گنجینه معارف

توبه و استغفار

استغفار، طلب مغفرت می باشد برای گناهان گذشته، نه گناهان آینده ولی توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترک گناهان آینده است. کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.

منبع : pajoohe.ir تعداد بازدید : 4305     تاریخ درج : 1397/05/20    

استغفار در لغت از ماده غفر[1] مصدر باب استفعال به معنی پوشانیدن و محو آثار خطاء است[2]و در اصطلاح طلب غفران نمودن با زبان و عمل[3]است و طلب مغفرت در صورتی محقّق می شود که ندامت قلبی و پشیمانی از خطایی که واقع شده است حاصل گردد.[4] نخستین مرتبه تقوی، بیزاری از زشتیها و انگیزه های نفسانی می باشد که با خرد، منافات دارد. این مرتبه، همان مقام استغفار است.[5] استغفار درجه بلند مرتبگان و صدای استغفار خوش ترین صدا در نزد پروردگار است.

توبه و استغفار

استغفار طلب آمرزش است و او مقرون به توبه است.[6] حال فرق میان توبه و استغفار این است که:

1- استغفار، طلب آمرزش است بوسیله دعا، توبه یا. .. ولی توبه پشیمانی از معصیت و تصمیم بر عدم تکرار آن است.[7]

2- استغفار، طلب مغفرت می باشد برای گناهان گذشته، نه گناهان آینده ولی توبه، طلب مغفرت از گناهان گذشته و تعهد بر ترک گناهان آینده است.[8]

3- در توبه درخواست لقاء خدا و درک وصل او است، ولی در استغفار درخواست آمرزش خود و رفع موانع و حجاب ها است.[9]

4- توبه مختص به گنهکار است که حقیقتاً از عمل خود پشیمان است و لکن استغفار دعاء است بمعنی طلب مغفرت.[10]

شرایط استغفار

حضرت علی (ع) فرمودند: می دانی معنای استغفار چیست؟ استغفار درجه والا مقامان است و دارای شش معنا است، اوّل- پشیمانی از آنچه گذشت، دوّم- تصمیم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم چنانکه خدا را پاک دیدار کنی که چیزی بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجب های ضایع ساخته را به جا آوری پنجم- گوشتی که از حرام بر اندامت روییده با اندوه فراوان آب کنی چنانکه پوست به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید. ششم- رنج طاعت را به تن بچشانی چنانکه شیرینی گناه را به او چشانده بودی. پس آنگاه بگویی استغفر اللَّه![11] علامه طباطبایی(ره) استغفار را مشروط به توبه و عمل صالح دانسته است[12]و می فرمایند: استغفار کسی مؤثر است که نخواهد آن عمل زشت را هم چنان مرتکب شود.[13] پس استغفار به درگاه خداوند، زمینه نزول برکاتی را فراهم می کند اما این حکم شامل مشرکین[14]نمی شود. استغفار کردن برای منافقان به دلیل کفر و فسق آنها بی اثر می باشد.آیه ای[15]خطاب به رسول گرامی(ص) می فرماید: چنانچه در باره منافقان طلب عفو و آمرزش نمائی و یا از این درخواست صرف نظر کنی یکسان است و چنانچه هفتاد بار برای آنان طلب عفو و مغفرت نمائی پروردگار آنها را نخواهد آمرزید؛ زیرا مغفرت و آمرزش عبارت از محو گناه است و تیره گی آن از صحیفه روان گناهکار زایل شود و صفاء یابد.

زمینه های استغفار

آنچه زمینه استغفار می شود به قرار ذیل می باشد:

1-آگاهی از آمرزش پذیری خداوند[16] مقتضی درخواست آمرزش از او[17]

2-امید به رحمت خدا[18]

3-ایمان[19]«فرشتگانی که حاملان عرشند... برای مؤمنان استغفار می کنند»[20]

4-توبه پذیری خدا«پروردگارت را تسبیح و حمد کن و از او آمرزش بخواه که او بسیار توبه پذیر است»[21]

5-توجه به حکمت و عزت خدا« پروردگارا!... ما را ببخش، ای پروردگار ما که تو عزیز و حکیمی!»[22]

6-توجه به فرجام امور[23]

7-توجه به قدرت خدا[24]

8- توجه به ولایت خدا[25]

9-ذکر خدا[26]

