واکاوی تاریخ ولادت و سن شریف علی اکبر علیه السلام در منابع تاریخی

1. مقدمه

واقعۀ عاشورا گرچه به مانند هر پدیدۀ تاریخی دیـگر در مـقطع زمانی مشخص و مکانی ویژه اتفاق افتاد، اما پیامی فراتر از مقیاس های زمانی و مکانی خویش داشت؛ به طوری که با گذشت قریب به چهارده قرن از رخداد این حادثۀ عظیم، هنوز نام و یـاد آن زنـده و الهام بخش بسیاری از جنبش های ظلم ستیزانه است.

علی اکبر(ع) از برجسته ترین شهدای صحنۀ کربلاست که در فرهنگ محرّم و سوگواری امام حسین(ع) جایگاهی والا دارد و در جامعه اسلامی به عنوان بهترین الگو برای جوانان معرفی شده اسـت. ضـرورت نگارش این پژوهش این است که اگرچه درباره فضایل و کیفیت شهادت آن حضرت، مطالب بسیاری به صورت پراکنده، در لابه لای کتاب های تاریخی و حدیثی مشاهده می شود، اما موضوعاتی از زندگانی وی مانند تـاریخ ولادت و سـن مـبارکش در هاله ای از ابهام باقی مانده اسـت و تـاکنون مـقاله یا نوشتاری جامع به صورت ضمنی یا مستقل به این موضوع نپرداخته است که با توجه به اهمیت آن، اقتضا دارد محققان و پژوهـشگران بـه آن تـوجه بیشتری مبذول دارند.

اهمیت این نگارش، هنگامی بـروز مـی یابد که بدانیم نتیجه این تحقیق بر پرسش ها و موضوعاتی دیگر از زندگانی حضرت علی اکبر(ع) نیز تأثیرگذار است. این پرسش ها عـبارتند از:

الفـ ) آیـا حضرت علی اکبر(ع) از برادرش حضرت سجاد(ع) بزرگ تر بوده است و در نـتیجه بزرگ ترین فرزند امام حسین(ع) به شمار می آید؟

ب) آیا علی اکبر(ع) در زمان خلافت عثمان به دنیا آمده و در نتیجه آیا زمـان حـضرت علی(ع) را درک کرده است؟

ج) آیا مصداق علی اکبر(ع) در فقرات زیارت نامه ها ایشان است یا بـرادر بـزرگوارش حضرت سجاد(ع)؟

د) آیا واژه «غلام» که در روایات، برای حضرت علی اکبر(ع) توصیف شده است با نظر مـنتخب دربـاره سـن ایشان سنخیت دارد؟

اساس نگارش این مقاله بر اساس نگاشته های منابع اولیه بـوده و گـاه بـه عنوان شاهد و قرینه از نگاشته های متأخر نیز استفاده شده است. بنابراین روش این مقاله، توصیفی، تـحلیلی بـه شـمار می آید و از آن جا که این پژوهش می تواند مورد استفاده گرایش های مختلف حوزوی و دانشگاهی قرار گـیرد، تـحقیقی کاربرد نیز به شمار می آید.

نخستین نگاشته ها درباره زندگانی حضرت علی اکبر(ع) بـرخی کـتاب های تـاریخی و منابع اولیه (منابع قبل از قرن هفتم) از قبیل «الطبقات الکبیر» ابن سعد (م230 ق)، «انساب الاشراف» بـلاذری (م 279 ق)، «تـاریخ الامم و الملوک » طبری (م310 ق)، «الفتوح» ابن اعثم کوفی(م314 ق)، «الارشاد» شیخ مفید (م 413 ق)، «مقتل الحسین» خـوارزمی (م568 ق) و «اللهـوف» سـید بن طاووس (م 664 ق) است و عمده نگاشته های بعد تا قرن سیزده و چهاردهم هجری، برگرفته از منابع ذکر شـده و هـمچنین روایاتی است که در میان برخی از کتب و جوامع حدیثی از قبیل «کامل الزیارات» اثـر ابـن قـولویه (م368 ق)، «الکافی » اثر کلینی (م 328 ق) و «بحارالانوار» اثر علامه مجلسی (م 1110 ق) مشاهده می گردد.

