آثار و فواید اجتماعی روزه در ماه مبارک رمضان

مقدمه

بی شک، اسلام تنها دینی است که تمام احکام و آداب و بنیان خود را بر اجتماع نهاده است و این معنا را آشکار اعلام کرده و در هیچ شأنی از شئون بشری مسئله اجتماع را مهمل نگذاشته است. (موسوی همدانی،1374، ج 4: 149)

اجتماعی بودن احکام و آداب اسلام در فروع دین بسیار روشن است و در میان فروع دین آنچه به ذهن متبادر می شود این است که حداقل نماز و روزهٔ در حوزه فردی مطرح می باشد و کاری به حوزهٔ اجتماع ندارد؛ در حالی که، شارع مقدس این دو واجب را هم نمی پسندد که در حوزهٔ فردی انجام شود به همین خاطر، دستور می دهد تا جایی که امکان دارد نمازها به جماعت و اجتماعی خوانده شود و نماد بزرگ آن «نماز جمعه» در اسلام می باشد و در روزه هم خداوند تبارک و تعالی یک ماه در سال را به آن اختصاص داده است و جامعهٔ مسلمان را امر می کند که همگی برای تقرب به خدا باید در این ماه دست از خوردن و آشامیدن بردارند و جامعهٔ اسلامی سراسر وجودش رنگ و بوی الهی بیشتری پیدا کند. مهم ترین دلیل آن قرار گرفتن روزه در کنار دیگر واجباتی است که همه رنگ و بوی اجتماعی دارند. به همین دلیل، امام صادق(ع) می فرماید:

بُنِیَ الْإِسلَامُ عَلَی خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَی الصَّلَاةِ وَالزَّکاةِ وَالْحَجِّ وَالصَّوْمِ وَالْوَلَایَة... (کلینی، 1362، ج 2: 19).

اساس و بنیان اسلام بر پنج چیز استواراست: نماز، زکات، حج، روزه، و ولایت....

بدیهی است که چهار موضوع دیگر این روایت صددرصد اجتماعی هستند؛ بنابراین، روزه هم در این سیاق قرار دارد و به عنوان واجبی اجتماعی باید شناخته شود، گرچه در اذهان بیشتر رنگ فردی به آن می دهند.

براین اساس پرسشی که مطرح می شود این است: آیا روزه داری آثار و فواید اجتماعی هم دارد یا فقط افراد در حوزهٔ فردی از آن بهره مند می شوند و به دیگر سخن: آثار و فواید اجتماعی روزهٔ ماه مبارک رمضان چیست؟

در پاسخ به این پرسش و برای دوری از طولانی شدن مطالب، آثار و فواید اجتماعی فهرست وار ارائه می شود.

1. ایجاد روحیهٔ مراقبت فردی و اجتماعی و در پی آن کاسته شدن از جرم و بزه در اجتماع

امام صادق(ع) حقیقت روزه و حدود روزهٔ کامل را به این شکل بیان می فرمایند:

بی گمان، روزه تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه کامل می گردد و آن شرط، سکوتی است که از تفکر درونی نشئت گرفته باشد. .. پس هنگامی که روزه گرفتید زبان خود را از دروغ نگه دارید و دیدگانتان را از ناروا فرو پوشید، با یکدیگر نزاع مکنید و بر هم حسد مبرید و غیبت یکدیگر را نکنید و با هم بحث های جدلی نکنید و دروغ نگویید و با همسر خود آمیزش نکنید، و با یکدیگر به اختلاف نپردازید و نسبت به هم خشمگین نشوید و دشنام و ناسزا مگویید و القاب زشت بر یکدیگر مگذارید و با هم دشمنی و جنگ مکنید و بر یکدیگر ستم نورزید و بی خردی مکنید و از هم دل گیر مشوید. از یاد خدا و نماز غفلت مکنید و ملازم سکوت و خاموشی و بردباری، پایداری و راستی و دوری از بدکاران باشید. از سخن ناروا و دروغ و افتراء و دشمنی و گمان بد و غیبت و سخن چینی اجتناب ورزید.