10-مشاهده عذاب: «و چیزی مردم را بازنداشت از اینکه- وقتی هدایت به سراغشان آمد- ایمان بیاورند و از پروردگارشان طلب آمرزش کنند، جز اینکه. .. یا عذاب (الهی) در برابرشان قرار گیرد»[27]

موانع استغفار

1-شرک و بت پرستی[28]«و ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید...*گفتند:... و ما خدایان خود را بخاطر حرف تو، رها نخواهیم کرد!...»[29]

2-تقلید کورکورانه[30]

3-جهل«ازپروردگار خود، آمرزش بطلبید...*گفتند: «ای شعیب! بسیاری از آنچه را می گویی، ما نمی فهمیم!...»[31]

4-ظلم[32]

5-فسق[33]

6-لجاجت[34]

7-عصیان و نافرمانی[35]

آداب استغفار

1- استغفار در سحر:«و در سحرگاهان، استغفار می نمایند.»[36]

2-استغفار درشب جمعه:[37] «بزودی برای شما از پروردگارم آمرزش می طلبم...»[38] علت اینکه حضرت یعقوب در همان حال برای آنها طلب آمرزش نکرد این بود که می خواست در سحر شب جمعه برای آمرزش آنها دعا کند[39]

3- از آداب دعا و استغفار، ابتدا اعتراف به گناه است.[40] «پروردگارا! ما به خویشتن ستم کردیم! و اگر ما را نبخشی و...»[41]

4- اظهارایمان:[42]«پروردگارا! ما ایمان آورده ایم پس گناهان ما را بیامرز،»[43]

5-توجه به ربوبیت خدا:[44] «رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا. .. »[45]

6-توجه به ولایت خدا:[46] « پروردگارا!. .. ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده! تو مولا و سرپرست مایی،..»[47]

7-توسل به انبیاءبرای آمرزش خواهی:[48] « اگر این مخالفان. ..به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می کرد خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند»[49]

8-ذکرصفات کمال خدا در استغفار:[50]«پروردگارا! مرا ببخش و رحمت کن و تو بهترین رحم کنندگانی! »[51]

9-یاد خدا:[52]«و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند، یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می کنند- و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟...»[53]

آثار استغفار

1- زمینه ساز آمرزش گناه:« کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.»[54] حضرت رضا(ع) فرمودند: «مثل استغفار (و ریختن گناهان بسبب آن) چون برگی است بر درختی که (در فصل پائیز آن درخت) بجنبد و آن برگ بریزد...»[55]

2-بهترین عبادت: حضرت رضا(ع):«استغفار و کلام لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ، بهترین عبادت است»[56]

3-بهترین دعا:رسول خدا (ص) فرمود:« بهترین دعا استغفار است.»[57] و زمینه ساز اجابت دعا:[58]«پروردگارا! مرا ببخش و حکومتی به من عطا کن...پس ما باد را مسخّر او ساختیم...»[59]

4-نورانیت نامه اعمال:امام صادق(ع) فرمود: «هر گاه بنده بسیار استغفار کند نامه عملش بالا رود در حالی که می درخشد.»[60]

5- سبب افزایش توان: «ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به سوی او بازگردید تا... نیرویی بر نیرویتان بیفزاید!»[61]

6- زمینه ساز نزول باران، امداد با فرزند،مال ورونق کشاورزی:[62] «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است * تا باران های پربرکت آسمان را پی در پی بر شما فرستد* و شما را با اموال و فرزندان فراوان کمک کند و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد.»[63]

7- منشأ بهره مندی از امکانت خوب دنیا: «از پروردگار خویش آمرزش بطلبید سپس بسوی او بازگردید تا شما را تا مدّت معیّنی (از مواهب زندگی این جهان) به خوبی بهره مند سازد...»[64] رسول خدا (ص) فرمودند: «هر که استغفار کند خدا برای او از هر غمی گشایش و از هر تنگنائی مفری پدید آرد. و او را از جایی که انتظار ندارد روزی دهد»[65]

8- سبب جلب رحمت و محبت خدا: «از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوی او بازگردید که پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه کار) است!»[66] «...چرا از خداوند تقاضای آمرزش نمی کنید تا شاید مشمول رحمت (او) شوید؟!»[67]

9-مایه نجات از عذاب الهی: «...و (نیز) تا استغفار می کنند، خدا عذابشان نمی کند»[68]امیر مؤمنان (ع) فرمود: «در زمین دو وسیله برای امان از عذاب الهی است، یکی از آن دو از دست رفته و اینک به دوّمی متمسّک شوید، امّا امان اوّلی رسول اکرم(ص) است ولی امان دوّم استغفار است.»[69]