2. مختصری از زندگانی حضرت علی اکبر(ع) (بـرگرفته از مـنابع اولیـه)

بنابر نقل مشهور، علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، در مدینه بـه دنـیا آمد. پدرش امام سوم شیعیان و مادرش لیلی بنت ابی مرة نام دارد (اصفهانی، ۱۴۰۸: ۸۶). مادر لیلا، «میمونه » معروف بـه «امـ شیبه» دختر ابوسفیان صخر بن حرب بن اُمیّه است و با ملاحظه همین نـسبت بـود که بنابر برخی گزارش ها، بنی امیه در روز عاشورا بـرای حـضرت عـلی اکبر(ع) امان نامه آوردند (ابن شهر آشوب، 1421: 4/257).

گزارش های تـاریخی، لقـب وی را اکبر و کنیه اش را ابوالحسن نگاشته اند (همو:۸۶ )؛ اما شیخ مفید، لقب او را اصغر گفته و اکـبر را لقـب امام سجاد(ع) دانسته است (مـفید، ۱۴۱۳: ۱۳۵).

بـا توجه بـه فـقرات زیـارت نامۀ علی اکبر(ع)، وی جوانی رشـید، شـجاع، راست گو، پاک و درستکار بوده است (ابن مکی عاملی، 1410: 145). امام حسین(ع) او را شبیه ترین مردم در خلقت و آفـرینش، اخـلاق و گفتار به رسول خدا (ص) معرفی فـرموده است (ابن طاووس، 1414: ۱۳۹).

درباره بـرخی از جـنبه های زندگی علی اکبر(ع)، اختلافاتی وجـود دارد. بـرخی نسب شناسان و تاریخ دانان، او را بزرگ ترین فرزند امام حسین(ع) برشمرده اند (ابن سعد، بی تا: ۵/۲۱۱؛ طبری، بی تا: ۵/ ۴۴۶) و برخی دیـگر، وی را کوچک تر از امام سجاد(ع) دانسته اند (مـفید، ۱۴۱۳: ۷۶).

هـمچنین دربـاره ازدواج و فرزندان وی نیز اخـتلاف وجـود دارد. برخی با استناد بـه عـبارتی از زیارت نامه وی، او را صاحب همسر و فرزند می دانند (ابن قولویه، 1418: 18). شیخ کلینی در فروع کافی، حدیثی از امام رضا(ع) نـقل کـرده که حکایت از ازدواج وی با یک کنیز و داشـتن فـرزندی به نـام حـسن دارد. در مـقابل، گروهی از علمای انساب و مـحققان تصریح کرده اند که از وی فرزندی نمانده و نسل امام حسین(ع) تنها از طریق امام سجاد(ع) ادامه پیدا کـرده اسـت (ابن سعد، بی تا: ۵/ ۲۱۱؛ یعقوبی، بی تا: ۲/ ۱۸۴).

علی اکبر(ع)، در روز دهـم مـحرم سـال ۶۱ قـمری، در روز عـاشورا اولین نفر از بـنی هاشم بـود که اجازه ورود به میدان جنگ را از امام حسین(ع) گرفت و به همراه پدر و بسیاری از بنی هاشم به شهادت رسید و در کـنار حـضرت سـیدالشهدا(ع) به خاک سپرده شد (ابن طاوس، 1414: ۱۳۹).

امام زمـان(ع) در زیـارت نـاحیه مـقدسه، بـر حـضرت علی اکبر(ع) سلام کرده و دشمن وی را مورد لعن قرار می دهد (همو، 1415: ۳/ ۷۴).