چنان باشید که گویی قیامت و آخرت را در منظر خود و مرگ را در پیش روی دارید و چشم به راه تحقق وعده های الهی باشید و برای لقای خداوند توشه برگیرید.

بر شماست مراعات آرامش و وقار و خضوع و خشوع و چونان بنده ای که از کیفر مولایش می هراسد برای خدا شکستگی پیشه کنید؛ در حالی که، از عقوبت او در هراس و اضطراب و به رحمت او امیدوار و مشتاقید.

و باید که دل[هایتان را از عیب] ها پیراسته کنید و باطن [هایتان از حیله ها پاک باشد و جسم را از پلیدی] ها پاکیزه کنی. باید از غیرخدا بیزاری جویی و در روزه ات ولایت خداوند را داشته باشی و به وسیلهٔ صمت و خاموشیِ برخاسته از تفکر درونی، در همهٔ جهات از هر آنچه که خداوند از آن نهی نموده است، در آشکار و نهان، [برحذر باشی] و در برابر خداوند در آشکار و نهان، همان گونه که حقش هست، خاشع باشی و جانت را در روزه داریت به پیشگاه خداوند تقدیم بداری و دلت را برای او از هرچیز فارغ کرده و خود را بر آنچه خداوند فرمان داده و به انجام آن فراخوانده بگماری.

پس چون این اعمال را، به طور کامل، انجام دهی، حقیقت روزه را برای خداوند به جا آورده ای و آنچه را که خداوند به آن امر فرموده، بنا کرده ای. اما اگر از این اعمال که برایت بیان داشتم، بکاهی، به همان مقدار از فضل و ثواب روزه ات کاسته خواهد شد.

به راستی، روزه تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست، بلکه خداوند آن را مانعی در برابر رفتار و گفتاری که روزه را باطل می کند، قرار داده است. چه کم اند روزه داران و چه بسیارند کسانی که [فقط] گرسنگی می کشند. (همان 87).

بنابراین، حقیقت روزه مجموعه ای از مراقبت ها و مواظبت های فردی و اجتماعی است. اگر هم بپذیریم که آثار روزه در حوزهٔ فردی است، نتایج آن به جامعه برمی گردد، چراکه تقوای آحاد جامعه اسلامی به تقوای اجتماع منجر می گردد و این همان خواستهٔ الهی در قرآن است که می فرماید: «لَعَلَّکمْ تَتَّقُونَ» (بقره: 183)

براین اساس، اگر روزه به این شکل انجام گیرد، بزه و بزه کاری از اجتماع رخت برمی بندد و جامعه به سوی تکامل و تعالی حرکت خواهد کرد. در نهایت، پایین آمدن آمار جرم و تخلف از برکات این واجب اجتماعی است که همگان به آن اذعان دارند.

در بعضی از روایات مواردی بیان شده است که موجب از بین رفتن ثواب روزه می شود و بیان کنندهٔ این هستند که روزهٔ کامل و حقیقی حاصل نمی شود، مگر با ترک گناهانی که مستقیم یا غیرمستقیم، با جامعهٔ بشری ارتباط دارد.

امام باقر(ع) می فرماید:

إنَّ الْکذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ وَالنَّظْرَةَ بَعْدَ النَّظْرَةِ وَالظُّلْمَ قَلِیلَهُ وَکثِیرَهُ (همان، 340).

همانا دروغ، نگاه پشت سر هم (به نامحرم) و تمام اقسام ظلم کم باشد یا زیاد روزه را باطل می کند.

پیامبر اعظم(ص) تأثیر غیبت بر روزه را این گونه تشریح می فرمایند:

الصَّائِمُ فِی عِبَادَةٍ وَإِنْ کانَ عَلَی فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً (همان ص:64).