10-راه نجات:حضرت علی(ع): «شگفتا از کسی که ناامید باشد و نجات با اوست. پرسیدند نجات چیست؟ فرمود: استغفار.»[70]

11-قطع کننده ریشه شیطان:رسول خدا(ص) فرمود: «استغفار و طلب آمرزش از خداوند، ریشه شیطان را قطع می نماید.»[71]

12-جلاء دهنده دل:رسول خدا(ص) فرمود: «قلبها را زنگاری است چون زنگ مس که باید با استغفار، جلایش دهید.»[72] پس آنگاه که آدمی در اثر غفلت و یا طغیان هواهای نفسانی دچار گناه شد باید بی درنگ خود را در معرض رحمت واسعه الهی قرار دهد و از او آمرزش طلبد و با استغفار دل و جان خویش را شست و شو دهد.

پی نوشت ها


[1] به معنای پوشاندن و مستور کردن. قرشى سید على اکبر ؛ قاموس قرآن‌، تهران‌، دار الکتب الإسلامیة،1371 ش‌، ششم‌،، ج‌5، ص 108

[2] مصطفوى ،حسن‌؛تفسیر روشن‌، تهران‌، مرکز نشر کتاب‌،1380 ش‌، اول‌، ج‌6، ص 54

[3] راغب اصفهانی،حسین بن محمد؛ ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن‌، خسروى حسینى سید غلامرضا، تهران‌، انتشارات مرتضوى‌،1375 ش‌، دوم، ج2ص703

[4] تفسیر روشن، ج‌6، ص 54

[5] گنابادی،سلطان محمد؛ترجمه بیان السعادة فى مقامات العبادة، خانى رضا / حشمت الله ریاضى، تهران‌، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام‌نور،1372 ش‌، اول‌ ، ج‌1، ص 424

[6] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‌13، ص 209

[7] طبرسی،فضل بن حسن؛ ترجمه مجمع البیان فى تفسیر القرآن‌، مترجمان‌، تهران‌، انتشارات فراهانى‌،1360 ش،‌ اول‌ ، ج‌7، ص 133

[8] نجفى خمینى محمد جواد ؛تفسیر آسان‌، تهران‌، انتشارات اسلامیه،1398 ق‌، اول‌، ج‌7، ص 220

[9] تفسیر روشن، ج‌6، ص 185

[10] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‌7، ص 276

[11] سید رضی؛ نهج البلاغة، محمد دشتى‌، قم‌، مشهور،1379 ش‌، اول‌، ح417

[12] طباطبایی،محمد حسین؛ ترجمه تفسیر المیزان‌، موسوى همدانى سید محمد باقر، قم‌، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‌ى مدرسین حوزه علمیه قم‌،1374 ش‌، پنجم‌،ج‌4، ص 36

[13] ترجمه تفسیر المیزان، ج‌4، ص 30

[14] سوره توبه،آیه113«ما کانَ لِلنَّبِیِّ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ یَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِکِینَ وَ لَوْ کانُوا أُولِی قُرْبى‌ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحِیمِ»

[15] سوره توبه،آیه 80«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِینَ مَرَّةً فَلَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ‌»

[16] قرائتى محسن ؛ تفسیر نور، تهران‌، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن‌،1383 ش‌، یازدهم‌،ج‌5 ، ص 374

[17] سوره آل عمران،آیه135/سوره قصص،آیه16و...

[18] سوره نمل،آیه 46 «قالَ یا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّیِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»و تفسیر نور ، ج‌2 ،ص 376

[19] بابایی، احمد علی، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1382 هـ ش، سیزدهم،،ج‌4 ، ص 255

[20] سوره غافر،آیه7 «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ ... یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا...»

[21] سوره نصر ،آیه3« فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوَّاباً»

[22] سورهممتحنه،آیه5«... اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»

[23] سوره بقره،آیه285 وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُو تفسیر نور ، ج‌5 ، ص 336

[24] سوره هود،آیه 3-4«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ... وَ هُوَ عَلى‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ »

[25] سوره بقره،آیه286 «...اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا...»

[26] سوره آل عمران،آیه135

[27] سوره کهف،آیه55

[28] أطیب البیان فی تفسیر القرآن ، ج‌13 ،ص 23

[29] سوره هود،آیه52-53« وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ...* قالُوا ... وَ ما نَحْنُ بِتارِکِی آلِهَتِنا عَنْ قَوْلِکَ ....»