3. اقوال دانشمندان درباره سن شریف حضرت علی اکبر(ع)

بر اساس پژوهش و جست وجوی نگارنده، دانشمندان و مورخان، سن شـریف او را مختلف نقل کرده اند که ما آنها را به هشت دسته تقسیم می کنیم:

1. هفده سال (طریحی، بی تا، 443)؛

2. هجده سال (ابن شهر آشوب، 1421: 4/118؛ کوفی، 1372: 5/114؛ خوارزمی، 1367: 111؛ واعظ کاشفی، 1341: 337؛ مجلسی، 1403: 45/42؛ امین، 1403: 1/607؛ سپهر، 1389: 6/356)؛

3. بین سیزده تا نـوزده سـال (مفید، 1399: 238)؛

4. نوزده سال (طبرسی، 1399: 242)؛

5. بیست و سه سال (ابن فندق، 1410: 397؛ حلی 1406: 68 )؛

6. بیست و پنج سال (حلی، 1410: 1/ 655؛ اصفهانی، بی تا: 81؛ قمی، 1405: 167)؛

7. بیست و هفت سال (مقرّم، 1413: 12 )؛

8. بیست و هشت سال (خوارزمی، نگاهی نو به جریان عـاشورا: 89 - 91).

بـنابر پنج قول اول، تولد ایشان پس از دوران خلافت عثمان (25-35ق) و بنابر نظریه های پایانی، تولد وی، پیش از حکومت عثمان بوده است.

4. شواهد و قراین بر بزرگ تر بودن حضرت علی اکبر(ع)

طـبق نقل مشهور و بنابر گزارش های مـعتبر، امـام سجاد(ع) متولد سال 38 قمری بوده و در هنگام شهادت پدر بزرگوارش در کربلا، بیست و سه سال داشته است (ابن سعد، 1414: 5/212). از طرفی بر اساس شواهدی که ذکر خواهد شـد، عـلی اکبر(ع) بزرگ تر از امام سجاد(ع) بـوده است. بنابراین قول 25 ساله تا 28 ساله بودن ایشان بر سایر اقوال ترجیح دارد.

برخی از شواهد بر بزرگ تر بودن حضرت علی اکبر(ع) عبارتند از:

4-1. شهرت و اتفاق نظر اکثر مورخان

محقق شوشتری در قاموس الرجـال مـی نویسد:

امام سجاد(ع) در روز عاشورا تقریباً مردی 22 ساله بود و علی اکبر از او بزرگ تر بوده است. از این رو 18 ساله بودن علی اکبر(ع) معقول نیست. (تستری، 1414: 7/420)

سید عبدالرزاق مقرم در کتاب خود آورده است:

علی اکبر(ع) در روز عاشورا نـزدیک 27 سـال داشته و مـورخان و نسب شناسان بزرگ تر بودن او را از امام سجاد(ع) که در آن روز بیست و سه ساله بوده تأکید می کنند و بر آن اتفاق دارند. (مقرم، 1413: 12)

وی از 28 نـفر از علما و مورخان شیعه و سنی نقل نموده که آن جناب از برادرش امـام سجاد(ع) بـزرگ تر بوده است. برخی از این مورخان عبارتند از:

