گنجینه معارف

بازتاب انقلاب اسلامی بر سازمان جهاد اسلامی فلسطین

موضوع مقاله حاضر، بازتاب انقلاب اسلامی بر سازمان جهاد اسلامی فلسطین است. تحولات فلسطین بیشترین تأثیر را از انقلاب اسلامی ایران پذیرفته است و رهبران آن تحت تأثیر اندیشه های امام خمینی(ره) و آرمان های انقلاب بوده اند. چارچوب تحلیلی مقاله، نظریه پخش، که به خوبی با به کارگیری آن می توان تأثیرگذاری انقلاب اسلامی را نشان داد. در روند مقاله، ابتدا نظریه پخش توضیح داده می شود، سپس سازمان جهاد اسلامی فلسطین، معرفی و چگونگی تأثیرپذیری آن از انقلاب اسلامی ایران و پیامدهای آن بررسی می شود.

منبع : فرهنگ پژوهش» تابستان 1393 - شماره 18 , جاویدی، رقیه , دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع) تعداد بازدید : 1177     تاریخ درج : 1397/11/21    

مقدمه

بی تردید مسئله فلسطین، مهم ترین مسئله جهان اسلام در این مرحله از تاریخ است. طی چهار قرن تمام، تأثیر آن تمام صحنه های عربی و اسلامی دور و نزدیک را در برگرفته است. در طول چهار دهه تمام، آنچه در فلسطین گذشته، منبع درد عمیق همه مسلمانان جهان و سرچشمه جوشش عاطفی بی حد و حصر همگان بوده است (فتحی شقاقی، 1375، ص207).

سرآغاز و شاید مهم ترین تلاش ها این است که موضوع فلسطین به یک مسئله اساسی برای حرکت اسلامی معاصر تبدیل شود که واقعاً به آن بپردازند و با آن زندگی کنند، نه اینکه مسلمانان تماشاچی بمانند (همان، ص209).

این مقاله، در صدد بررسی و تبیین تأثیر و پیامدهای انقلاب اسلامی ایران بر سازمان جهاد اسلامی فلسطین است؛ چرا که به نظر می رسد بیشترین تأثیر را از انقلاب اسلامی ایران پذیرفته است و رهبران آن تحت تأثیر اندیشه های امام خمینی (ره) و آرمان های انقلاب اسلامی ایران بوده اند. برای نشان دادن چگونگی این تأثیرپذیری، از نظریه پخش به عنوان چارچوب تحلیلی بحث استفاده شده است. به همین دلیل، ابتدا نظریه پخش توضیح داده می شود. سپس برای آشنایی بیشتر با سازمان جهاد اسلامی فلسطین، یک معرفی اجمالی از آن ارائه می شود. در پایان نیز با توجه به چارچوب نظری، به پرسش اصلی مقاله پاسخ داده می شود که پیامدهای انقلاب اسلامی ایران بر سازمان جهاد اسلامی فلسطین چیست؟

چارچوب تحلیلی

نظریه پخش

نظریه پخش یا اشاعه، یکی از نظریه های رایج درباره توضیح چگونگی انتشار نوآوری ها و گسترش ایده ها و اندیشه ها است. هر چند خاستگاه اولیه این نظریه در رشته جغرافیای انسانی است؛ اما در موضوعات رشته علوم سیاسی و روابط بین الملل نیز کمابیش به کار گرفته شده است.

نظریه پخش در سال 1953 توسط هاگر استراند، جغرافیدان سوئدی، ابداع و عرضه شد. نقطه آغاز کاربرد این نظریه در پدیده های کشاورزی و شیوع بیماری ها بود؛ اما کاربرد آن به سایر عرصه های فرهنگی نیز تسری یافت. در مجموع، این نظریه گسترش هر نوع نوآوری فکری یا فیزیکی را تبیین می کند. این نظریه، هم علت اشاعه، نحوه گسترش و مسیرها و مجاری پخش هر نوآوری و هم علل توقف آن و علل گسترش دوباره آن و نیز پایداری برخی از امواج و زوال برخی دیگر را توضیح می دهد.

در عصر جدید، عناصر فرهنگی و ابداعات به سرعت حرکت هواپیمایی جت و به سرعت دریافت تصاویر ماهواره ای، میان کشورها و تازه ها اشاعه می یابد (برزگر، 1381، ص39-41).

تعریف: اشاعه یا پخش، فرایندی است که بر طبق آن یک امر فرهنگی (یک نهاد یا یک اختراع فنی و غیره) که علامت مشخصه یک جامعه مورد نظر است. در جامعه دیگری که آن را عاریت گرفته و مورد پذیرش قرار داده، داخل می شود. اشاعه را عموماً در مهاجرت های جمعیت ها که حاصل تماس های مداوم و زیاد جوامع همسایه است، تشخیص می دهند. کل فرایند «فرهنگ پذیری»، نتیجه پدیده های اشاعه است؛ اما عکس این مسئله صحت ندارد و فرایند اشاعه اغلب بدون فرهنگ پذیری به چشم می خورد (پانوف و پرن، 1387، ص94-95).