[30] سوره هود،آیه61-62«...فَاسْتَغْفِرُوهُ...* قالُوا ... أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا ... »

[31] سوره هود،آیه90-91«وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ...*قالُوا یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ ...»

[32] سوره اعراف،آیه162-161« وَ إِذْ قِیلَ لَهُمُ اسْکُنُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ وَ کُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ وَ قُولُوا حِطَّةٌ وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً نَغْفِرْ لَکُمْ خَطِیئاتِکُمْ...* فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ ...»

[33] همان

[34] سوره کهف،آیه55

[35] سوره نوح،آیه10-21«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً *... قالَ نُوحٌ رَبِّ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی وَ اتَّبَعُوا مَنْ لَمْ یَزِدْهُ مالُهُ وَ وَلَدُهُ إِلاَّ خَساراً »

[36] سوره آل عمران،آیه 17و سوره ذاریات ،آیه18 «وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحار»

[37] أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‌7، ص 276

[38] سوره یوسف ،آیه98«قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ ...»

[39] مجمع البیان، ج12 ،ص295

[40] تفسیر نور، ج‌4، ص 43

[41] سوره اعراف ،آیه23 «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا ... وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا ...‌»

[42] انوار درخشان، ج‌8، ص 76

[43] سوره آل عمران،آیه16/193 «الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا ...»

[44] ترجمه المیزان، ج‌10، ص 560

[45] سوره آل عمران ،آیه147/193و...

[46] ترجمه بیان السعادة ، ج‌3 ، ص 480

[47] سوره بقره ،آیه286«رَبَّنا ... وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا...»

[48] تفسیر نور ، ج‌7 ص 276و مکارم شیرازى، ناصر ؛تفسیر نمونه، تهران‌،‌ دار الکتب الإسلامیة،1374 ش، اول‌ ، ج‌10 ،ص 75

[49] سوره نساء،آیه64«...وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِیماً»

[50] برگزیده تفسیر نمونه ، ج‌2 ،ص 323و تفسیر نور ، ج‌10، ص 108

[51] سوره مؤمنون،آیه118« وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ»

[52] تفسیر آسان ، ج‌11 ،ص 282

[53] سوره آل عمران ،آیه135« وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ....»

[54] سوره نساء،آیه 110 «وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللَّهَ یَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِیماً»

[55] شیخ کلینی؛اصول کافى، حاج سید جواد مصطفوى‌، تهران‌، کتاب فروشى علمیه اسلامیه‌،اول،ج‌4، ص 172

[56] آیین بندگى و نیایش ، ص 445

[57] اصول کافى ، ج‌4، ص 266

[58] تفسیر نور ، ج‌10 ،ص 108

[59] سوره ص،آیه35و39« قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً ...فَسَخَّرْنا لَهُ »

[60] اصول کافى ، ج‌4، ص: 265

[61] سوره هود ،آیه52 «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلى‌ قُوَّتِکُمْ»

[62] تفسیر نمونه ، ج‌25 ،ص 73

[63] سوره نوح،آیه10-12« فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً* یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً *وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارا»

[64] سوره هود،آیه3« وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى ...

[65] پاینده‌، ابو القاسم ؛ نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول ص‌، تهران‌، دنیاى دانش،1382 ش‌، چهارم‌،ص 756

[66] سوره هود ،آیه90 «وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ إِنَّ رَبِّی رَحِیمٌ وَدُودٌ.»

[67] سوره نمل،آیه46«... لَوْ لا تَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ‌»

[68] سوره انفال،آیه33 «..وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ‌»

[69] شیخ حسن فرزند شیخ طبرسی؛ مکارم الأخلاق، سید ابراهیم میر باقرى‌، تهران‌، فراهانى،1365 ش‌، دوم‌، ج‌2، ص 106

[70] مکارم الأخلاق ، ج‌2، ص103

[71] راوندى‌، سید فضل الله ؛ نوادر راوندى ‌، احمد صادقى اردستانى‌، تهران‌، بنیاد کوشانپور،1376 ش‌، اول، ص 208

[72] آیین بندگى و نیایش ص 445

کلمات کلیدی
گناه  |  توبه  |  استغفار  |  مغفرت الهی  | 
لینک کوتاه :