• ابومخنف (م157ق) در وقعة الطف (1367: 241 )؛

• بلاذری (م279 ق) در انساب الاشراف (1397: 2/146)؛

• یعقوبی (م284ق) در تاریخ یعقوبی (1378: 2/184)؛

• طبری(م310ق) در تـاریخ الامـم و الملوک (1408: 3/330)؛

• ابن سهل بلخی (م323ق) در البدأ و التاریخ (1417: 2/ 146 )؛

• مسعودی (م346ق) در مروج الذهب و معادن الجواهر (1404: 3/ 61)؛

• ابوالفرج اصـفهانی (م356ق) در مـقاتل الطـالبیین (بی تا: 81)؛

• ابن الخطب خوارزمی (م630ق) در مقتل الحسین (بی تا: 2/ 36)؛

• عبدالرحمن بن جوزی (م597 ق) در المنتظم فی تاریخ الملوک و الامـم (1413: 5/ 340)؛

• ابن اثیر جزری (م630ق) در الکامل فی التاریخ (1418: 3/428)؛

• سبط ابن جوزی(م654ق) در تذکرة الخواص (1410: 229)؛

• اربلی (م692ق) در کشف الغـمة فی معرفة الائمة (1401: 2/250)؛

• ابـن کثیر شـامی (م774ق) در البدایة و النهایة (بی تا: 7/ 201 )؛

• ابن صباغ مالکی (م855ق) در الفصول المهمة (1375: 197)؛

• طریحی (م1085ق) در المنتخب (بی تا، 443).

4-2. تقدم قول نسب شناسان بر برخی مورخان

محمد بن ادریس حلی می نویسد:

دربارۀ سن و بزرگ تر بودن علی اکبر(ع) از امام سجاد(ع) باید بـه خبرگان و نسب شناسان رجوع نمود؛ مانند زبیر بن بکار، ابوالفرج اصفهانی، بلاذری، مزنی، صاحب کتاب لباب اخبار الخلفاء، عمری، صاحب کتاب زواجر و مواعظ، ابن قتیبه، در کتاب معارف، محمد بن جریر طبری، ابن ابی الازهر، ابـوحنیفه دیـنوری و ابوعلی بن همام... . همۀ این نویسندگان و دانشمندان و نسب شناسان بزرگ، بر بزرگ تر بودن علی اکبر(ع) از امام سجاد(ع) اتفاق نظر دارند و آنان در اظهار نظر دراین باره از دیگران آگاه ترند. (حلی، 1410: 1/655)

محدث قمی در نفس المـهموم مـی فرماید:

در این جا گفتار ابن ادریس که فارس این میدان است و با تتبع کافی، به صراحت سخن می گوید، کافی است. (قمی، 1405: 167)

عمری _ از نسب شناسان بزرگ _ در کتاب المجدی می نویسد:

کسانی که نسبت بـه فـرزندان امام حسین(ع) و تاریخ زندگی آنان بصیرت و شناخت کافی ندارند، گمان می کنند علی بن الحسین الاصغر یعنی امام سجاد(ع) در کربلا کشته شده است. (به نقل از: حلی، 1410: 1/655)

بنابراین با توجه بـه ایـن که ایـن مسئله، بحث تخصصی علم انـساب اسـت، بـاید قول کارشناسان این علم را بر قول عالمانی چون شیخ مفید که مورخ بوده و نسب شناس به شمار نمی آید ترجیح داد.

4-3. نقل روایت وی از جـد بـزرگوارش

برخی از دانشمندان در کتب خود نوشته اند:

حضرت علی اکبر(ع) از جـد بزرگوارش امیرمؤمنان علی(ع) روایت نقل کرده است. (قمی، 1405: 192؛ حلی، 1410: 1/655 )

بنابراین نقل، اگر حضرت علی اکبر(ع) دو سال پیش از کشته شـدن عـثمان بـه دنیا آمده باشد، تقریباً هفت سال از زندگی پربرکتش در زمان حـیات جدش امیرمؤمنان(ع) بوده و با این حساب، نقل روایت می تواند صحیح و دال بر بیست و هفت سالگی اش در کربلا باشد.

پژوهش نامه معارف حسینی (آیت بوستان) » بهار 1397 - شماره 9 (صفحه 14)

4-4. مدح امـام علی(ع) دربـاره وی

بنابر نقل برخی کتاب های روایی، امیرمؤمنان علی(ع) بسیار او را دوست می داشت. حـتی گـفته شده است او را مدح می نمود و اشعاری در مدحش می سرود. ابن نمای حلی در مثیر الاحزان (1406: 68) و ابن ادریس در سرائر (1410، 1/ 656 )، آورده اند کـه حـضرت امـیرمؤمنان(ع) در شأن وی فرموده است:

لم تر عین نظرت مثله

من محتف یـمشی و لا نـاعل[1]