عوامل نظریه پخش

هاگر استراند، شش عامل اصلی را در تحلیل فرایند فضایی در رابطه با نظریه پخش مؤثر می داند که عبارت است از:

1- حوزه یا محیط جغرافیایی: این محیط ممکن است شرایط طبیعی یک نواختی داشته باشد یا چهره پرتضادی را تشکیل دهد.

2- زمان: عاملی است که می تواند به صورت مداوم یا به حالت دوره های متمایز از یکدیگر و متوالی در نظر گرفته شود.

3- موضوع پخش: می تواند موضوعات فرهنگی یا پدیده های فیزیکی-فرهنگی و غیره باشد. موضوعات پخش از نظر درجه سازش پذیری، ارتباط پذیری و میزان سهولت دسترسی با یکدیگر متفاوت هستند.

4- مبدأ پخش: مکان های مختلف جغرافیایی است که تحت شرایطی، خاستگاه پدیده ها و نوآوری است.

5- مقصد پخش: مکان هایی است که موضوع پخش با جریان مداوم به این مکان ها می رسد.

6- مسیر حرکت پدیده ها: تحت شرایطی، موضوع پخش در مسیرهای ویژه ای جریان می یابد تا به مقصد برسد (شکویی، 1378، ص305-306).

مطالعه نظریه پخش نشان می دهد که عامل فاصله، نقش مهم در ارتباط پذیری پدیده ها و نوآوری ها دارد. در اینجا منظور از فاصله، هم فاصله جغرافیایی و هم فاصله اجتماعی -اقتصادی میان گروه های درآمد و میان شهرها و روستاها است (همان، ص306).

عوامل دیگری را نیز می توان در این نظریه برجسته کرد، مانند سرعت انتشار و عوامل مؤثر بر آن، موانع و مرزها و امواج رقیب، پیش بینی اثرهای پخش و مضر یا مفید بودن آن از دید طرف های درگیر و نیز اقدام های مقابله ای (شکویی، 1364، ص133؛ به نقل از برزگر، 1381، ص47).

انواع پخش

هاگر استراند، چند نوع پخش را تشخیص داده است:

1- پخش جابجایی: زمانی این نوع پخش رخ می دهد که افراد یا گروه های دارای یک ایده مخصوص، به طور فیزیکی از مکانی به مکان دیگر حرکت کنند و به این طریق، ابداعات و نوآوری ها در سرزمین جدید گسترش می یابند. مذاهب، اعزام مبلغان مذهبی با پخش جابجایی اشاعه یافته اند. در گذشته، این نوع پخش غالب بوده است (برزگر، 1381، ص43-44).

2- پخش سلسه مراتبی: در این نوع پخش، پدیده ها و نوآوری ها در قالب سلسه مراتب و از طریق توالی منظم دسته ها و طبقات منتقل می شود و گسترش می یابد. ایده ها از یک فرد مهم به فرد دیگر یا از یک مرکز شهری مهم به مرکزی دیگر گسترش می یابد. برخی این پدیده را «انتشار ریزشی» نیز گفته اند. برای مثال، در صدر اسلام با اسلام آوردن رئیس قبیله، کل افراد قبیله نیز تغییر دیانت می دادند. این یکی از بهترین مثال های پخش سلسه مراتبی است (همان، ص44).

3- پخش سرایتی یا واگیردار: این نوع پخش، در مقابل پخش سلسه مراتبی است. در این پخش، گسترش عمومی ایده ها بدون در نظر گرفتن سلسله مراتب صورت می گیرد. این فرایند، به شدت تحت تأثیر «فاصله» است. بنابراین، افراد و نواحی نزدیک نسبت به افراد و نواحی دوردست، احتمال تماس بیشتری دارند (همان، ص45).

دو نوع پخش سلسله مراتبی و سرایتی، از نوع پخش هایی است که سرعت انتشار بالایی دارد. در این دو نوع پخش، این افکار، اندیشه ها و مفاهیم است که از سرزمین میزبان به سرزمین میهمان و جدید هجرت می کند و چون هجرت، فیزیکی نیست، سرعت انتشار بالایی دارد. در واقع، هر دو نوع از نوع پخش انبساطی تلقی شده اند.

به نظر می رسد که بالاترین سرعت انتشار در پخش سلسه مراتبی است؛ زیرا با پذیرش نوآوری توسط فرد مهم، پدیده به سرعت به کل قاعده منتقل می شود (همان، ص45-46).

 پخش فضایی

مفهوم دیگر مرتبط با نظریه پخش، پخش فضایی است و آن فرایندی است که طی آن، نگرش و رفتار مردم تغییر می یابد. پخش فضایی عبارت است از گسترش یک پدیده از کانون یا کانون های اصلی در بین مردمی که آماده پذیرش آن پدیده اند.

بنابراین، در پخش فضایی دو موضوع را می توان از یکدیگر متمایز ساخت: 1- وجود پدیده یا پدیده ها؛ 2- امر گسترش؛ یعنی حرکت پدیده از خاستگاه اصلی خود که موجب پخش فضایی می شود. این پدیده ممکن است یک شیوه رفتار، عقاید خاص سیاسی، اجتماعی یا یک امر مادی، مانند رواج مد لباس و یک نوع کالای ویژه باشد (شکویی، 1378، ص301).

