بررسی سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی علیه السلام در ماه رمضان

مقدمه

مراسم و مواسم اجتماعی، تبلوری از آداب، رسوم، تاریخ، فرهنگ و دیگر مؤلفه های فکری و مذهبی هستند. مؤلفه هایی که خواسته یا ناخواسته در باورهای عمومی مردم نهادینه شده و به عنوان منابع مهم سنجش و پالایش رفتارهای پذیرفته شده عمومی و حتی اندیشه های دقیق فلسفی، شناخته شده اند. با بررسی و تحلیل عوامل، ریشه ها و آثار این مراسم که به زمان و مکان یا یکی از این دو محدود هستند، به یافته هایی مانند میزان اثرگذاری این عوامل در باورهای عمومی، سنجش تعامل یا تقابل مؤلفه های اجتماعی و فرهنگی با یکدیگر، اولویت سنجی و تقدم هر یک از این مؤلفه ها، گونه شناسی عوامل مؤثر، نتایج و پی آمدهای مستقیم و غیرمستقیم متولیان، تدبیرگران و مخاطبان این مراسم مشاهده میشود. بدین ترتیب همه این نتایج می تواند ما را در راستی آزمایی باورها و اندیشه های پذیرفته شده فکری، فرهنگی، مذهبی و مدیریت دینی و اجتماعی جامعه یاری کنند.

باید دانست که جوامع مختلف بسته به ماهیت تاریخی، فکری، مذهبی و حتی سیاسی دارای تعدد و تنوع آیینی هستند، مراسم و آیین هایی با پشتوانه دینی، ملی، نژادی، تاریخی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی که هرکدام نتایج و آثار خاص و مشترک دارند. در جوامعی با عوامل و بنیان های فعال دینی و مذهبی، مهم ترین منابع و بسترهای شکل گیری و رونق مراسم و مواسم اجتماعی، آموزه های دینی و سرمایه های تاریخی هستند. گونه شناسی خاستگاه این آیین ها مانند زندگی نامه بزرگان و مشاهیر دربردارنده تولد، وفات، شهادت و مقاطع سرنوشت ساز زندگی ایشان و بررسی رخدادهای تاریخی  مذهبی و تکالیف دینی، می تواند به شناخت سیر تطور فکری و تاریخی جوامع و مذاهب مختلف کمک رساند. این تطور در برخی موارد، گویای حجیم سازی برخی عناصر دینی و مذهبی یا غفلت زدگی از برخی عناصر دیگر است.

صرف نظر از جامعه دینی، ادیان و مذاهب، استعدادهای متفاوتی در برابر مراسم و موسم های دینی و مذهبی دارند؛ زیرا دین اسلام و مکتب اهل بیت افزون بر اهتمام به روش و چگونگی اجرا و اهداف شعائر و موسم هایی که در آیات و احادیث به آن پرداخته شده است، از نظر موضوعی دارای تنوع و گستردگی ممتازی است. از سوی دیگر، به لحاظ تاریخی و مذهبی دارای مراسم و موسم هایی مانند، مبعث رسول خدا عید قربان، عید غدیر، ولادت و وفات معصومان و حادثه کربلا است و به لحاظ تکلیفی و عبادی، شعائر و مراسمی را چون نماز جماعت پنج گانه، عید فطر، موسم حج، ماه مبارک رمضان، ایام البیض، دحو الارض و نیمه شعبان شامل میشود.

از مباحثی که بررسی تاریخی مراسم و موسم های دینی را اهمیت بیشتری می بخشد، اصالت و بدعت گرایی در شعائر و نمادهای دینی است ؛ زیرا امکان دارد برخی با رویکردی نص گرایانه به مخالفت با هر نماد و آیین نوپیدای تصریح نشده از سوی معصومان بپردازند و برخی دیگر با استناد به کلیات و عموم ادله، دست خود را در ابداع آیین های خودساخته منسوب به دین، باز ببینند.

برای برون رفت از دغدغه های پیش گفته، تمسک به سیره معصومان از رویکردهای مهم خواهد بود. این راهکار با مراجعه به نصوص دینی[1] و با تکیه بر دلایل عقلی، مسیری مطمئن و راهگشا خواهد بود. سیره امیرالمؤمنین حضرت علی به دلیل جایگاه معنوی و به دلیل تنوع شرایط پیرامونی و اجتماعی ایشان، دارای نتایج و یافته هایی کم نظیر است. دوران زندگی پیش از بعثت، از بعثت تا هجرت، از هجرت تا رحلت رسول خدا خلافت خلفای سه گانه و دوران حکومت، همگی گستره وسیع، متنوع و سازگار با شرایط گوناگونی را به وجود می آورد که الگوگیری در مقاطع و دوره های مختلف را برای رهروان آن حضرت ممکن می سازد. در این تحقیق، سعی میشود با تکیه بر احادیث و گزارش های تاریخی، رفتار امیرالمؤمنین حضرت علی به عنوان سیره و سبک زندگی، در محدوده زمانی ماه رمضان به عنوان یک مناسبت و موسم دینی ارائه شود.

سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)

به سنت و سیره شخصی و فردی امیرالمؤمنین علی نسبت به عرصه اجتماعی و سیاسی زندگی ایشان، کمتر توجه شده است. این فراموشی تنها به سبب کم کاری محققان و پژوهش گران نیست؛ چرا که شرایط زندگانی حضرت و وضعیت حاکم بر فضای سیاسی  اجتماعی عصر ایشان و پس از آن، موجب بیتوجهی به سیره شخصی و فردی امیرالمؤمنین علی شده است. سعی دولت مردان هم عصر آن حضرت و پس از ایشان، در پوشیده داشتن فضایل آن حضرت و حتی الزام نخبگان بر بیزاری از ایشان،[2] پذیرش و ثبت گفتار ایشان در محدوده احادیث نبوی، تعارض و درگیریهای اجتماعی و مذهبی با محوریت اعتبار و مشروعیت اجتماعی و حتی فردی حضرت پس از ماجرای قتل عثمان،[3] حکمیت،[4] حجیت نداشتن و نپذیرفتن سنت و سیره متعارض با سنت شیخین حتی از سوی هواداران،[5] برخی از عوامل مهم بیتوجهی به سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی است.