روزه دار دائماً در حال عبادت است، حتی اگر [فقط] بر فرش خود نشسته باشد، [البته] مادامی که از مسلمانی غیبت نکرده باشد.

2. ارائهٔ سبکی از زندگی مطلوب

انسانی که توانسته است خود را به گرسنگی و تشنگی عادت دهد و ایامی از زندگی خود را به این حال بگذراند به یقین، روحیه ای محکم و خلل ناپذیر دارد و این آمادگی را دارد که خود را با شرایط مختلف و سخت و آسان زندگی وفق دهد و دشواری های آن، برای او به معضل تبدیل نشود. در بخشی از حدیث معراج این گونه آمده است:

قالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ. .. وَخِفَّةُ الْمَئُونَةِ بَیْنَ النَّاسِ وَقَوْلُ الْحَقِّ وَلَا یُبَالِی عَاشَ بِیُسْرٍ أَوْ بِعُسْرٍه. .. (دیلمی،1412، ج 1، ص200)

پیامبر خدا(ص) به خداوند متعال عرضه داشتند: «اثر گرسنگی چیست؟» خداوند متعال فرمود: «... و سبُکی هزینه [زندگی] در میان مردم و بیان گفتار حق و اینکه انسان باکی ندارد از اینکه در آسانی زندگی کند و یا در سختی.»

 زندگی انسان در دنیا همیشه همراه با رنج است چه اینکه خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «لَقدْ خلَقْنَا الْإِنْسانَ فی کبَدٍ (بلد:4) به راستی که انسان را در رنج آفریده ایم.»

باتوجه به این مطلب باید دانست که حتی لذت های دنیا نیز لذت هایی خالص نیستند و در واقع، لذت در دنیا چیزی جز برطرف شدن یا کم شدن رنج های انسان نیست. انسان در دنیا با پاسخ به نیازهایش برای خویش لذت می آفریند؛ پس هرچه نیاز و رنج بیشتر باشد، برطرف ساختن آن نیاز و رنج لذت بیشتری برای انسان به همراه خواهد داشت. البته، این به معنای این نیست که انسان بی دلیل و به صورت غیرطبیعی برای خویش رنج و سختی ایجاد کند، بلکه معنای این سخن آن است که اگر در اعمال و فعالیت­ های صحیح زندگی رنجی هم وجود دارد این رنج را بپذیر تا هم به مقصد صحیح خویش برسی و نیز زمینهٔ لذتی بالاتر را برای خود فراهم آورده باشی.

امام هادی(ع) می فرماید:

السَّهَرُ أَلَذُّ لِلْمَنَامِ وَالْجُوعُ یَزِیدُ فِی طِیبِ الطَّعَامِ.(مجلسی محمد باقر ج75:369)

شب زنده داری خواب را لذیذتر می کند و گرسنگی بر گوارایی غذا می افزاید.

منظور امام(ع) ترغیب و تشویق به شب زنده داری و روزه گرفتن است و ارائهٔ سبکی جدید از زندگی که مؤمن مسلمان خود را به این سبک و مدل از زندگی عادت دهد و طوری زندگی اجتماعی خود را تنظیم نماید که به حداقل ها اکتفا کرده و این را وسیلهٔ تقرب به خالق هستی قرار دهد.

جالب است که در سیرهٔ حضرت عیسی(ع) نیز به همین نکته تصریح شده است. امیر مؤمنان علی(ع) در بیان سیرهٔ ایشان می فرمایند:

فلَقَدْ کانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَیَلْبَسُ الْخَشِنَ وَیَأْکلُ الْجَشِبَ وَکانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَسِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ وَظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا وَ فَاکهَتُهُ وَرَیحَانُهُ ما تنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَلَمْ تَکنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَلَا وَلَدٌ یحْزُنُهُ وَلَا مالٌ یَلْفِتُهُ وَلَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَخَادِمُهُ یَدَاه. (اخوان حکیمی، 1380، ج2، ص 347).