معرفی سازمان جهاد اسلامی فلسطین

علل پیدایش

این جنبش زاییده انشعابی در گروه اخوان المسلمین است که در دهه 1980 توسط جوانان انقلابی غزه تشکیل شد. شیخ عبدالعزیز عوده (استاد دانشگاه اسلامی غزه)، دکتر فتحی شقاقی (پزشک بیمارستان قدس) و احمد عبدالرحمان ابوحصیره را از بنیان گذاران اولیه آن دانسته اند (ملاابراهیمی، 1381، ص149-150).

تأسیس جنبش نشانگر وجود تنش ها، اختلاف نظرها و بروز دیدگاه های نوین در داخل اخوان المسلمین است که پس از جنگ ژوئن 1967 شدت یافت. برخی از عوامل تأثیرگذار در پیدایش این جنبش عبارت است از:

1- جنگ 1967 نقطه عطفی در رشد گرایش های اسلامی بود. از دیدگاه اسلام گرایان، شکست اعراب در این جنگ به مثابه نابودی کامل تفکرات ملی گرایانه و اندیشه های سوسیالیستی تلقی می شد؛

2- ناکامی تلاش های دیپلماسی جهان عرب و محافل بین المللی در حل مشکل فلسطین؛

3- اوج گیری اقدامات سرکوب گرانه اسرائیل بر ضد شهروندان بی دفاع مناطق اشغالی؛

4- موضع منفی اخوان المسلمین در استمرار روند مبارزات مسلحانه بر ضد صهیونیست ها؛

5- گسترش روحیه مبارزه طلبی و اسلام گرایی در جهان، در نتیجه پیروزی انقلاب اسلامی ایران (رک. همان، ص150).

جهاد اسلامی، به خط مشی محافظه کارانه اخوان المسلمین انتقاد کرد و ضمن محکوم کردن اصلاح طلبان اخوان، سیدقطب را تنها نماینده جناح انقلابی اخوان دانست. شیخ عبدالعزیز عوده، رهبر معنوی جهاد اسلامی در مصاحبه ای با روزنامه الفجر، چاپ قدس به این مسئله اشاره کرد و انشعاب در اخوان المسلمین را تأیید کرد (فراتی، 1381، ص67).

مبانی فکری و عقیدتی

جنبش جهاد اسلامی با بهره گیری از ایدئولوژی و تفکر اسلامی در عرصه مقاومت فلسطین، خط بطلانی بر نظریه جدایی دین از سیاست کشید. این جنبش، آیین اسلام را به عنوان الگویی عملی در ساختار تشکیلاتی و شیوه مبارزاتی خود برگزید. از این رو، برپایی دولت مستقل اسلامی در فلسطین از مهم ترین اهداف آن به شمار می آید.

به اعتقاد جنبش، تشکیل اسرائیل تنها بخشی از طرح وسیع استعمارگران در خاورمیانه است که با هدف از هم گسستن وحدت جهان اسلام صورت می گیرد. در نتیجه، بسیج تمامی مسلمانان برای نجات فلسطین ضروری به نظر می رسد. این جنبش، هر گونه طرح صلح با اسرائیل را رد می کند و تنها راه رهایی فلسطین از چنگال صهیونیسم را نبرد مسلحانه تا آزادی کامل این سرزمین می داند (ملاابراهیمی، 1381، ص150).

ساختار تشکیلاتی

جنبش دارای اساسنامه و ساختار تشکیلاتی منظمی است. کنگره سراسری، به عنوان عالی ترین مرجع قانون گذاری، مشی سیاسی، اهداف و دیدگاه های جنبش را در زمینه های مختلف اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و اقتصادی تعیین می کند. دبیرکل، مجمع عمومی، مجلس مشورتی ، مجالس و شوراهای محلی و کمیته های فرعی، مهم ترین ارکان سازمانی جنبش محسوب می شوند. مجمع عمومی، بالاترین قدرت اجرایی است که هر چهار سال یک بار مجلس مشورتی را انتخاب می کند و تعیین دبیرکل را نیز برعهده دارد. البته با توجه به شرایط امنیتی ، عملاً مجمع عمومی تشکیل نمی شود. مجالس و شوراهای محلی و قسمت های مختلف، اعم از سیاسی، تبلیغاتی، نظامی و مالی، که خود کمیته های فرعی متعددی را در برمی گیرد، زیر نظر دبیرکل فعالیت می کنند. کمیته های فرعی ، به منزله پایین ترین سطح تشکیلات سازمانی، عضوگیری و آموزش اعضاء را برعهده دارند (ابوطه، 1379، ص82).

تشکیلات نظامی جهاد اسلامی محرمانه است ؛ ازاین رو، نمی توان آمار دقیقی از نفرات ، اعضای فرماندهی، میزان و نوع تسلیحات ، پایگاه ها، مراکز انتشار و منابع مالی و تسلیحاتی آن ارائه داد. نیروهای جهاد اسلامی زیر نظر نیروهای نظامی فتح، در عراق ، سوریه و الجزایر آموزش نظامی دیده اند. شیوه مبارزاتی آنها، شیوه جنگ های چریکی نامنظم است؛ از این رو، نیروهایش در هسته های مقاومت چهار یا پنج نفره آرایش یافته اند. این سازمان، تسلیحات مورد نیاز خود را از جنبش فتح می گیرد.