بااین حال، جایگاه ویژه امیرالمؤمنین حضرت علی در تعریف و نشر مبانی و آموزه های اسلامی و اثرگذاری در تاریخ اسلام، موجب شده است که نه تنها شیعیان، بلکه دیگر فرقه های اسلامی به تاریخ و زندگی آن حضرت، البته نه به صورت سیره، بلکه بیشتر به صورت سیر تاریخی توجه کنند. مطالب پیش گفته در صدد تبیین ضرورت بررسی سیره فردی و شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی است و هدف این تحقیق، ارائه الگویی از تبیین سیره شخصی امیرالمؤمنین حضرت علی در محدوده زمانی خاصی، چون ماه رمضان، آن هم با تکیه بر منابع تاریخی و حدیثی است. بدین منظور محورهای ذیل را به عنوان برخی از مهم ترین مصداق های سیره شخصی حضرت در ماه رمضان، معرفی میکنیم.

١. اهتمام به نظافت و آراستگی

نظافت و آراستگی از توصیه های عمومی در منابع اسلامی است و تأکید بر آن یا حفظ اولویت آن در مواردی که با احکام عبادی تعارض دارد، گویای اهمیت نظافت و آراستگی در سیره ائمه است. برای نمونه، امیرالمؤمنین حضرت علی در روایتی، استفاده از سرمه چشم را برای روزه داران، مجاز میداند.[6] درحالی که براساس روایت، گاه استفاده از سرمه موجب ابطال روزه شود. حضرت در روایتی دیگر، روزه داران را به مسواکزدن در صبح توصیه میکند و در پاسخ به این اشکال که ممکن است رطوبت مسواک، روزه را باطل کند، به جواز مزمزه با آب که رطوبت بیشتری ایجاد می کند، استشهاد کرده اند.[7]

بدین ترتیب مسواکزدن، فارغ از نقش مؤثر آن در بهداشت و سلامت، سهم به سزایی در زیبایی ظاهری و خوش بویی دهان و دندان دارد. توجه به این مهم، در سفارش حضرت به مسواکزدن در ابتدا و انتهای روز[8] به وسیله روزه داران مشاهده میشود.

٢. اهتمام به بهداشت و سلامت

تأکید بر جواز و دفاع از مسواک زدن و سرمه کشیدن روزه داران، با توجه به جنبه بهداشتی آن، به شایستگی بیان کننده جامع بودن سیره و سبک زندگی اهل بیت و چگونگی جمع میان حقوق فردی، دینی و اجتماعی است. رویکرد امیرالمؤمنین حضرت علی در تأمین پیش نیازهای محیطی و مادی برای بهره مندی معنوی در موسم ها و مراسم دینی و مذهبی، نه تنها یک تدبیر و ظرافت، بلکه از ضوابط و مبانی سیره معصومان است.

با مطالعه سیره شخصی حضرت در رمضان، می توان با وجود اهتمام ایشان به مناسک، آداب و تکالیف الزامی و ارشادی این ماه، دغدغه هایی مبتنی بر حفظ سلامتی و بهداشت را دید. یکی از مواردی که می توان از آن به عنوان سیره حضرت در رمضان با رویکرد بهداشت و سلامت یاد کرد، تأکید بر خوردن غذا در سحر و افطار است؛ زیرا در غیر این صورت ممکن بود، برخی به دلیل زهد و تقوا و برخی به دلیل بی توجهی و سستی، اهتمام چندانی به دو وعده غذایی تأکید شده؛ یعنی افطاری و سحری نداشته باشند. امیرالمؤمنین حضرت علی در حدیثی پس از تأکید بر خوردن غذا در این دو وعده، به لحاظ تبیین ضرورت، خوردن دست کم نصف خرما در افطار و جرعه ای آب در سحرگاه را لازم می داند.[9]

حضرت در روایتی دیگر، درک فضایل و عبادات ماه رمضان را در گرو رعایت سلامت و تأمین نیازهای اساسی بدن معرفی میکند و بهره مندی از برکات روزه را بسته به خوردن غذا در سحرگاه و شب زنده داری را بسته به خواب میانۀ روز میداند.[10] توصیه بر استفاده از برخی مواد غذایی مانند خرما و حلوایی متشکل از روغن و آرد گندم و جو[11] و مسواکزدن پس از خوردن غذا در سحری و پیش از خوردن غذا در افطار[12] از اموری هستند که بر تأکید امیرالمؤمنین حضرت علی بر بهداشت و سلامت در رمضان دلالت دارند.

سفارش امام به مقدم داشتن نماز به هنگام افطار، مگر در زمانی که غذا مهیا و سفره گسترانیده شده،[13] از توصیه هایی است که خاستگاه بهداشتی دارد؛ زیرا بو و غذای آماده نه تنها از میزان توجه در نماز می کاهد، بلکه ممکن است به جهت ترشح بزاق مواد هضم کننده غذا، آسیب هایی را برای بدن به دنبال داشته باشد. در حدیث یاد شده، حضرت تأخیر کردن در سحری خوردن در زمان متصل به اذان صبح و تسریع در خوردن افطار در زمان متصل به اذان مغرب را سفارش میکند.[14] به نظر میرسد سیره حضرت در استفاده از مواد غذایی چون خرما، نان جو، نمک[15] و شیر[16] در ماه رمضان دارای ملاحظه های بهداشتی است. ازاین رو می توان، نوع و کیفیت مواد غذایی را از مواردی دانست که حضرت در ماه رمضان بدان اهتمام دارد. البته نباید از یاد برد که ممکن است نوع، کیفیت و زمان استفاده از مواد غذایی و یا دیگر توصیه های بهداشتی، با ملاحظه شرایط محیطی و منطقه ای حجاز یا کوفه صورت گرفته باشد. از این رو، استخراج اصول و رویکردهای ثابت و متغیر سیره معصومان در عرصه های گوناگون محیطی و در شرایط مختلف زمانی و مکانی، موضوعی است که نیاز به پژوهشی جامع دارد.

٣. خضوع، خلوص و خیرخواهی

بروز و جهت گیری فضایل اخلاقی و عرفانی در جزئیترین رفتار و سلوک شخصی به عنوان رفتار و سیره متکی بر خاستگاه اخلاقی حضرت در رمضان یاد میشود. از مصادیق این سیره، سفره غذای حضرت در موسم رمضان است. سادگی، بیپیرایگی، سالم، بهداشتی و حلال بودن، فقط ویژگیهای ظاهری سفره افطار حضرت بود.