هـمچنین به نوشتۀ ابوالفرج اصفهانی، حجاج بن معتمر هلالی از ابی عبیده و خلف الاحمر اشعار زیـر کـه در تـوصیف حضرت علی اکبر(ع) سروده شده است را نقل می کند:

لم ترعین نظرت مثله

من محتف یـمشی و لا نـاعل

یغلی نئی اللحم حتی اذا

انضح لم یغل علی الآکل

کان اذا شبت له ناره

یوقدها بالشرف القابل

کیما یراها بائس مرمل

او فرد حی لیس بالآهل

اعنی ابن لیلی ذا السداد و الندا

اعنی ابن بنت الحسب الفاضل

لا یؤثر الدنیا علی دینه

ولا یبیع الحق بالباطل[2]

به باور نگارنده، سروده این دو شاعر که بیت اول آن با سروده امیر مؤمنان(ع) یکی است، ادامه شعر حضرت امیر(ع) است که هم وزن آن، توسط این دو شاعر ایراد شده است. این اشعار نشان می دهد که در آن روزگار، علی اکبر(ع) مردی بزرگ و مشهور در مهمان دوستی و غریب نوازی بوده است که شاعران به مدح او پرداخته اند و می تواند شاهد بر بیست و هفت سالگی وی در کربلا باشد.

4-5. کلام امام سجاد(ع) مـبنی بـر شـهادت برادر بزرگ ترش

ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین می نویسد:

ابن زیاد ملعون، امام سجاد(ع) را طلبید. هـنگامی کـه حضرت تشریف آورد، از ایشان پرسید، اسمت چیست؟ حضرت سجاد(ع) فرمود: علی. آن ملعون گفت: آیا خـداوند عـلی را در کـربلا نکشت؟ امام فرمود: من برادر بزرگ تری داشتم که نام او نیز علی بود و تو او را در کربلا شهید کـردی. (اصـفهانی، ۱۴۰۸: ۸0)

این عبارت نص صریحی است بر این که علی بن الحسین شهید از امـام سجاد(ع) بـزرگ تر بوده است و طبق نقل مشهور، امام سجاد(ع) «علی بن الحسین الاوسط» است و «علی بن الحـسین الاصـغر»، کـودک شیرخواره امام حسین(ع) بوده است.

4-6. کلام حضرت زینب(ع)، مبنی بر شهادت وی

شـیخ صـدوق در کتاب امالی از حاجب بن زیاد نقل کرده است که چون سر امام حسین(ع) را برای ابن زیـاد آوردنـد، دستور داد آن را در تشت طلا برابرش نهادند و با چوب دستی به دندان های آن حضرت می زد و مـی گفت: «لقـد أسرع الشیب الیک یا أباعبدالله؛ ای ابـاعبدالله، چـه زود پیـر شدی!» زینب کبری(ع) در جواب فرمود: ای پسر زیـاد، بـرادرم پیر نبود، ولی داغ علی اکبر(ع) او را پیر کرد (صدوق، بی تا: 165).

با توجه به این که در ایـن نـقل، علی اکبر(ع) به عنوان شـهید ذکـر شده اسـت و از طـرف دیـگر، سن مبارک امام سجاد(ع) طبق قـول مـشهور، در آن روز بیست و سه ساله بوده است (ابن سعد، 1414: 5/212 )، قول 25 ساله یا 27 ساله بـودن وی نـیز ترجیح پیدا می کند.