نخستین عملیات مسلحانه جهاد اسلامی در 28 اوت 1983 در غزه ترتیب یافت. از آن پس، به طور متوسط در هفته یک عملیات را بر ضد نیروهای صهیونیستی سامان می داد که در تاریخ مبارزاتی فلسطین بی سابقه است (ملاابراهیمی، 1381، ص151).

جنبش منابع مالی محدودی دارد که از طریق قبول زکات و صدقه مسلمانان کشورهای اسلامی، بخشی از حقوق ماهیانه اعضای جنبش و کمک های داوطلبانه هواداران و همفکران سیاسی آن تعیین می شود (ابوطه، 1379، ص83).

مراحل شکل گیری جنبش

جنبش جهاد اسلامی از ابتدای تأسیس تاکنون پنج مرحله عمده را پشت سر گذاشته است: در مرحله اول (از 1980)، که «طلیعه جنبش» نیز نام دارد، جنبش توانست از طریق خبرنامه و نشریاتی که در اختیار داشت، مواضع و آرای خود را در سرزمین های اشغالی تبلیغ نماید. در مرحله دوم (از 1984 تا 1986) با تشکیل نخستین هسته های نظامی، مقاومت مسلحانه را آغاز کرد. در سال 1986 با انتصاب فتحی شقاقی به ریاست شاخه نظامی جهاد و سپس دستگیری وی به همراه چند عضو فعال دیگر، جنبش جهاد نیرویی تأثیرگذار در عرصه مبارزات فلسطینیان شناخته شد. مرحله سوم (1987) اوج فعالیت های نظامی آن بود. در 6 اکتبر 1987، جنبش، نبرد الشجاعیه را بر ضد نیروهای اسرائیل سازماندهی کرد. این اقدام، پیروزی های بعدی گروه های فلسطینی را در پی داشت؛ به طوری که اندکی پس از آن، انتفاضه شکل گرفت. در مرحله چهارم (از 1987 تا 1995)، جنبش فعالیت های خود را در خارج از فلسطین گسترش داد و با برخی از کشورها تماس برقرار کرد. همچنین بر دامنه عملیات های نظامی افزود. مرحله پنجم از سال 1995 آغاز شد. ویژگی این دوره، ثبات سیاسی و مقابله نظامی با تأکید بر انجام عملیات نظامی بوده است (همان، ص81-82).

با اوج گیری فعالیت های نظامی و سیاسی جنبش جهاد اسلامی در داخل فلسطین، اقدامات سرکوب گرانه اسرائیل نیز شدت یافت که انهدام منازل، پایگاه ها و مراکز تبلیغاتی از آن جمله بوده است. صدها تن از هواداران این جنبش بازداشت شدند و در معرض سخت ترین مجازات ها قرار گرفتند. رهبران بلندپایه جنبش نیز پیوسته در چنگال صهیونیست ها اسیر بودند یا به خارج تبعید می شدند (ملاابراهیمی، 1381، ص151).

پس از تبعید فتحی شقاقی به لبنان در آوریل 1988، مرکز ثقل فعالیت های سیاسی و عملیات مسلحانه جنبش به بیروت منتقل شد و در آنجا به بازسازی پیکره تشکیلاتی خود دست زد (همان، ص152).

فعالیت های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی

جنبش جهاد اسلامی نخست فعالیت های سیاسی خود را از مساجد آغاز کرد و در مراسم مذهبی ، اعیاد و خطبه های نماز جمعه به ترویج دیدگاه هایش پرداخت. تأسیس مراکز بهداشتی و درمانی و باشگاه های ورزشی در داخل مساجد، از دیگر فعالیت های جهاد اسلامی بود. همچنین جهاد اسلامی، از طریق دیگر مراکز عمومی، مانند اتحادیه ها و دانشگاه ها، به بسیج و سازماندهی مردم پرداخت. در دانشگاه های الخلیل، بیرزیت و دانشگاه اسلامی غزه، هسته های مقاومت ایجاد کرد. به این ترتیب، در مدت کوتاهی توانست هدایت و رهبری جریان های دانشجویی را به دست گیرد. افزون بر آن ، کتاب، اعلامیه و بیانیه چاپ کرد که منعکس کننده دیدگاه ها، اهداف و خط مشی سیاسی جنبش بود (همان، ص152-153).

جنبش جهاد غیر از تحرکات سیاسی، فعالیت های مطبوعاتی را نیز در دستور کار خود قرار داد. از مهم ترین ارگان های خبری جنبش، نشریات ذیل است: المختار الاسلامی (قاهره 1979)، الطلیعه الاسلامیه (لندن 1982)، المجاهد (بیروت 1982 تاکنون)، الاسلام و فلسطین (قبرس). نداءالقدس (تهران 1997 تاکنون). همچنین نشریه النور الاسلامی در غزه منتشر و در سراسر فلسطین اشغالی توزیع می شود (همان، ص153).