امیرالمؤمنین حضرت علی چنانچه خود به آن تصریح میکند، مراتب کمال و معرفت را حتی در فرصت هایی چون خوردن و نوشیدن جست وجو می کرد. در گزارشی، امیرالمؤمنین حضرت علی در پاسخ به اظهار شگفتی عدی بن حاتم از سادگی سفره ایشان که متشکل از آب، نان جو و نمک بود، علت ترتیب چنین غذایی را تهذیب و قانع ساختن نفس بیان میکند.[17]

این نکته را نباید از یاد برد که شاید محروم نگهداشتن خود از نعمت های الهی، اصل برتر در سیره اهل بیت نیست و آنچه در این گونه، رفتارها تأکید میشود، اصل تربیت و خودسازی است. یکی دیگر از توصیه های حضرت، تکبر نداشتن و پذیرش دعوت دیگران است که با حدیثی از رسول خدا بر آن تأکید میکرد.[18]

بدین ترتیب، هر یک از این توصیه ها را باید مبتنی بر اصل مهمی در اخلاق و عرفان دانست. رفتار عبادی حضرت در این ماه حائز اهمیت است؛ چراکه ایشان افزون بر ملاحظه و رعایت تمام وظایف اجتماعی، فردی و خانوادگی، از عبادت و سلوک ویژه این ماه غافل نمی ماند. نماز توصیه شده حضرت برای هر شب از ماه رمضان، از شواهد این اهتمام است.[19] امیرالمؤمنین حضرت علی هم با عمل و هم با زبان، دیگران را بر بهره مندی از فرصت های معنوی این ماه سفارش می نمود. آن حضرت آثار ویژه دعا و استغفار در ماه رمضان را، دفع بلا و محو و بخشش گناهان بیان می کرد.[20]

نکته مهم آن است که اولیای الهی بیش از بهره مند ساختن خود در این ماه، به فراهم کردن زمینه هدایت و سعادت و دوری از جهل و ضلالت دیگران همت می گمارند. در سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان، تلاش برای فراهم آوردن زمینه بهره مندی دیگران و همراه نمودن آنها، امری انکارناپذیر است. به عنوان نمونه، حضرت به هنگام حرکت برای شرکت در نماز جماعت، پس از خروج از خانه، همسایگان و خانه های در مسیر را با بانگ «یا ایها الناس الصلاة الصلاة» از برپایی نماز جماعت در مسجد آگاه میکرد.[21] یا این که ایشان با تکیه بر سیره پیامبر[22] و همکاری همسر گرامی خویش، حضرت فاطمه در ماه رمضان، مقدمات شب زنده داری فرزندان و اهل خانه را فراهم می کرد.[23]

٤. اعتدال و میانه روی

عبادت، زهد، بخشش، کار، تفکر و هر امری که ممکن است در حالت عادی راه سعادت و کمال دانسته شود، در صورت خروج از مسیر اعتدال و میانه روی، ممکن است به گمراهی و ضلالت برسد. این آسیب در موسم های مذهبی نه تنها موجب دل زدگی مؤمنان، بلکه در تعارض با فلسفه و حکمت عبادات است. یکی از مواردی که از فراموشی حکمت عبادات و خروج از مسیر اعتدال حکایت میکند، پا فشاری بر موارد رخصت داده شده به وسیله خداوند است. امیرالمؤمنین حضرت علی افرادی را که روزه خود را در سفر افطار می کنند، چنین میستاید:

برگزیدگان شما، کسانی هستند که چون به مسافرت میروند، نماز را شکسته به جای میآورند و روزه را افطار میکنند.[24]

در این رویکرد، افرادی که در رمضان، روزه خود را به دلیل وجود عذری افطار می کنند، نسبت به کسانی که در هر شرایطی روزه می گیرند، مقرب تر هستند. جامع بودن در رفتار و سلوک معنوی، به معنای در نظر گرفتن همه جنبه ها و شرایط کمال و سعادت است. این جامع بودن در جزئیترین رفتارها و کردارهای شخصی و اجتماعی جاری است.

برای مثال، در سیره علوی هم بستری با همسر در شب اول رمضان، نه تنها امری منافی روح عبادت و بندگی دانسته نشده، بلکه از موارد توصیه شده است.[25]

٥. هدف گذاری معنوی در زندگی مادی

در سبک زندگی اهل بیت بهره مندی از نعمت های دنیوی خانواده و لذت های مادی، مانعی در تعالی و سعادت معنوی نخواهد بود و با مدیریت و برنامه ریزی می توان، آنها را مقدمه ای برای دست یابی به سعادت پایدار آخرت قرار داد. بدین ترتیب مناسبت ها و موسم های دینی می توانند تعیین کننده مسیر زندگی مادی باشند. در این سبک، اموری چون تشکیل خانواده، انعقاد نطفه و حتی رابطه زناشویی نه تنها تهدید نیست، بلکه فرصتی برای رسیدن به کمال معنوی شناخته می شود.

با بررسی اجمالی سیره معصومان و برای نمونه امیرالمؤمنین حضرت علی در موسم ها و مراسم دینی، در مییابیم که ایام و مناسک مذهبی به معنای دوری گزیدن از جامعه و زندگی عادی نیست، بلکه به اموری چون دید و بازدید، اطعام، صله ارحام و رسیدگی به همسر و فرزندان با دقت و حساسیتی بیشتر از دیگر ایام توجه و توصیه میشود.

یکی از رفتارهایی که به خوبی مبین این رویکرد است، نکاح و ازدواج در موسم رمضان است. برای مثال، رسول گرامی اسلام در ماه رمضان، پیوندی را که بر اساس آداب و سنن اسلامی با جشن، شادی و اطعام همراه است، برگزار کرد[26] و بنا به نقل برخی از منابع، ازدواج امیرالمؤمنین حضرت علی و حضرت فاطمه در ماه رمضان اتفاق افتاده است.[27] بنابراین، موسم رمضان در سیره معصومان ماه بهره مندی، نشاط و ساختن زندگی دنیا بر اساس باورهای معنوی است.