5. واژه شناسی غلام

پس از آنـ که اصحاب حضرت سیدالشهدا(ع) هـمگی بـه شهادت رسیدند و کسی جز اهـل بیت آنـ حضرت باقی نماند، حضرت علی اکبر(ع) به حضور پدر غریبش آمد که رخصت میدان بـگیرد. امـام به او اذن کارزار داد. هنگامی که عـلی اکبر(ع) بـه میدان روانه شـد، حـضرت سیّدالشهدا(ع) با ناامیدی بـه او نـگریست و اشک های مقدّسش از چشمان سرازیر شد و فرمود:

اَللّهُمَّ اشْهَدْ عَلی هؤُلاءِ الْقَوْمِ فَقَدْ بَرَزَ اِلَیـْهِمْ غـُلامٌ اَشْبَهُ النّاسِ خَلْقاً وَ خُلْقاً وَ مَنْطِقاً بـِرَسُولِکَ...؛ (ابـن طاوس، 1414: ۱۳۹)

بـارالها! بـر ایـن مردم گواه باش کـه غلامی (جوانی) به مبارزۀ آنان شتافت که در خلقت و خوی و گفتار، شبیه ترین مردم به فرستادۀ تـوست، و مـا هر وقت مشتاق دیدار پیغمبرت مـی شدیم، بـه صـورت ایـن جـوان می نگریستیم.

آن چه مـمکن اسـت درباره سن آن جناب سبب اشکال شود، به کار بردن واژه «غلام» توسط امام حسین(ع) است که بـرای عـلی اکبر(ع) بیان نموده اند. گفته شده کلمه «غلام» بـه جـوان 25 یـا 27 سـاله اطـلاق نـمی شود، بلکه اطلاق آن به جوان 18 سال یا کمتر از آن قابل تطبیق است.

برای پاسخ به این اشکال، ابتدا اقوال و سخنان اهل لغت را ذکر نموده و سپس نتیجه گیری کنیم.

در قرآن کـریم «غلام» به معنای «کودک» (مریم/7)، «نوجوان» (کهف/82) و «خدمتگزار بهشتی» (طور/24) آمده است (مصطفوی، 1430: 7/317).

طبق تصریح اهل لغت، «غلام» در معانی ذیل نیز به کار رفته است:

1. کودک و جوانی که صورتش تـازه مـوی و سبیل برآورده است (راغب اصفهانی، 1412: 1/613).

2. پسری که جوان بودن و موی برآمدن صورتش آشکار است (فراهیدی، 1409: 4/422 ).

3. کسی که شهوتش غلبه دارد (فراهیدی، 1409: 4/422).

4. فرزند شخص بزرگ (ابن سید) (ابن منظور، 1414: 12/440).

5. فرزند از بدو تـولد تـا هنگام پیری (همو).

6. مرد بزرگ و پیر (طریحی، 1375: 6/127؛ ابن منظور، 1414: 12/440؛ فیومی، 1414: 452).

با توجه به معانی ذکر شده، مشخص می شود منحصر کردن معنای واژه «غلام» بـه جـوان زیر 18 سال وجهی ندارد و بـا نـظر نگارنده و مورخانی که سن وی را 23 سال به بالا دانسته اند نیز سنخیت دارد.

ابن منظور در لسان العرب نقل می کند که از حین تولد تا پیری را «غلام » گویند. مـؤید آن، قـول ازهری است که مـی گوید:

از عـرب شنیدم همین که پسری دنیا آمد، به او غلام گویند. و نیز شنیدم که به پیرمردان نیز غلام می گفتند. (ابن منظور، 1414: 12/440)

وی از قول ابوالعباس نقل می کند که می گویند: «فلانی غلام مردم است، هـر چـند پیر باشد» (همو).

6. زاد روز ولادت

سید عبدالرزاق مقرم در کتاب مقتل الامام الحسین(ع) (ص256) و کتاب علی اکبر(ع)، درباره زادروز ولادت ایشان نوشته است:

حضرت علی اکبر(ع) در یازدهم ماه شعبان سال سی و سوم هجری متولد شده اسـت.

سـایر مورخانی کـه زادروزی برای حضرت علی اکبر(ع) نقل کرده اند از این دو کتاب استفاده کرده اند. مقرم نیز این تاریخ را از کتاب مـخطوط انیس الشیعة، تألیف سید محمد عبدالحسین جعفری حائری نقل می کند؛ ولیـ مـشخص نـیست منبع صاحب انیس الشیعة چه بوده است.

آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعة، در بیان ویژگی های کتاب انیس الشیعه مـی گوید:

 ایـن کتاب را مؤلف در سال 1241هجری قمری بر اساس ترتیب ماه های قمری و با شروع از مـاه ربـیع الاول نـوشته است. (تهرانی، 1408: 2/ 458)

بنابراین، درباره زاد روز ولادت حضرت علی اکبر(ع) در منابع تاریخی قرون اولیه که به دست مـا رسیده، چیزی بیان نشده است و درباره روز ولادت ایشان، به نقل مرحوم مقرم اکتفا شـده است.

7. نتیجه گیری

دانشمندان و مـورخان سـن شریف علی اکبر(ع) را مختلف نقل کرده اند. با توجه به شواهد و قراینی که ذکر شد، وی در یازدهم شعبان سال 33 هجری، یعنی دو سال پیش از قتل عثمان تولد یافته و چند سال از واپسین روزهای حیات جـدّ خویش، امام علی(ع) را درک کرده و اخبار و احادیثی نیز از ایشان نقل نموده است.

با توجه به شهرت و اتفاق نظر مورخان و نسب شناسان، حضرت علی اکبر(ع) بزرگ ترین فرزند امام حسین(ع) بوده و در کربلا به شهادت رسـیده و سـن مبارکش در روز عاشورا حدود 27 سال بوده است.

به کار بردن واژه «غلام» توسط امام حسین(ع) به هنگام وداع با علی اکبر(ع) با قول منتخب درباره وی منافاتی ندارد؛ چراکه به اذعان اهل لغت، کـلمه «غـلام » به جوان و حتی شخص پیر نیز اطلاق می شود و بر جوان 25 یا 27 ساله نیز قابل تطبیق است.

منابع

- ابن ابی یعقوب، احمد (1378ش)، تاریخ یعقوبی، ترجمه: محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فـرهنگی، چـاپ هشتم.

- ابن جوزی، عبدالرحمن (1413ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول.

- ابن سعد، محمد (بی تا)، طبقات الکبری، بیروت، دار الفکر.

- ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1421 ق)، مناقب آل ابی طالب، بیروت، دار الاضواء، چـاپ دوم.

- ابـن طاووس، عـلی بن موسی (1381ش)، اللهوف علی قـتلی الطـفوف، تـرجمه: عقیقی بخشایشی، قم، دفتر نشر نویداسلام، چاپ دهم.

- _____________________________ (1414ق)، اقبال الاعمال، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.

- ابن فندق بیهقی، علی بن زید (1410 ق)، لباب الانـساب، قـم، کـتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

- ابن منظور، محمد بن مـکرم (1414ق)، لسـان العرب، تصحیح: میر دامادی، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم.

- اربلی، علی بن عیسی (1401ق)، کشف الغمّة فی معرفة الائمة، بیروت، دار الکـتب الاسـلامی.

- ازدی، ابـومخنف لوط بن یحیی (1367ش)، وقعة الطّف، تحقیق: محمدهادی یوسفی غروی، قم، مـؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول.

- ________________________________ (1427ق)، وقعة الطف، تحقیق: محمد هادی الیوسفی الغروی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، چاپ دوم.

- اسلامی، سید حـسین (1369ش)، قـیام سـالار شهیدان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.

- اصفهانی، ابوالفرج (1408ق)، مقاتل الطالبیین، تـحقیق: احـمد صقر، بیروت، مؤسسة

الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم.

- ___________________ (1412ق)، مقاتل الطالبیین، قم، مؤسسه دار الکتب، چاپ دوم.

- امین، سید محسن (1403 ق)، اعـیان الشـیعة، بـیروت، دارالتعارف للمطبوعات.

- بلاذری، احمد بن یحیی (1379ش)، انساب الاشراف، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چـاپ اول.