از نظر بنیان گذاران جهاد اسلامی، مصالحه با اسرائیل به مفهوم به رسمیت شناختن دولت اسرائیل است. آنها تشکیل حکومت فلسطین مستقل در بخشی از سرزمین فلسطین را فریب یهودیان برای تصرف سرزمین های عربی و اسلامی می دانند (ابوطه، 1379، ص83-84).

فتحی شقاقی در سال 1979 در مصر کتابی به نام الخمینی: الحل الاسلامی و البدیل نوشت که در آن از انقلاب اسلامی ایران حمایت شده است و نشانگر تأثیر اندیشه های امام خمینی (ره) بر این رهبر جنبش است. چاپ و انتشار این کتاب در مصر، ممنوع و شقاقی نیز چهار ماه زندانی شد (همان، ص98). یکی دیگر از مبانی جنبش، اتحاد و همبستگی میان مذاهب اسلامی، همچون شیعه و سنّی است (همان، ص93). همان گونه که فتحی شقاقی، رهبر فقید آن سازمان، انقلاب ایران را یک انقلاب اسلامی سنی و شیعی معرفی می کرد (برزگر، 1381، ص61).

تلاش های دیپلماسی

جهاد اسلامی، پایگاه های بین المللی یا تشکیلات متمرکزی در کشورهای عربی ندارد. مناسبات آن با دولت های مصر و اردن تیره است؛ اما با دیگر کشورهای عربی، چون لیبی، سوریه، لبنان و سودان، دوستانه است. در میان کشورهای منطقه، بیش از همه با ایران مناسبات خود را استحکام بخشیده و به طور همه جانبه از انقلاب اسلامی ایران تأثیر پذیرفته و این کشور را دوست و هم پیمان خود می داند. در سال 1989 رهبر معنوی آن، عبدالعزیز عوده، به ایران سفر کرد و درباره تحولات جاری فلسطین با مقامات بلندپایه ایرانی به گفتگو پرداخت. جهاد اسلامی از حمایت های مادی و معنوی دولت ایران برخوردار است (ملاابراهیمی، 1381، ص152).

نزدیکی این جنبش به ایران، به ویژه در جریان جنگ عراق با ایران باعث شده است که کشورها، گروه ها و جنبش های مخالف ایران، از جمله در عراق و عربستان سعودی، جنبش جهاد اسلامی را منزوی کنند (فراتی، 1381، ص69).

موضع جنبش در برابر سازمان های مقاومت فلسطین

جنبش جهاد اسلامی و جنبش حماس در هدف های راهبردی، یعنی آزادسازی همه سرزمین های اشغالی و برقراری دولت مستقل فلسطینی ، اشتراک نظر دارند و در موضع گیری های محوری و مخالفت با روش های مسالمت آمیز حل و فصل مسئله فلسطین و نتایج آن و تداوم جهاد نیز رویکرد واحدی دارند. این در حالی است که تا پیش از انعقاد قرارداد اسلو در سال 1993، فعالیت مشترکی میان جنبش حماس و جنبش جهاد اسلامی دیده نشده است. با این حال، مناسبات جنبش جهاد اسلامی با جنبش حماس در مقایسه با دیگر جناح های فعال در فلسطین، مبتنی بر هماهنگی و همکاری مشترک بوده است.

پس از انتفاضه، با تأسیس حماس، اغلب اعضای اخوان المسلمین به آن پیوستند. از این رو، اعضای جهاد اسلامی، حماس را سازمانی می دانند که از پیشینه آنها بهره برداری کرده و به مرور، به جنبشی توده ای، دارای شاخه های نظامی و سیاسی و شبکه ای از مؤسسات رفاهی و اجتماعی، تبدیل شده است؛ در حالی که جهاد اسلامی در همان وضع خود باقی مانده است (وفا، 1383، ص76-77).

حماس برخلاف جهاد اسلامی، عملیات مسلحانه چشمگیری علیه نیروهای اسرائیل انجام نداده است و رهبری آن نیز برخلاف رهبران جهاد اسلامی به انقلاب اسلامی ایران اشاره ای نکرده اند. علی رغم تأکید حماس بر نابودی کشور اسرائیل، گزارش هایی در مورد آمادگی آن برای مذاکره با اسرائیل انتشار یافته است (فراتی، 1381، ص71).

اما به تازگی خبرگزاری الجزیره به نقل از محمود الزهار، یک مقام جنبش مقاومت اسلامی فلسطین (حماس) اعلام کرد که این جنبش و جهاد اسلامی فلسطین به دلیل اهداف مشترک قصد دارند در آینده نزدیک ادغام شوند.

جنبش جهاد اسلامی از ابتدای تأسیس، مناسبات دوستانه ای با سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) داشت؛ اما به تدریج، با فاصله گرفتن ساف از منشور ملی فلسطین و مذاکره با صهیونیست ها، مناسبات آن دو تیره شد، به طوری که جنبش از شرکت در اجلاس شورای ملی فلسطین و دیگر تشکیلات ساف خودداری کرد. به رسمیت شناختن اسرائیل توسط ساف، بر اختلافات آنها افزود و از آن پس، جهاد اسلامی از به رسمیت شناختن ساف، به عنوان تنها نماینده قانونی ملت فلسطین امتناع کرد (ملاابراهیمی، 1381، ص152).