تکیه افراط گونه بر جاذبه ها و دافعه های معنوی و غفلت از تدبیر در زندگی مادی برای بهره مندی بهتر از فضایل معنوی، موجب می شود که بستر بروز عجب در مؤمنان فراهم آید و یا تدبیر زندگی معنوی در تعارض با تدبیر در زندگی مادی معرفی گردد. از این رو می توان با به کارگیری تدابیر و رویکردهای مادی، شرایط جسمی، روحی و محیطی مناسبی را برای بهره مندی بیشتر از فضایل و برکات معنوی فراهم ساخت.

البته باید توجه داشت، دوری از اموری که ممکن است زمینه ساز محروم ماندن از رشد معنوی شود از رویکردهای اهل بیت در نظام زندگی مادی است. سبک زندگی امیرالمؤمنین علی در رمضان، متأثر از این رویکرد است؛ زیرا وی روزه دار را از اموری منع میکند که او را دچار ضعف، سستی جسمی و روحی و یا وسوسه به ترک روزه کند.

حضرت در حدیثی در این باره می فرماید:

سه چیز است که روزه دار باید از آن دوری گزیند: حمام، حجامت و زن [همسر] زیبا.[28]

سیره اجتماعی امیرالمؤمنین حضرت علی

انواع شرایط اجتماعی که امیرالمؤمنین حضرت علی در طول عمر خود تجربه کرده بود، عبارت بودند از: محیط خانوادگی پیامبر پیش از بعثت، دوره سه ساله دعوت مخفیانه و ده ساله دعوت آشکار در مکه، معادلات داخلی قریش در رویارویی با پیامبر، تحریم اقتصادی شعب ابی طالب، هجرت پیامبر به طائف و مدینه، جنگ های متعدد با قریشیان مکه و یهودیان مدینه، فرماندهی سریه ها، رقابت های مهاجر و انصار، رقابت های داخلی مهاجر، جریان نفاق، مهجور ماندن و خانه نشینی امیرالمؤمنین حضرت علی، مشاوره دادن به خلفا، خلیفه شدن امیرالمؤمنین حضرت علی بر جهان اسلام و برخورد ایشان با جریان های افراطی و التقاطی.

این تنوع در نقش آفرینی و شرایط اجتماعی، موجب می شود که در بیشتر شرایط اجتماعی و سیاسی، چه در نقش حاکم و چه محکوم، چه پیروز و چه شکست خورده، چه مشاور و چه ناقد، چه در رویارویی با دشمن نظامی و چه دشمن عقیدتی، چه جنگ نرم و چه جنگ سخت، چه تحریم اجتماعی و چه اقتصادی به سنت و سیره ای جامع از ایشان دست یافت. با وجود فقر منابع تاریخی و حدیثی در خصوص دوره های متعددی از زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی، می توان محورهای سیره اجتماعی حضرت را در رمضان به شکل زیر ترسیم کرد.

١. همگرایی و تعامل

در مواردی، دوری گزیدن از برخی فعالیت های اجتماعی، از توصیه های الزامی یا ارشادی دسته ای از عبادت ها است. بنابراین، ممکن است محدود شدن فعالیت ها و نشاط اجتماعی به دلیل وجود برخی احکام تکلیفی در رمضان، از لوازم چنین موسمی دانسته شود. در حالی که با مراجعه به سیره معصومان و دیگر منابع دینی، گاه به عنوان یک آسیب تلقی میشود، نه یک لزوم طبیعی. در این میان، سیره و رویکرد اهل بیت می تواند تبیین کننده روح حاکم بر تکالیف عبادی باشد و سالکان را از افراط و تفریط دور سازد.

امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان بر صله رحم، سرکشی به خانواده و بستگان[29] و حضور در اجتماع مردم تأکید میکرد. بنابر گزارش شیخ مفید، سیره حضرت در رمضان، سر زدن به فرزندان خود در همه شب های رمضان بوده است.[30]

دید و بازدید و احوال پرسی از دیگران، برای آن حضرت در مرتبه ای از اولویت قرار داشت که ایشان با استناد به خاطره ای از رسول خدا شرکت در سفره افطار و اجابت درخواست دعوت کنندگان را مقدم بر اقامه نماز می دانست.[31]

٢. اهتمام به تبلیغ و مسئولیت اجتماعی

محدود کردن تکالیف و وظایف به مناسک دینی و عبادات روزانه و غفلت از نقش ها و مسئولیت های اجتماعی، از مشکلات برخی جوامع اسلامی است، درحالی که جامعه انسانی، تنها با مسئولیت پذیری و نقش آفرینی سودمند و هدف مند می تواند مراتب کمال و سعادت دینی و دنیایی را بپیماید. یکی از مسئولیت های مهم اجتماعی، اهتمام به تقویت و گسترش عوامل تعالی بخش و پیش گیری از اثرگذاری زمینه های افول و انحطاط است. این اهتمام در موارد زیادی در قالب هجرت، تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر شکل میگیرد.

هجرت چه با هدف یافتن محیط های مساعدتر برای ایجاد نظام کامل اجتماعی که مبتنی بر مبانی دینی باشد و چه با هدف گسترش قلمرو جغرافیایی اندیشه دینی، از نخستین سال های تاریخ اسلام، در اندیشه رسول گرامی اسلام بوده است. هجرت گروهی از مسلمانان به حبشه و هجرت رسول خدا از مکه به مدینه، از نوع نخست و هجرت پیامبر اسلام به طائف، هجرت مصعب بن عمیر به مدینه و هجرت دیگر مبلغان دینی به شهرها و مناطق دور دست، از نوع دوم هستند. با مطالعه زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی هر دو نوع از هجرت را می توان یافت. هجرت از مکه به مدینه برای یافتن محیط مساعدتری جهت سلوک و زندگی بر اساس آموزه های دینی و هجرت به یمن برای تبلیغ و گسترش معارف اسلامی، نمونه هایی از آنها هستند.

باید یادآور شد که تبلیغ و برخی دیگر از محورهای یاد شده در سیره و سبک زندگی حضرت، تنها مخصوص رمضان نبوده است و در دیگر ایام سال نیز کاربرد داشته است. اهمیت و اهتمام امیرالمؤمنین حضرت علی به این مسئولیت اجتماعی، به گونه ای بوده که سنت ها و مناسک متداول ماه رمضان، مانع از انجام این رسالت نبوده است.