همانا او سنگ را بالش خود قرار می داد، لباس پشمی خشن به تن می کرد و نان خشک می خورد، نان خورش او [و چیزی که با آن طعم غذا را می افزود] گرسنگی بود، و چراغش در شب ماه و پناهگاه زمستان او شرق و غرب زمین بود، میوه و گل او سبزیجاتی بود که زمین برای چهارپایان می رویاند، زنی نداشت که او را فریفتهٔ خود سازد، فرزندی نداشت تا او را غمگین سازد، مالی نداشت تا او را سرگرم کند، و آز و طمعی نداشت تا او را خوار و ذلیل نماید، مرکب سواری او دو پایش، و خدمتگزار وی دست هایش بود.

جالب تر از همه نگاه به سبک زندگی پیامبر اعظم(ص) در ماه مبارک رمضان است که معروف و مشهور است که ایشان در دههٔ سوم جای رختخواب خود را عوض می کرد و به نوعی به اعتکاف روی می آورد و به همین دلیل هم اعتکاف در دههٔ سوم ماه مبارک رمضان مستحب شمرده شده است.[1]

درنهایت با واجب شدن روزه در ماه مبارک سبک جدیدی از زندگی الهی در جامعهٔ مسلمانان خودش را نشان می دهد که زندگی فقط خوردن و آشامیدن نیست، بلکه کسی رستگار و سعادتمند خواهد بود که بتواند در مقابل خواهش های نفسانی مقاومت کند. و این مدل از زندگی را می توان به همهٔ دنیا عرضه نمود.

3. تقویت معنویت و تحکیم ارتباط در خانواده ها

تقویت محبت میان اعضای خانواده، گرامی داشتن بزرگ ترها، رحم به کوچک ترها و نشستن هم زمان بر سر یک سفرهٔ معنوی و شروع غذا خوردن با ذکر تسبیح خدا موجب تقویت محبت میان اعضای خانواده می شود.

عوامل تأثیرگذار در تقویت روابط خانوادگی هنگام ماه مبارک رمضان عبارت اند از:

الف) افطاری دادن و دید و بازدیدهای پس از افطار

ب) شرکت همگانی اعضای خانواده در مراسم دعا و قرائت قرآن

ج) حضور بیشتر اعضای خانواده در خانه

د) فضای گرم و صمیمی و معنوی سفره های افطار و سحر

ه) تمرین دادن کودکان و خردسالان برای گرفتن روزه

همۀ موارد بیان شده در خطبهٔ شعبانیه[2]، که دربارهٔ احترام به ماه مبارک رمضان ایراد شده، به زیبایی اشاره شده است و تفصیل در این مهم خود اقتضای تحقیق جداگانه دارد.(ابن بابویه، امالی،1376:96)

4. بیداری عواطف بشری و مواسات با فقیران و نیازمندان

شریعت حیات بخش اسلام، با تکیه بر اصل «عدالت اجتماعی»، نهایت تلاش و کوشش را در تنظیم روابط جامعه به کار برده است و از آنجا که طبیعت بشر به واسطهٔ استعدادها و توانمندی های فردی مختلف است، پیوسته در حال تلاش بوده تا با جعل احکام و دستورهای گوناگون، آن اختلاف طبیعی را نیز به حداقل برساند؛ از جملهٔ این احکام «روزه» است که شرایطی را پدید می آورد تا ثروتمندان با درک موقعیت محرومان، فشارهای اقتصادی و رنج های اجتماعی آنان را درک کنند و کاهش دهند و با این اقدام، جامعه را از پریشانی و نارضایتی پاک می سازد و روحیهٔ برادری و هم گرایی را در آنان به وجود می آورد.