تأثیر انقلاب اسلامی بر جنبش جهاد اسلامی فلسطین

2 و1- مبدأ و محیط جغرافیایی پخش نوآوری فرهنگی و سیاسی

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران، کشورهای همجوار و منقطه خاورمیانه و جهان اسلام، به طور خاص و جهان، به طور عام تحت تأثیر عظمت این رخداد و پیام های جهانی و منطقه ای آن قرار گرفت. بنابراین، انقلاب اسلامی، کانون پخش و تراوش در منطقه شد و ابداعات سیاسی و فرهنگی ایران را پخش کرد. ما شاهد مجموعه ای از تأثیرپذیری های اجتناب ناپذیر ایدئولوژی و انقلاب است. تأثیر رفلکسی انقلاب در نخستین سال های انقلاب اسلامی ایران بسیار زیاد بود (برزگر، 1381، ص56).

فراتر از پخش غیرارادی و خود به خودی یا رفلکسی، خود ایران نیز نه تنها مانعی برای پخش این نوآوری ایجاد نکرده است؛ بلکه با برگزیدن سیاست های صدور انقلاب، امکان انتقال همراه با سهولت بیشتر آن را فراهم کرده است (همان، ص59).

فتحی شقاقی، رهبر سازمان جهاد اسلامی فلسطین در کتاب معروف خود به نام جهاد اسلامی امام خمینی، شیعه و سنی، مسئله فلسطین می نویسد: «انقلاب اسلامی سعی داشت شخصیت مسلمان را با روش اسلام مطابقت دهد و جاهلیت موجود و طاغوت های بحران آفرین را در زندگی فرد و جامعه اسلامی مردود بشمارد... ایدئولوژی اسلامی به عنوان یک قانون الهی واقعی، اخلاقی، مثبت گرا و جهانی، حاوی راه حل هایی برای کلیه مشکلات جامعه معاصر است؛ ولی اگر توده ها به آن مسلح نشوند، این راه حل ها تنها سخن پراکنی های بیهوده ای خواهد بود که روشنفکران در لحظات سرمستی بر زبان می آورند» (فتحی شقاقی، 1375، ص43-44).

3- حوزه، مقصد و مکان پخش

مقصد اشاعه نوآوری های انقلاب اسلامی می تواند کل کشورهای اسلامی عضو کنفرانس اسلامی یا کشورهای عربی خاورمیانه عربی یا کشورهای خاورمیانه بزرگ یا سایر مناطق آسیای میانه و آسیای جنوب شرقی باشد. طبیعی است که این حوزه های پخش، گاه دارای محیط پذیرا و گاه ناپذیرا هستند. منظور از محیط پذیرا، تجانس فکری، فرهنگی، دینی، اجتماعی و اقتصادی است. منظور از محیط ناپذیرا، تفاوت ها و اختلاف ها و شکاف های مذهبی، زبانی، نژادی و فرهنگی است. عوامل پذیرا، موجب ایجاد زمینه های مساعد و همگرایی و عوامل ناپذیرا، باعث عدم تأثیرپذیری از پیام های انقلاب اسلامی و واگرایی از آن می شود (برزگر، 1381، ص59).

درباره رهبران سازمان جهاد اسلامی فلسطین، هویت ایرانی و شیعی انقلاب ایران، مانعی برای پخش فرهنگی آن محسوب نشده است. آنان به عنوان اهل سنت، با انتشار کتب و مقالات و مصاحبه هایی کوشیده اند تا با هویتی سنی، انقلاب اسلامی ایران را تأیید کنند و به این وسیله، امکان پخش آن را در جوامعی با بافت غالب اهل سنت فراهم کنند. فتحی شقاقی، رهبر فقید آن سازمان، انقلاب ایران را یک انقلاب اسلامی سنی و شیعی معرفی می کرد (همان، ص61). وی در نوشته ها و سخنرانی های خود، از جوانان و مردم فلسطین خواسته است برای مبارزه با اسرائیل و آزادسازی فلسطین، مردم ایران را الگوی خود قرار دهند (فراتی، 1381، ص68).

به نظر دکتر فتحی شقاقی، مسئله مهمی که در اندیشه امام خمینی (ره) و عملکرد حرکت اسلامی در ایران قابل تأمل است، موضع گیری ایشان در برابر مسئله فلسطین است. این موضع نشانگر آگاهی استراتژیکی و تاکتیکی بسیار مؤثر و مهم ایشان است که سایر حرکت های اسلامی باید در آن امعان نظر کنند (فتحی شقاقی، 1375، ص60). فتحی شقاقی بیان می دارد که امام خمینی (ره) ماهیت و نقش استعمار و چالش معاصر غربی علیه اسلام و تهاجم فرهنگی پس از آن را دریافته بود. در عین حال، ایشان پی برده بود که اسرائیل، نمایش واقعی این چالش و بلکه شدیدترین چالش حضور است (همان). همچنین وی معتقد است که رابطه حرکت اسلامی ایران و فلسطین از همین جا نشأت می گیرد؛ چرا که امام خمینی (ره) فتوا دادند که اسرائیل باید از بین برود و اعلام کردند که به مبارزه مسلحانه فلسطین کمک می کند. امام خمینی (ره) در فتوای تاریخی خود گفته بود: بر دولت های مسلمان و عموم مسلمانان واجب است که اسرائیل، این عنصر فساد را از میان ببرند و در حمایت از انقلابیون کوتاهی نکنند و برای آنان جایز است که زکات و سایر صدقات را در این امر سرنوشت ساز به مصرف برسانند (همان، ص61-62).