هجرت امیرالمؤمنین حضرت علی به یمن در رمضان سال دهم هجری، یکی از این رویدادها است. وی در این هجرت، سرپرستی گروهی تبلیغی  نظامی را برعهده داشت. همراهی نیروهای نظامی به آن جهت بود که در سفرهای مشابه، قبایل مختلف، گروه های متعددی از مبلغان را قتل و غارت کرده بودند. هجرت به یمن از جنبه های گوناگون اهمیت داشت؛ زیرا یمن از دیرباز شاهد حضور مبلغان و دولت مردان یهودی و مسیحی بود. هجرت به یمن دارای حساسیت های مذهبی، سیاسی و اجتماعی بود و رسول خدا پیش از حرکت، لوایی را برای ایشان در نظر گرفت و با دست خود، عمامه ای برای امام آماده ساخت[32] و دستورالعمل و اولویت های تبلیغی  سیاسی خود را بیان کرد و فرمود:

با آنها به جنگ مپرداز، مگر زمانیکه با تو به جنگ پرداخته و خونی از شما ریخته شد. نخستین درخواست تو از آنها شهادت به وحدانیت خداوند باشد و اگر پذیرفتند، برپا داشتن نماز و اگر پذیرفتند، پرداخت صدقه به فقیرانی از خودشان و اگر پذیرفتند، دیگر چیزی از آنها نخواه. به خدا سوگند! اگر یک نفر به دست تو هدایت شود، برای تو بهتر است از آنچه خورشید بر آن میتابد و غروب میکند.[33]

در این سفر، امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب را سیصد سوار همراهی می کردند.[34] یکی از نتایج مهم هجرت امیرالمؤمنین حضرت علی به یمن، اسلام آوردن دسته جمعی قبیله همدان در یک روز بود.[35] رسول خدا با شنیدن این خبر، سجده شکر به جا آورد و در نامه ای، سه مرتبه بر قبیله همدان و دیگر یمنیان تازه مسلمان، سلام فرستاد.[36] این در حالی بود که در همان سال، خالد بن ولید در سفر خود به یمن نتوانسته بود توفیقی به دست آورد.[37]

٣. توجه به مساجد به عنوان یک نهاد مؤثر اجتماعی  سیاسی

در عهد نبوی و علوی کارکرد اصلی مساجد، به عنوان مکانی همچون پادگان، دادگاه، محل اجرای حد، آموزشگاه قاضیان و دانشمندان و دیگر اصناف و یا خوابگاهی برای نظامیان نبود، بلکه محلی جهت اجتماع همه مؤثران اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بود و بخش نامه ها و تصمیم ها پس از بررسی و تصویب در مسجد، در نهادها و مراکز مرتبط اجرا میشدند. به هرحال، مأنوس بودن رسول گرامی اسلام و امیرالمؤمنین حضرت علی با مساجد در طول سال و به ویژه در موسم رمضان، تنها کارکردی عبادی نداشت. با این که خوارج و هواداران معاویه جان امیرالمؤمنین را تهدید می کردند، آن حضرت در موسم رمضان بدون همراهی محافظان، وارد مسجد می شد و همین موضوع، خوارج را بر توطئه ترور امیرالمؤمنین حضرت علی در مسجد جسور ساخت.[38]

حضور حاکمان و مؤثران اجتماعی و سیاسی در مساجد و ارتباط مستقیم با جماعتی که نمایندگان مطمئن و واقعی همه طبقه ها و اصناف جامعه در هر سطح و سن و جنسی هستند دارای دو کارکرد مهم است؛ یکی برداشت واقعی از شرایط اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و عقیدتی مردم برای تصمیم گیریهای صحیح و واقع بینانه و دیگری، اطلاع رسانی شفاف به مردم درباره اندیشه، سیاست ها و رویکردهای مختلف دولت مردان.

این نتایج و آثار زمانی رو به زوال و نابودی رفت که یا دولت مردان به مساجد بیتوجه شدند و یا مساجد، پذیرای حاکمان و دولت مردان نبودند.

حضور در مساجد در سیره علوی، نه یک عادت و توصیه دینی، بلکه رفتاری تأکید شده بود. حضرت در رمضان به هنگام پیمودن مسیر خود به مسجد، با ندای «الصلاة، الصلاة» مردم را به حضور در مساجد دعوت میکرد[39] و در این ماه به مسجد جامع و دیگر مساجد سرکشی میکرد.[40] در این سرکشی ها، حضرت سنت های حسنه ای هم چون چراغانی و تلاوت قرآن را تشویق و تأیید میکرد.[41]

باید یادآور شد که تقویت نهاد عبادی  اجتماعی مسجد و تشویق مردم به حضور در آن، از سفارش معصومان در طول سال است، اما اهتمام ویژه به این امر در ماه رمضان، از برنامه ها و سلوک عبادی  اجتماعی امیرالمؤمنین حضرت علی و دیگر معصومان بوده است. امیرالمؤمنین حضرت علی رونق و نقش آفرینی مساجد را تنها در گرو بیان ثواب و آثار اخروی و معنوی مسجد نمی دید، بلکه بر موقعیت ها و آثار مادی و طبیعی آن نیز تأکید میکرد. تشویق به چراغانی مساجد[42] و سنت های حسنه ای چون محفل های قرائت قرآن،[43]  توصیه به در نظر گرفتن محلی برای تطهیر[44] و فراهم آوردن لوازم حضور زنان و کودکان در مسجد، برخی از آنها است. عرفجه ثقفی، یکی از اصحاب آن حضرت نقل می کند که در ماه رمضان، از سوی امیرالمؤمنین حضرت علی به امام جماعت زنان منصوب شده بود.[45]

٤. جانمایی شعائر مذهبی در حقوق اجتماعی

موسم ها، مراسم و مشاهد دینی و مذهبی به عنوان نمادها و شعائری با محتوا و مفاهیم تأکید شده دینی می توانند در محدوده های زمانی و مکانی، نقش مهمی در تقویت بنیان های فکری و فرهنگی جامعه ایفا کنند و آسیب های روزمرگی و دیگر عوامل تنش زای اجتماعی را جبران نمایند. محدوده های زمانی و مکانی که تعاریف و حدود و ثغور منصوص و معینی دارند، به دلیل تعیین مناسک، آداب و تکالیفی شرعی و معرفتی، حرمتی دینی و اجتماعی یافته اند و مردم، متناسب با باورهای دینی و مذهبی به آنها وفادار هستند.

