنّا للّه وإنّا إلیهِ راجعون﴾ [85]؛ بنابر این، لازم است هر کاری که انسان موحّد انجام می دهد، ابتدای آن به نام خدا و انتهای آن نیز به یاد او باشد و هیچ کاری را بدون نام خدا شروع نکند و از هیچ عملی، بدون یاد حق خارج نشود و معنای نام و یاد خدا در آغاز و انجام هر کار، حضور اعتقاد توحیدی او در متن عمل و توجّه به شهود خداوندی در صحنه کار است. بنابراین اصل، قرآن کریم دستور می دهد: ﴿و قُل ربّ أدخلنی مُدخل صدقٍ و أخرجنی مُخرج صدقٍ واجعل لی من لدنک سُلطاناً نصیراً﴾ [86]؛ «بگو: پروردگارا! مرا صادقانه داخل و صادقانه خارج کن و از نزد خودت برای من نیروی قاهر و مسلّط و کمک قرار ده»؛ یعنی ورودم به دنیا و خروجم از آن و همچنین ورودم به جهان برزخ و خروجم از آن به قیامت و نیز ورودم در هر کار و خروجم از آن، بر محور راستی و بر پایه درستی باشد. حج و زیارت کعبه نیز از همین اصل قرآنی برخوردار می باشد؛ زیرا لازم است ورود در آن با احرام و لبّیک گفتن بر اساس توحید و صدق نیت بوده و خروج از آن در پایان

حج و وداع کعبه نیز بر پایه توحید و صدق ارادت باشد.

لذا از حضرت ابی الحسن(علیه السلام) نقل شده است که هنگام تودیع کعبه می فرمود: «اللّهم إنّی أنقلبُ علی لا إله إلاّ أنت» [87]؛ پروردگارا! من بر اساس توحید و نفی هرگونه طاغوت و معبود دروغین، به کارم پایان داده و از حج و زیارت کعبه بر می گردم. همچنین بر همان محور کلی است که از حضرت امام محمد باقر(علیه السلام) رسیده است: «الدخولُ فیها دخُولُ فی رحمة اللّهِ و الخروجُ منها خروج من الذنوب» [88]؛ «ورود در درون کعبه، ورود در فضای رحمت پروردگار و خروج از آن بیرون آمدن ازگناهان است».

نورانیت جان، نشانه قبولی حجّ

چون زائر با انجام مناسک حج و زیارت از هر پلیدی پاک می شود و مادامی که به گناه آلوده نگردد، یک انسان نورانی خواهد بود، چنان که از حضرت امام صادق(علیه السلام) رسیده است که: «الحاجُ لایزالُ علیه نورُالحجّ ما لَم یلمّ بذنب» [89]، اگر حج کننده این نورانیت را در خود مشاهده کرد، بداند حجّ او مقبول؛ و گرنه مردود است.

بیان اسرار حجّ در خطبه پیامبراکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)در حجة الوداع

20.خطبه پیامبر گرامی اسلام در حجة الوداع؛ حج و زیارت کعبه، نظیر عبادتهای دیگر، یک سلسله برنامه های فقهی و احکام ظاهری دارد و یک سلسله اسرار و رموز معنوی و چون خاتم انبیا(صلّی الله علیه وآله وسلّم) انسان کاملی است که هم از کمالات ظاهری برخوردار و هم از مقامات معنوی بهره مند می باشد؛ لذا درباره تعلیم دستورات فقهی و احکام عملی حج به دیگران فرمود: «خُذوا عنّی مناسککم» [90]؛ چنان که در باره تعلیم احکام نماز فرمود: «...صلّوا کما رأیتمونی أُصلّی... »[91]. درباره تعلیم اسرار حج و بیان سرّ بعضی از زوایای آن در خطبه حجة الوداع نیز مطالبی فرمودند که نموداری از آن ذیلاً بیان می شود:

1.تهذیب نفس و تزکیه روح در ابعاد توحید و پیوند با امام و اتحاد و اتفاق و حفظ هماهنگی عامه مردم با ایمان: «ثلاث لا یغلُ علیهنّ قلبُ امرءٍ مسلمٍ: إخلاصُ العملِ للّهِ و النصیحةُ لائمّة الحقّ و اللزوم لجماعةِ المؤمنین» [92]؛ یعنی هرگز دل یک مسلمان در م ورد س ه اصل خیانت نمی کند:

الف: تمام کارها را خالصاً للّه انجام دادن و توحید را در تمام کارها حاکم کردن.