علاوه بر دکتر فتحی شقاقی، شیخ عبدالعزیز عوده، یکی دیگر از رهبران سازمان جهاد اسلامی فلسطین، بارها تأثیرپذیری خود را از انقلاب اسلامی اعلام کرده است. وی در چندین مصاحبه خود (که برخی از آنها در مطبوعات ایران نیز منتشر شده است)، تأکید کرده است که باید از انقلاب ایران الگو گرفت. وی معتقد است که جمهوری اسلامی ایران در خاورمیانه بیش از همه به جنبش های آزادی بخش و فعالیت های آنها اهتمام می ورزد (فراتی، 1381، ص68).

البته هر چه فاصله کشورهای مقصد از ایران به عنوان مرکز پخش بیشتر باشد، به همان قیاس از میزان پذیرش نوآوری فرهنگی آن کاسته می شود. ابداعات به طور عمیق تر و وسیع تر در نزدیک ترین نقطه به مبدأ پذیرفته می شوند و با دور شدن از آن کاهش می یابند (برزگر، 1381، ص61).

4- زمان

بر اساس پژوهش های موردی، هر چه از زمان وقوع انقلاب بگذرد، از میزان پذیرش تأثیرات آن کم می شود (همان). اما درباره انقلاب اسلامی ایران این صادق نیست و هم اکنون شاهد بیداری مسلمانان در کشورهای اسلامی هستیم. جنبش جهاد اسلامی نیز که در دهه 1980 بعد از پیروزی انقلاب اسلامی اعلام موجودیت کرد، هر روز خود را هماهنگ تر با آرمان ها، شعارها و ایدئولوژی های انقلاب اسلامی ایران می کند و برای رسیدن به پیروزی مانند انقلاب ایران، تنها راه حل را جهاد با رژیم غاصب صهیونیستی می داند.

5- موضوع پخش

موضوعات پخش انقلاب اسلامی ایران، طیف متنوع و وسیعی از انواع تأثیرات را تشکیل می دهد، مانند لباس و پوشاک اسلامی و متناسب با فرهنگ بومی، حضور بیشتر در مساجد و رونق گیری مساجد در میان جوانان، حرکات سیاسی در مساجد، تغییر محتوای سخنرانان مذهبی، جدی شدن موضوع دین برای جوامع مسلمان نشین، تأسیس سازمان های مذهبی مبارز، الهام گیری از تاکتیک های مبارزاتی انقلاب اسلامی ایران، بیداری اسلامی و اعتماد به نفس سیاسی، ترویج و شیوه ایده مبارزه با رژیم غاصب صهیونیستی، ایده وحدت اسلامی مسلمانان و ایجاد قطب ابرقدرت اسلامی، وحدت شیعه و سنی، ایجاد جامعه اسلامی، دفاع مقدس و جهاد اسلامی، ایجاد دولت اسلامی و مانند اینها، شاید برای همه این موضوعات بتوان نام «اسلام سیاسی» را برگزید. اسلام سیاسی و قدرت ایدئولوژی، پیامی بود که انقلاب اسلامی ایران برای اعراب، به ویژه پس از سرخوردگی آنان از ناسیونالیسم ارائه کرد (همان، ص62-63).

«انقلاب اسلامی ایران، تقویت شگفت انگیز عقاید ضد غربی و محافظه کارانه را در خاورمیانه در پی داشت» (فست، 1379، ص69).

فتحی شقاقی، تنها راه حل مسئله فلسطین را جهاد اسلامی می داند. وی ادعا می کند که حرکت اسلامی-جهادی، پیشتاز امت است که مراحل سخت استقامت، مقاومت و جهاد مداوم، آن را به سوی پیرورزی رهنمون می کند. به دلیل یکپارچگی عناصر طرح امپریالیستی و وحدت دشمن، وحدت حرکت اسلامی یا وحدت گروه های جهادی، علاوه بر اینکه یک وظیفه شرعی است، یک ضرورت واقع بینانه با اهمیت بسیار بالا در راستای روبارویی همه جانبه تلقی می شود (فتحی شقاقی، 1375، ص290).

سازمان جهاد اسلامی، به مبارزه مسلحانه به عنوان استراتژی کار سیاسی برای نابودی کامل حکومت صهیونیستی ایمان دارد. نشریات این گروه نشان می دهد که جهاد اسلامی به اجرای قوانین اسلامی در جامعه، پس از برپایی حکومت اسلامی در فلسطین، پای بند است. این امر، نابودی کامل حاکمیت صهیونیسم و موجودیت اسرائیل و در نتیجه، تقدم بخشیدن به این هدف را اقتضاء می کند که تنها با اقدام مسلّحانه و تلاش جهادی علیه نیروهای اشغالگر تحقق می یابد (خسروشاهی، 1375، ص207).