حتی ممکن است پیروان دیگر ادیان و مذاهب نیز به جهت محرکهای اجتماعی و فرهنگی، خود را ملزم به رعایت و حرمت نهادن به آنها بدانند. از این رو می توان انسجام و اتحاد ملی و اجتماعی را یکی از پی آمدهای این کارکرد اجتماعی  سیاسی موسم های دینی دانست.

در سیره و رویکرد ائمه درباره حرمت نهادن این ایام و موسم ها، مصداق های متعددی میتوان یافت. با مطالعه منابع حدیثی و تاریخی به مواردی برمیخوریم که با تسامح میتوان از آنها به عنوان سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در حرمت نهادن به موسم رمضان در عرصه اجتماعی یاد کرد. حضرت در احادیثی، خوردن و آشامیدن را در ماه رمضان، حتی برای مسافری که بعد از ظهر به شهر خود باز می گردد[46] و زنانی که به جهت احکام شرعی، معذور از روزه گرفتن هستند، سزاوار نمیداند.[47]

از دیگر مصداق های رویکرد امیرالمؤمنین حضرت علی در حفظ قداست رمضان، تشدید مجازات کسانی است که رمضان را حرمت نمی دارند. قیس بن عمرو حارثی، مشهور به نجاشی، از شاعران کوفه و یاران امیرالمؤمنین حضرت علی در صفین بود. وی به سبب مهارت در سرودن شعر و شرافت قومی و عربی، نقش مهمی در رقابت فرهنگی و اجتماعی شام و عراق داشت و حضورش در کوفه مغتنم دانسته می شد.[48] آنچه موجب پیوستن وی به معاویه شد و او را به هجو امیرالمؤمنین حضرت علی و جایگاه اجتماعی و فرهنگی کوفه و عراق واداشت،[49] تأکید امیرالمؤمنین حضرت علی بر ضرورت حفظ شأن و حرمت رمضان بود. بدین ترتیب که وی در ماه رمضان و در اطراف کوفه، شرب خمر کرد و حضرت بیست ضربه شلاق را به دلیل شکستن حرمت رمضان، بر مجازات شرعی او افزود.[50] امیرالمؤمنین حضرت علی در مقابل پرسش نجاشی در خصوص تشدید مجازات، جسارت وی در برابر خداوند و حرمت ننهادن بر رمضان را علت این تصمیم خود خواند و فرمود: فرزندان ما روزه اند، در حالی که تو رمضان را حرمت نمیداری.[51]

٥. تأکید بر نتایج اعتقادی، عرفانی و اخلاقی تکالیف دینی

موسم رمضان، صرف نظر از تکالیف و ضوابط شرعی و فقهی، دارای اهداف و مقاصد عرفانی، کلامی و اخلاقی است. پرداختن به شرایط درستی و بطلان تکالیفی چون نماز و روزه و مستحباتی چون ذکر و تلاوت قرآن، نباید سالکان را از دست یابی به مراتب اعتقادی، عرفانی و اخلاقی باز دارد. این گروه از موضوع ها را با مراجعه به نفس میتوان سنجید، اما در رفتارها و شعائر عمومی، کمتر میتوان آنها را راست آزمایی کرد و حتی شاید بیش از تکالیف و ضوابط فقهی، آسیب پذیر هستند و فراموش می شوند.

امیرالمؤمنین حضرت علی در خطبه ای، ماه رمضان را ماه باز شدن درهای آسمان و دربند شدن شیاطین میداند.[52] و با تکیه بر سیره پیامبر، دهه آخر رمضان را فرصتی برای اعتکاف در مساجد و شب زنده داری اعلام می دارد.[53] امیرالمؤمنین حضرت علی تحمل گرسنگی و تشنگی را کمترین و ساده ترین تکالیف این ماه[54] و خودداری از خوردن و آشامیدن را زمانی که منجر به پرهیز از حرام های دیگر شود، سودمند می دانست.[55]

در روایتی دیگر امیرالمؤمنین حضرت علی با تکیه بر سخنان پیامبر، روزه را از نخستین عبادات و میراث آن را حکمت و میراث حکمت را معرفت و میراث معرفت را یقین معرفی میکند. در این حدیث، یقین به عنوان بالاترین مراتب کمال و قرب الهی تعریف شده است، به گونه ای که پس از مرگ در مرتبه ای قرار می گیرد که دیگر، میان او و خداوند حجابی نیست و در آن حال، خداوند مشتاق وی خواهد بود.[56]

حضرت در احادیث دیگری، عموم مردم را به مراقبت بر اعضا، جوارح، رفتار و کردار در ماه رمضان سفارش میکند و عبادات و تکالیفی را در هر شب و روز رمضان[57] و یا بر برخی از مناسبت های این ماه مانند شب قدر،[58] شب اول رمضان یا شب عید فطر[59] تأکید مینماید. هم چنین، حضرت، مردم را در ماه رمضان به استغفار و دعا که دفع کننده بلا و از بین برنده گناهان است، فرا میخواند.[60]

٦. مبارزه با بدعت ها

مراسم و موسم های فراگیر با خاستگاه های متنوع ملی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و مذهبی، هر کدام اثر و هدف خاصی را پی گیری می کنند، اما عواملی چون مرور زمان، اثرگذاری عوامل پیرامونی، خرافه ها، انحراف ها و مصلحت اندیشی موجب می شود که اهداف و پی آمدهای اصلی و اولیه این مناسبت ها و مراسم فراموش شود و حتی نتیجه عکس دهد. به گونه ای که ممکن است مراسمی ملی، تهدیدی ملی باشد و آیینی فرهنگی به معضلی فرهنگی تبدیل گردد.

نکته دیگر این که امروزه برخی آیین ها و مناسک دینی و مذهبی، چنان دچار تحریف و انحراف شده اند که نه تنها عالمان، بلکه عموم متدینان از آن بیزاری می جویند. در این میان، مصلحت اندیشی، اجتهاد در مقابل نص، عرفی زدگی و سهل گیری در احادیث و دلایل سنن، همگی بسترساز ظهور و بروز بدعت ها و انحراف ها در آیین ها و شعائر دینی خواهند بود.