ب: با زمامداران حق، ناصحانه برخورد کردن و پیوند با امام راستین را محفوظ داشتن و مسائل را با مقام رهبری در میان گذاشتن و جریان را درست گزارش دادن و رهنمود کامل گرفتن و خالصانه به کار بستن.

ج: اتحاد همه جانبه با مؤمنان را حفظ کردن و از اجتماع آنان جدا نشدن و صفوف به هم فشرده آنها را ترک نکردن و ملازم صحنه همیاری و هماهنگی آنان بودن و تار و پود جامعه اسلامی را با حضور در متن اجتماع مستحکم کردن.

2.برقراری امنیت همه جانبه مردم و حفظ مال و خون آنان از تهاجم؛ «فإنّ اللّهَ حرّمَ علیکم دِمائکم وَ أموالکم... و لا تعثوا فی الأرض مُفسدینَ، فَمن کانت عِندهُ أمانة فلیؤدّها».[93]

3.حفظ اصل مساوات و برابری فردی و نژادی؛ یعنی تمام افراد در برابر قانون اسلام، مساوی و برابرند و همچنین تمام اقوام و قبایل نیز در قبال اسلام یکسانند؛ «الناسُ فی الاسلامِ سواء... لا فضلَ لعربی علی عجمی و لا لعجمی علی عربی إلاّ بتقوی اللّه».[94]

4.خونخواهیها و خونریزیهایی که در جاهلیت بر محور انتقام جابرانه و کینه توزیهای خصمانه رایج بود، خاتمه داده شود و رباخواریهای گذشته که خون آشامی اقتصادی بود، پایان یافته تلقی گردد. پیامبر اکرم(صلّی الله علیه وآله وسلّم) برای اهمیت تحریم ربا و تخطئه خون آشامی جاهلی آن، ضمن آنکه تمام اسناد و مدارک بستانکاران ربوی را لغو و بی اثر دانست، فرمود: اولین ربایی که سند آن را زیر پا می گذارم و باطل بودن آن را اعلام می کنم، سند ربوی عمویم عباس بن عبدالمطلب است؛ «کلُّ دمٍ کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمی... و کلُّ رباً کانَ فی الجاهلیةِ موضوعٌ تحتَ قدمی و أوّل رباً أضعهُ ربا العبّاس بن عبدالمطلب».[95]

5.حقوق زنان را رعایت کردن و با آنان به نیکی رفتار نمودن و زحمات آنان را با خدمات متقابل و متعادل جبران کردن؛ «أُوصیکم بالنساء خیراً... و لَکمْ علیهنّ حقّ و لهنّ علیکم حقٌ کسوتهنّ و رزقهنّ بالمعروف».[96]

6.حقوق خدمتگزاران و کارگران و زیردستان را محترم شمردن و نیازمندیهای آنان را در خوراک و پوشاک، همانند خود برطرف نمودن؛ «فأوصیکم بمنْ ملکتْ أیمانُکم؛ فأطعموهم ممّا تأکلون و ألبسوهم ممّا تلبسون».[97]

7.اصول برادری و فضائل اخلاقی را نسبت به برادران اسلامی رعایت کردن و حیثیت و آبروی آنان را محترم شمردن و به مال و خون آنان تعدی ننمودن؛ «انّ المسلم اخو المسلم لا یغشّهُ و لا یخونهُ و لا یغتابهُ و لا یحلُّ له دمهُ و لا شیئاً من مالهِ إلاّ بطیبِ نفسهِ».[98]