جنبش جهاد اسلامی نخست فعالیت های سیاسی خود را از مساجد آغاز کرد و در مراسم مذهبی، اعیاد و خطبه های نماز جمعه به ترویج دیدگاه هایش پرداخت. افزون بر آن، کتاب ، اعلامیه و بیانیه چاپ کرد که منعکس کننده دیدگاه ها، اهداف و خط مشی سیاسی جنبش بود (ملاابراهیمی، 1381، ص152-153).

6- مسیرها، مجاری و ابزارهای پخش

ابزارها، افراد و نهادهایی به طور طبیعی یا ارادی در نظریه پخش، عامل شیوع اندیشه و نوآوری هستند.

نهادهایی مانند سپاه پاسداران، سفارت خانه ها، رایزنی های فرهنگی، حوزه های علمیه، صدا و سیما، انجمن اسلامی دانشجویان خارج از کشور، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی و مانند اینها، می توانند تسهیلاتی را برای پخش انقلاب فراهم کنند.

کانال ها و مسیرهایی مانند سمینارها، مراسم حج و برائت از مشرکان، سالگردهای پیروزی انقلاب اسلامی، مراسم سالانه ارتحال امام خمینی (ره) و حضور میهمانان خارجی در آن، راهپیمایی روز قدس، ترجمه کتاب های امام خمینی و شهید مطهری و غیره، امکان انتقال پیام های انقلاب اسلامی را فراهم می کند. البته «دین»، عامل اصلی پخش بوده است (برزگر، 1381، ص63-64).

پیام های انقلاب اسلامی ایران به شیعیان لبنان به عنوان مدخل ورود ایران به جهان عرب از طریق پخش سلسله مراتبی و پیشاهنگ بوده است. همان گونه که پیام های انقلاب اسلامی از این راه به سایر کشورها، از جمله فلسطینیان رسیده است (همان، ص65). رشد گروه های اسلامی در لبنان و مبارزات آنها علیه نیروهای اسرائیلی و نیروهای نظامی غرب نیز بر ظهور جریان اسلام گرا در سرزمین های اشغالی فلسطین تأثیر گذاشت. در سال های اولیه دهه 1980 تأثیر جنبش بیداری اسلامی در خاورمیانه، در میان محافل دانشجویی فلسطینی در کرانه باختری و نوار غزه آشکار شد (فراتی، 1381، ص65-66).

تولّد و موجودیت برخی از جنبش های مبارز فلسطین، چون جهاد اسلامی و حماس، وامدار انقلاب اسلامی است. این گروه ها از اخوان المسلمین مصر به دلیل رکود، رخوت و موضع انفعالی اش جدا شدند، تا با جذب و سازماندهی نوینی به مبارزه نظامی و سیاسی علیه اسرائیل بپردازند.

نتیجه گیری

با توجه به مطالب بیان شده، می توان گفت که سازمان جهاد اسلامی فلسطین تأثیر مستقیمی از انقلاب اسلامی ایران پذیرفته است و از ابتدای پیدایش تا کنون تحت تأثیر مستقیم آموزه های انقلاب اسلامی ایران و اندیشه های رهبر فقید انقلاب، امام خمینی (ره) و اکنون آیت الله خامنه ای هستند.

فهرست منابع

ابوطه، انور (1379)، «تأثیر امام خمینی و انقلاب اسلامی در اندیشه و عملکرد جهاد اسلامی فلسطین»، ترجمه مهدی سرحدی، حضور، ش 33.

برزگر، ابراهیم (1381)، «نظریه پخش و بازتاب انقلاب اسلامی»، پژوهش حقوق و سیاست، ش8-

پانوف، میشل و میشل پرن (1387)، فرهنگ مردم شناسی، ترجمه اصغر عسکری خانقاه، تهران: سمت.

خسروشاهی، هادی (1375)، حرکت های اسلامی فلسطین از آغاز تا انتفاضه، تهران: اطلاعات.

شکویی، حسین (1378)، اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا، ج1، تهران: گیتاشناسی.

_________ (1364)، جغرافیای کابردی و مکتب های جغرافیایی، مشهد: آستان قدس رضوی.

فتحی شقاقی (1375)، جهاد اسلامی امام خمینی، شیعه و سنی، مسئله فلسطین، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران: اطلاعات.

فراتی، عبدالوهاب (1381)، انقلاب اسلامی و بازتاب آن، قم: زلال کوثر.

فست، ای کارن (1379)، انقلاب ایران و تحولات سیاسی در جهان عرب، ترجمه داود علمایی، تهران: بی نا.

ملاابراهیمی، عزت (1381)، فرهنگ معاصر فلسطین: شخصیت ها و جنبش ها، ج1، تهران: اندیشه سازان نور.

وفا، افسانه (1383)، یاسر عرفات: از مبارزه تا مذاکره، تهران: بی نا.

کلمات کلیدی
ایران  |  انقلاب اسلامی  |  فلسطین  |  بازتاب  |  سازمان جهاد اسلامی  | 
لینک کوتاه :