با مطالعه سیره حضرت امیرالمؤمنین علی به ویژه دوره پس از تشکیل حکومت، درمییابیم که به دلیل فراهم آمدن برخی لوازم و زمنیه های امر به معروف و نهی از منکر، پاره ای اصلاحات در امور اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و قومیتی در کوفه و دیگر سرزمین های اسلامی رخ داده است اما در امور و موسم های اجتماعی، اصلاحات کمتری صورت گرفته است. شیخ طوسی در نقل حدیثی از امام صادق میگوید:

آن هنگام که امیرالمؤمنین حضرت علی به کوفه وارد شد، فرزندش حسن را فرمان داد که مردم را از نماز مستحبی به صورت جماعت (تراویح)[61] در ماه رمضان نهی کند، اما مردم مقاومت کردند و فریاد واعمراه سر دادند.[62]

چنان که از اعتراض مردم برداشت میشود، نماز تراویح را عمر بن خطاب بنیان نهاده بود[63] و به منابع دینی مستند نیست. از این رو امیرالمؤمنین حضرت علی در ابتدای ورود به کوفه و در آغاز ماه رمضان، پیش از هر اقدامی، مردم را از استمرار این بدعت نهی فرمود. پیش از این، رسول خدا در برخورد با بدعتی مانند آنچه خلیفه دوم بنیان نهاد، فرموده بود:

این گونه امور معصیت هستند. آگاه باشید که هر بدعتی  هرچند در عبادات  گمراهی است و هر گمراهیای به آتش ختم میشود. سنتی کم  سهل و آسان  بهتر است برای شما از بدعتی زیاد، طولانی و سخت.[64]

٧. توجه به جنبه های اقتصادی شعائر مذهبی

رویکرد برخی مبنی بر نکوهش دنیا و تقابل دنیا و آخرت، آنها را بر آن داشته است که کمتر از منظر دین به لوازم و قوانین زندگی مادی بنگرند و از آن جا که درصدد تعریف فرهنگ، تمدن، هنر، صنعت، علوم انسانی و تجربی و اقتصاد برنیامده اند یا رویکرد انزوا و تحجر را در پیش میگیرند و یا ناچار به پذیرش موضوع های یاد شده از منظر مکاتب غیر دینی و یا جدا انگاری حیات مادی و معنوی و پذیرش زندگی در چنین محیطی می شوند.

موضوع های اقتصادی از مؤلفه های مهم اجتماعی هستند و بیتوجهی به آنها ممکن است با وجود همه تدابیر و فعالیت های دینی، به نابودی جامعه منجر شود. توجه به این رکن از قوانین اجتماعی در بسیاری از دستورها و توصیه های تکلیفی، اخلاقی، اعتقادی و عرفانی مشاهده میشود. یکی از این موارد، سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان است. برای نمونه، حضرت با تکیه بر حدیثی از پیامبر این دعا را پیش از افطار درباره رعایت حقوق مادی در رمضان سفارش میکند:

خدایا! برای تو روزه گرفتیم و بر رزقی که برای ما مقرر فرمودی، افطار نمودیم. پس، از ما بپذیر، گرسنگیمان مرتفع شد و رگ هایمان پر خون و برای ما اجر باقی ماند. ان شاءالله.[65]

در این دعا روزه داران بیان میدارند که بهره مندی مادی به خواست خداوند است و افزودن بر آن از هر راهی روا نیست. هم چنین رعایت حقوق و قوانین فردی و اجتماعی از اسباب تقرب به خداوند است.

یکیدیگر از رفتارهاییکه امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان تأکید میکند، افطار بر غذایی منزه از هرگونه شبهه است. در گزارشی مشاهده میشود که حضرت بر منزه بودن افطار خود در رمضان اصرار داشت و آن را در کیسه مخصوص و بسته نگه می داشت، به گونه ای که برخی به اشتباه، آن را نشانه بخل می پنداشتند.[66] تمرین روزه داران بر استفاده از منابع مالی مشروع و به دور از هرگونه تخلف و حقوق دیگران، می تواند به کاهش معامله های غیرمشروع و تجاوز نکردن به حقوق مادی و معنوی دیگران کمک کند. این اهتمام موجب میشود افرادی که در روابط اقتصادی خود، به حقوق دیگران و ضوابط قانونی و شرعی چندان پای بند نیستند، جایگاه خویش را در میان مردم از دست دهند و به نوعی گرفتار انزوا شوند.

امیرالمؤمنین حضرت علی ضمن تأکید بر رعایت حقوق قانونی و شرعی در کسب مال و سرمایه، رویکردهایی اخلاقی  اقتصادی چون قناعت را سفارش میکرد. برای مثال، حضرت در پاسخ به عدی بن حاتم که درباره علت سادگی سفره افطار ایشان پرسیده بود، قناعت را مقصود خود از این سیره بیان میدارد.[67] هم چنین، صله ارحام و رسیدگی به آنها و توصیه به اطعام نیازمندان،[68] از دیگر رفتارهایی است که امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان بر آنها تأکید مینمود و در سایه این حرکت، مسئولیت پذیری اجتماعی و رسیدگی به گرفتاریهای اقتصادی مردم تحقق می یافت.

سیره سیاسی امیرالمؤمنین حضرت علی

١. توجه به جهاد و مسئولیت پذیری سیاسی

در میان صاحب نظران اسلامی، فعالیت ها و اقدام های سیاسی، تعاریف و مراتب مختلف دارد. برخی، آن را از امور دنیا و آثار آن را منحصر در اقتدار و حکومت میبینند و برخی دیگر، آن را هدف نهایی اندیشه و رسالت دینی و مرتبط با اجرای دستورهای دینی میدانند. با این توصیف، ممکن است از یک سو اقدامات عملی و تهدیدآمیزی چون جهاد و درگیریهای نظامی، در مناسبت ها و موسم های دینی امری پسندیده نباشد و از سوی دیگر، برخی از سر خیرخواهی، این موسم را فرصتی برای زهد، تقوا و بندگی بدانند و عابدان و ذاکران را بهره مندان راستین این ماه بخوانند.