بر کسی پوشیده نیست روزه یک درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است با انجام دادن این دستور مذهبی افراد متمکن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع رابه طور محسوس، در می یابند، و هم با صرفه جویی در غذای شبانه روزی خود می توانند به کمک آن ها بشتابند. البته، ممکن است با وصف حال گرسنگان و محرومان، سیران را متوجه حال گرسنگان کرد؛ ولی اگر این مسئله جنبهٔ حسی و عینی به خود بگیرد، اثر دیگری دارد. روزه به این موضوع مهم اجتماعی رنگ حسی می دهد؛ ازاین رو در حدیث معروفی از امام صادق(ع) نقل شده که «هشام بن حکم» از دلیل تشریع روزه پرسید، امام(ع) فرمودند:

إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جلَّ الصیَامَ لِیسْتَوِیَ بهِ الْغنِیُّ وَالْفقِیرُ وَذَلِک أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَأَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَی الضَّعِیفِ فَیَرْحَمَ الْجَائِع (ابن بابویه،1404ق، ج 2: 73)

روزه به این دلیل واجب شده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار شود، و این به خاطر آن است که غنی طعم گرسنگی را بچشد و نسبت به فقیر ادای حق کند، چراکه اغنیا معمولاً هر چه را بخواهند برای آنان فراهم است. خدا می خواهد میان بندگان خود مساوات باشد، و طعم گرسنگی و درد و رنج را به اغنیا بچشاند تا به ضعیفان و گرسنگان رحم کنند.

از امام حسن عسکری(ع) پرسیدند: «چرا روزه واجب شده است؟»

فرمودند: «تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیر توجه کند (کلینی، ج 4: 181)

غیراز فرموده های امامان معصوم(ع) دربارۀ مواسات با فقراء در ماه مبارک رمضان چینش این عمل عبادی در این ماه به گونه ای است که به مواسات و کمک به فقرا تمام می شود، چراکه خود امساک از خوردن و آشامیدن و دعاهای مشهور و معروف ماه مبارک اللَّهُمَّ أَغْنِ کلَّ فَقِیرٍ اللَّهُمَّ أَشْبِعْ کلَّ جَائِعٍ اللَّهُمَّ اکسُ کلَّ عُرْیَان. ... (مجلسی، ج 95: 120) و در پایان وجوب پرداخت زکات فطره بر اغنیا نشان گر این است که شریعت اسلام برای مبارزه با فقر، این بلای ویران گر دین و ایمان، برنامه و سبک خاصی دارد.

5. ایجاد روحیهٔ صبر و پایداری

 قرآن کریم مؤمنان را به صبر و پایداری سفارش می کند که روزه یکی ازموارد آن است. فلسفهٔ روزه تقویت صبر و شکیبایی روحی آدمی است. یکی از عوامل شکست آدمی در برابر دشواری های زندگی، اضطراب ها، نگرانی ها و دلهره هاست. در برابر این گونه عوامل، که ناراحتی روحی و درونی در پی دارد، مقاومت روحی بالایی لازم است و این مقاومت تنها در پرتو نماز و روزه به دست خواهد آمد. خداوند متعال می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ (بقره: 153).

ای کسانی که ایمان آورده اید، از صبر [و استقامت] و نماز، کمک بگیرید! [زیرا] خداوند با صابران است.

طبرسی در مجمع البیان می فرمایند:

از ائمه(ع) نقل شده است که مراد از صبر «روزه» است و کمک گرفتن به روزه از این نظر است که روزه طمع و هوای نفس را از بین می برد، همان طور که ائمه فرموده اند: روزه نابود کردن شهوت است. (طبرسی،1360:ج 1: 158).

و تقویت این روحیه در عموم مسلمانان می تواند آنان را در مقابل تحریم های اقتصادی مقاوم کند و برای به دست آوردن و گرفتن چیزی به دشمنان امتیاز ندهند و در راه تبلیغ و ترویج اسلام مقاومت بیشتری نشان دهند.

6. تقویت حُسن معاشرت اجتماعی

از رهاوردهای روزه به دست آوردن حسن خلق، گذشت و دوری از کینه توزی، تندخویی، بدزبانی، ستیزه جویی و غیبت و دشنام در روابط اجتماعی است، زیرا از جمله آموزش های دین به روزه دار این است که مراقب چشم و زبان و گوش خویش باشد.