- بـلخی، ابـو زید احمد بن سهل (1714ق)، البدأ و التاریخ، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول.

- تستری، محمدتقی (1414 ق)، قاموس الرجـال، قـم، مـوسسة النشر الاسلامی.

- حلی، ابن ادریس (1410ق)، السرائر، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

- حلی، جعفر بن محمد بـن نـما (1406ق)، مثیر الاحزان، قم، مدرسة الامام المهدی(.

- حلی، محد بن ادریس (1410ق)، السرائر، قم، مـؤسسه نـشر اسـلامی، چاپ دوم.

- خوارزمی، ابن خطب (1367ق)، مقتل الحسین؛ بیروت، مطبعة الزهراء.

- _____________________ (1418ق)، مقتل الحسین، قم، انوار المهدی، چـاپ اول.

- دمـشقی، اسماعیل بن کثیر (بی تا)، البدایة و النهایة، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

- راغب اصفهانی، حـسین بـن مـحمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.

- رسولی محلاتی، سید هاشم (1372ش)، زندگانی امام حسین(ع)، تهران، دفتر نـشر فـرهنگ اسلامی، چاپ اول.

- سبط ابن جوزی، ابوالمظفر یوسف (1401ق)؛ تذکرة الخواص، بیروت، مؤسسه اهل البیت(.

- صـدوق، مـحمد بـن علی (بی تا)، الامالی، تهران، کتابخانه اسلامیه.

- طبرسی، فضل بن حسن (1399ق)، اعلام الوری بأعلام الهدی، بی جا، دارالمـعرفه.

- _________________________ (1417 ق)، اعـلام الوری بـأعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت، چاپ اول.

- طبری، محمد بن جریر (1408ق)، تاریخ الامم المـلوک، بـیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم.

- طریحی، فخر الدین بن محمد (1375ش)، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی.

- _______________________________ (بی تا)، المنتخب، بیروت، مـؤسسة الاعـلمی.

- فیومی، احمد بن محمد (1414ق)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قـم، دارالهـجرة.

- قمی، عباس (1379ش)، منتهی الآمال، تحقیق: ناصر بـاقری بـیدهندی، قـم، دلیل.

- ______________ (1417ق)، نفس المهموم، ترجمه: ابو الحسن شـعرانی، تـهران، کتاب فروشی اسلامیه.

- کاشفی، ملا حسین واعظ (1334ش)، روضة الشهداء، تهران، چاپ خانه خاور، چاپ اول.

- کـوفی، ابـن اعثم (1380ق)، الفتوح، ترجمه: مستوفی هروی، مـقدمه: غـلا مرضا طباطبایی مـجد، تـهران، انـتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.

- ______________ (1411ق)، الفتوح، تـحقیق: عـلی شیری، بیروت، دار الاضواء، چاپ اول.

- مالکی، ابن صباغ (1375ش)، الفصول المهمة، تهران، انتشارات اعلمی، چـاپ اول.

- مـجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحارالانوار، بیروت: موسسة الاعلمی.

- مـحلاتی، ذبیح اللّه (1370ش)، ریاحین الشریعه، تـهران، دار الکـتب الاسلامیه، چاپ اول.

- مسعودی، علی بـن حـسین (1404ق)، مروج الذهب و معادن الجواهر، قم، دار الهجره، چاپ دوم.

- مطهری، مرتضی (1369 ش)، حماسه حسینی، تهران، انـتشارات صـدرا، چاپ پانزدهم.

- مفید، محمد بـن مـحمد (1380ش)، الارشـاد فی معرفة حـجج الله عـلی العباد، ترجمه: محمدباقر سـاعدی، تـهران، انتشارات اسلامیه.

- __________________________ (1413ق)، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید.

- مـقرم، سـید عبدالرزاق (1390 ش)، مقتل الامام الحسین(ع)، قم، آرام دل.

- ______________________ (1422ق)، عـلی الاکـبر، بیروت، دار الاضـواء، چـاپ اول.

پی نوشت ها