8.قرآن کریم و عترت معصومین و اهل بیت وحی و رسالت را گرامی داشتن و از این دو وزنه وزین، الهام گرفتن و از آنها جدا نشدن؛ «قد خلّفتُ فیکم ما إن تمسّکتم به لن تضلّوا: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی».[99]

9. همگان را در برابر قانون الهی مسئول دانستن و پاسداری کردن از احکام اسلام و تبلیغ نمودن آنچه در آن صحنه گذشت به غائبان، به عنوان ره توشه حج و زیارت کعبه رساندن؛ «...إنّکم مسئولون؛ فلیبلّغ الشاهدُ منکم الغائبَ».[100]

10.ولایت و امامت امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب(علیه السلام) را مطرح نمودن و امت را با امام آشنا کردن و امام را به امّت شناساندن و اطاعت او را چون اطاعت پیامبر دانستن و در نتیجه، حیات جامعه را زندگی معقول و اسلامی کردن و از زندگی جاهلی نجات دادن: «من کنتُ مولاه فعلی مولاهُ. اللّهمّ والِ من والاهُ وعادِ مَنْ عاداه! ».[101] به امید آنکه توفیق حجّ و زیارت کعبه نصیب همه مسلمین گردد تا با انجام مناسک حج و معرفت به اسرار الهام بخش آن، کعبه عامل قیام همگانی مستضعفان جهان علیه مستکبران شود و توده مسلمانان از خطر شرک و طغیان رهایی یافته و با ظهور بقیة اللّه رواح من سواه فداه از کنار همین کعبه، ندای ملکوتی ﴿بقیة اللّه خیر لکم إن کنتم مؤمنین﴾ به جهانیان برسد و قلمرو انسانیت با عدل و داد آباد گردد.

پی نوشت ها

[1] ـ سوره آل عمران، آیه 19.

[2] ـ سوره روم، آیه 30.

[3] ـ سوره شوری، آیه 13.

[4] ـ سوره احزاب، آیه 4.

[5] ـ سوره آل عمران، آیات 96 ـ 97.

[6] ـ سوره حج، آیه 29.

[7] ـ سوره آل عمران، آیه 96.

[8] ـ المیزان، ج 3، ص 402.

[9] ـ سوره حج، آیات 26 ـ 27.

[10] ـ سوره بقره، آیه 125.

[11] ـ سوره مائده، آیه 97.

[12] ـ سوره حدید، آیه 25.

[13] ـ وسائل الشیعه، ج 11، ص 21.

[14] ـ سوره حج، آیه 25.

[15] ـ سوره فاطر، آیه 10.

[16] ـ سوره بقره، آیه 127.

[17] ـ سوره حج، آیه 29.

[18] ـ سوره حج، آیه 33.

[19] ـ سوره حج، آیه 26.

[20] ـ سوره انفال، آیه 35.

[21] ـ احیاء العلوم، ج 1، ص 243.

[22] ـ سوره حج، آیه 25.

[23] ـ وافی، ج 12، ص 53.

[24] ـ همان، ص 39.

[25] ـ وافی، ج 12، ص 40؛ وسائل الشیعه، ج 11، ص 21.

[26] ـ نهج البلاغه، نامه 47.

[27] ـ وسائل الشیعه، ج 17، ص 24، ح 1 و 2.

[28] ـ سوره فتح، آیه 10.

[29] ـ سوره نحل، آیه 36.

[30] ـ سوره توبه، آیه 109.

[31] ـ سوره بقره، آیه 128.

[32] ـ عوالی اللئالی، ج 1، ص 215.

[33] ـ کافی، ج 4، ص 542.

[34] ـ سوره بقره، آیه 197.

[35] ـ سوره حج، آیه 37.

[36] ـ سوره فاطر، آیه 10.

[37] ـ سوره حج، آیه 27.

[38] ـ سوره مائده، آیه 27.