رمضان ماهی است برای آموزش و تمرین معاشرت هرچه بهتر و داشتن اجتماعی سالم و انسانی!

به طور کلی، بیان فواید و حکمت های اجتماعی روزه نشان می دهد که روزه یک کلاس تربیتی عملی برای هر چه بهتر زندگی کردن است. از همین جاست که در صدر اسلام، جامعهٔ اسلامی از نظر سلوک اجتماعی و معاشرت افراد با یکدیگر، از مترقی ترین اجتماعات بود.

باتوجه به اوضاع کنونی، مسلمانان بیش از گذشته به درس آموزی از ماه مبارک رمضان نیاز دارند و باید بکوشند این ثمره های عالی اجتماعی روزه را هر چه بیشتر در جامعه خود آشکار سازند.1(ابن بابویه 94).

تقویت هم بستگی اجتماعی ایجاد روحیهٔ هم گرایی و تقویت ارادهٔ جمعی و ایجاد روحیهٔ قناعت ورزی اجتماعی از دیگر آثار و فواید روزه شمرده شده است که مجال بحث آن در این مختصر فراهم نیست.

 أَیهَا الناسُ مَنْ حَسَّنَ مِنْکمْ فِی هذَا الشهْرِ خلُقَهُ کانَ لَهُ جَوَازٌ عَلَی الصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ الْأَقْدَامُ وَمَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکتْ یَمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیْهِ حسَابَهُ وَمنْ کف فِیهِ شَرَّهُ کفَّ اللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ یلْقَاهُ وَمنْ أَکرَمَ فِیهِ یَتِیماً أَکرَمَهُ اللَّهُ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَمَنْ وَصَلَ فِیهِ رَحِمَهُ وَصَلَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ یَوْمَ یَلْقَاهُ وَمَنْ قَطَعَ فیهِ رَحمَهُ قطَعَ اللَّهُ عَنْهُ رَحْمَتَهُ یَوْمَ یَلْقَاه. ...

نتیجه گیری

گرچه روزه دار با عمل عبادی خویش قصد قربت و تقرب به سوی ذات لایزال الهی دارد، ولی این طور نیست که این عمل عبادی در خلأ و خارج از اجتماع بشری باشد، بلکه در میان جامعهٔ انسانی است و جامعهٔ انسانی از برکت روزه آثاری نصیبش می شود که تا ماه ها و بلکه تا سال آینده می تواند ادامه داشته باشد. پاک شدن جامعه در مدت ماه مبارک از بزه و تخلفات اجتماعی و ارائهٔ سبک زندگی موحدانه در جامعه دنیازدهٔ امروزی، و بیدار شدن عواطف و احساسات نوع دوستانه و تقویت معنویت در کانون گرم خانواده به واسطهٔ روزه، و تمرین صبر و بردباری عمومی برای جامعهٔ مسلمین، و ارتقای حسن معاشرت اجتماعی و خوش اخلاقی می تواند از جمله آثار و فواید اجتماعی روزه در ماه مبارک رمضان باشد.

کتابنامه

قرآن کریم.

ابن بابویه، محمدبن علی(1404ق). من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین.

ابن بابویه،محمد بن علی(1376). امالی، تهران، کتابچی.

اخوان حکیمی (1380). الحیاه، با ترجمهٔ احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

ترجمهٔ مجمع البیان،تهران، فراهانی.

دیلمی، حسن (1412ق). إرشاد القلوب إلی الصواب، قم، شریف رضی.

کلینی، محمدبن یعقوب (1362). الکافی، تهران، اسلامیه.

مجلسی، محمدباقر (1403). بحارالانوار، دارإبیاپ التراث العربی چاپ بیروت.

مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 75، ناشر اسلامیه.

موسوی همدانی، سیدمحمدباقر (1374)، ترجمهٔ المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعهٔ مدرسین حوزه علمیه قم

پی نوشت ها