بااین حال، سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان در رفتارها و موضع گیریهای عبادی، اخلاقی و عرفانی منحصر نمیشود بلکه نقش آفرینی در بحرانیترین تنش های سیاسی مانند جنگ بدر که از نخستین، معارضه های مستقیم حکومت پیامبر اسلام با مشرکان مکه بود، یکی از رفتارهای تأکیدشده از دیدگاه امیرالمؤمنین حضرت علی و افتخاری برای ایشان است. این جنگ پس از نزول آیه وجوب روزه رمضان[69] و در هفدهم رمضان سال دوم هجری رخ داد[70] و حضرت علی بن ابی طالب همراه پیامبر در طول سفر،[71] عهده دار حمل پرچم سیاه رنگی به نام عقاب بود.[72]

هم چنین در رمضان سال هفتم هجری، امیرالمؤمنین حضرت علی، فرماندهی گروهی صدنفره را برای فتح فدک عهده دار شد. امام در این لشکرکشی، سپاهیان را شب هنگام حرکت می داد تا دشمن از هدف ایشان آگاهی نیابد.[73] عملیات نظامی فدک با تدبیر و درایت، بدون خون ریزی به پیروزی رسید و این منطقه یهودینشین فتح شد.

یکی دیگر از نقش آفرینیهای سیاسی  نظامی امیرالمؤمنین حضرت علی در ماه رمضان، فرماندهی و حمل لوای رسول خدا در فتح مکه است.[74] این فتح به دلیل جایگاه معنوی مکه و رویارویی با قریشیان که خویشان رسول خدا و مهاجران بودند، اهمیت خاصی داشت. فتح مکه در رمضان سال هشتم هجری رخ داد. علت واگذاری لوا به حضرت علی، پیش گیری از هرگونه خشونت و زیاده روی فاتحان مسلمان بود.[75]

بدین ترتیب دیگر ائمه و علویان به سیره امیرالمؤمنین حضرت علی در اجرای نقش های مهم سیاسی  نظامی در موسم های عبادی و مذهبی مانند رمضان تمسک جستند. چنان که بلاذری در کتاب خود یادآور میشود، هنگامی که امیرالمؤمنین حضرت علی بن ابی طالب در رمضان سال چهلم هجری در مسجد، به وسیله عبدالرحمن بن ملجم ترور شد، حضرت حسین بن علی در مدائن بود و فرماندهی سپاهی را برای مبارزه با شامیان بر عهده داشت.[76] دیگر علویانی که جهاد و قیام مسلحانه خود را از رمضان آغاز کردند و یا در رمضان به شهادت رسیدند، عبارت هستند از:

الف) حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی؛[77]

ب) ابراهیم بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی، مشهور به ابراهیم باخمری؛[78]

ج) محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی، مشهور به نفس زکیه.[79]

٢. استفاده از عوامل و محرکهای معنوی در تدابیر سیاسی

در مکتب اهل بیت تشکیل حکومت بر اساس مبانی و آموزه های اسلامی، از اهداف اصلی و همیشگی بود، هرچند که رخدادهای گوناگون، دست رسی به این امر را دشوار یا محال میساخت و ایشان را وادار به تقیه میکرد که نوعی تدبیر سیاسی بود.

یکی از مبانی اصیل در سیره اهل بیت، ارائه رویکردی جامع با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد دینی و دنیایی است. چنان که پیروی از سیره آنان، تأمین کننده کمال و سعادت دینی و دنیایی بود. پیوند، مرتبط ساختن و درهم تنیدن نمادها و شعائر سیاسی و مذهبی، یکی از ابزارهای مهم ایجاد این رویکرد است. ازاین رو، شاید نخستین اقدامات نظامی و سیاسی پیامبر در جنگ بدر و سپس فتح مکه در رمضان، تأکیدی بر این رویکرد است.

در حیات سیاسی  اجتماعی امیرالمؤمنین حضرت علی مواردی مشاهده میشود که یک موسم و شعار دینی و معنوی، به عنوان محور و مرکز یک تحول سیاسی قرار داده شده است. یکی از آنها، ماجرای حکمیت میان نمایندگان امیرالمؤمنین حضرت علی و معاویه است. این رخداد سیاسی پیشنهاد و خواست اولیه امیرالمؤمنین حضرت علی نبود اما شرایط و تعهدهای دینی مانند استناد به آیات و آموزه های قرآن کریم و سنت نبوی و تعیین ماه رمضان به عنوان زمان شروع و پایان داوری[80] می توانست تا حدودی مبانی و معیارهای دینی را یادآور شود. در عصر حاضر نیز می توان با قرار دادن برخی از تحولات سیاسی و اجتماعی فراگیر و مؤثر مانند انتخابات، در مناسبت ها و موسم هایی چون محرم یا رمضان، شرایط و زمینه اثرگذاری باورها و مبانی دینی را در این تحولات فراهم کرد.

نتیجه

در جوامعی با عوامل و بنیان های فعال دینی و مذهبی، آموزه های دینی و سرمایه های تاریخی از عوامل مهم شکل گیری و رونق مراسم و موسم ها هستند. این آیین ها و مراسم می توانند صرف نظر از درستی یا بطلان، منبعی جهت سنجش علل، عوامل و محرکهای واقعی در رفتارهای پذیرفته شده عمومی باشند و تعامل، تقابل و تقدم هر یک از مؤلفه های ملی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و مذهبی جامعه را بازگو کنند.

با مطالعه سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی در رمضان، می توان به این نتیجه رسید که نظام توصیه شده از نظر اهل بیت، نظامی جامع، متناسب با حیات مادی و معنوی انسان ها است و تضمین کننده نیازها و بسترهای رشد و کمال دنیا و آخرت انسان خواهد بود. در این نظام به روابط فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی توجه شده است.

موسم رمضان در سبک زندگی امیرالمؤمنین حضرت علی، به عنوان محدوده ای زمانی برای تمرین و تبیین تربیت دینی و دنیایی، بازخوانی مسئولیت های فردی و اجتماعی مؤمنان، توجه به همه ابعاد کمال مادی و معنوی، توجه به پیش نیازهای مادی برای حیات معنوی و توجه به پیش نیازهای معنوی برای سعادت در حیات مادی است. در این گفتمان، در کنار توجه به ضرورت های تأمین همه نیازهای مادی و معنوی، از هرگونه افراط، تفریط، یک جانبه گرایی و محدود شدن حیات اجتماعی به واسطه آیین های مذهبی، پرهیز شده است.

پی نوشت ها