[39] ـ سوره بقره، آیه 127.

[40] ـ وسائل الشیعه، ج 13، ص 376.

[41] ـ سوره توبه، آیه 3.

[42] ـ سوره بقره، آیات 198 ـ 201.

[43] ـ سوره احزاب، آیه 41.

[44] ـ سوره سبأ، آیه 49.

[45] ـ یعنی آن بُعد خاص که خانه مکعب شکل به نام کعبه در او قرار دارد، قبله است؛ نه عین آن بنا؛ زیرا وقتی آن بنا ویران شد، کعبه از بین رفت، ولی قبله محفوظ بود.

[46] ـ وسائل الشیعه، ج 12، ص 403.

[47] ـ نهج البلاغه، خطبه 1 (قاصعه).

[48] ـ سوره مائده، آیه 95.

[49] ـ سوره مائده، آیه 94.

[50] ـ سوره بقره، آیه 186.

[51] ـ سوره بقره، آیه 186.

[52] ـ سوره واقعه، آیه 85.

[53] ـ سوره ق، آیه 16.

[54] ـ نهج البلاغه، خطبه 1.

[55] ـ سوره انفال، آیه 24.

[56] ـ عدة الداعی ابن فهد.

[57] ـ مفاتیح الجنان، دعای عرفه.

[58] ـ سوره انعام، آیه 45.

[59] ـ مفاتیح الجنان، دعای عرفه.

[60] ـ مفاتیح الجنان، دعای عرفه.

[61] ـ سوره نساء، آیه 100.

[62] ـ سوره فاطر، آیه 10.

[63] ـ سوره شوری، آیه 13.

[64] ـ سوره انبیاء، آیه 73.

[65] ـ سوره انعام، آیه 75.

[66] ـ عیون اَخبار الرضا(علیه السلام)، ج 1، ص 197.

[67] ـ وسائل الشیعه، ج 1، ص 180.

[68] ـ همان.

[69] ـ سوره بلد، آیات 1 ـ 2.

[70] ـ سوره عصر، آیات 1 ـ 2.

[71] ـ زیارت جامعه.

[72] ـ وسائل الشیعه، ج 14، ص 324.

[73] ـ نهج البلاغه، خطبه 233.

[74] ـ بحار الأنوار، ج 45، ص 138.

[75] ـ وافی، ج 12، ص 79؛ «کان النبی(صلّی الله علیه وآله وسلّم) لیستهدی من ماء زمزم و هو بالمدینة».

[76] ـ سوره احزاب، آیه 33.

[77] ـ سوره بقره، آیه 189.

[78] ـ سوره مائده، آیه 2.

[79] ـ سوره فجر، آیات 1 ـ 5.

[80] ـ نهج البلاغه، خطبه 1.

[81] ـ وافی، ج 14، ص 1300، باب تعظیم القادم من الحج.

[82] ـ وافی، ج 14، ص 1310، کتاب الحج، باب النوادر.

[83] ـ بحار الانوار، ج 32، ص 321.

[84] ـ سوره حدید، آیه 3.

[85] ـ سوره بقره، آیه 156.

[86] ـ سوره اِسراء، آیه 80.

[87] ـ وافی، ج 14، ص 1293، باب وداع البیت.

[88] ـ همان، ص 1284، باب دخول الکعبة.

[89] ـ همان، ج 12، ص 219، باب فضل الحج.

[90] ـ عوالی اللئالی، ج 1، ص 215.

[91] ـ بحار الانوار، ج 82، ص 279.

[92] ـ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 503.

[93] ـ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 503 و 504.

[94] ـ همان.

[95] ـ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 504 و 505.

[96] ـ همان.

[97] ـ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 506.

[98] ـ همان.

[99] ـ همان، ص 507.

[100] ـ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 508.

[101] ـ همان.

کلمات کلیدی
حج  |  مناسک حج  |  جهانی شدن دین  |  بیت الله الحرام  | 
لینک کوتاه :