گنجینه معارف

بررسی تطبیقی آیه هشتم سوره انسان از دیدگاه فریقین

درباره آیه «و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و أسیرا»(انسان: 8) در میان مفسران فریقین، مباحث گوناگونی شکل گرفته است که عمدتا به سبب نزول این آیه برمی گردد. شیعه به استناد دلایل متقن درون متنی و برون متنی تنها سبب نزول مرتبط با اهل بیت(ع) را پذیرفته وبه هیچ روی عام بودن آیه را نمی پذیرد. درمقابل، مفسران اهل سنت در این باره اتفاق نظری ندارند؛ برخی از آنان همچون سید قطب، سبب نزول مرتبط با اهل بیت(ع) را مطلقا نمی پذیرند و به دلایل درون متنی و برون متنی متعددی استناد می کنند. برخی دیگر نیز از سبب نزولی که درباره انفاق ابوبکر و عمر و چند تن از مهاجرین است سخن به میان آورده اند. اما دسته ای دیگر از آنان، ضمن پذیرش سبب نزول مرتبط با اهل بیت(ع) با دلایلی به عمومیت تعابیر آیه و اختصاص نداشتن آن به اهل بیت(ع) معتقد شده اند. در این راستا اصلی ترین دلیل آنان برای عدم تخصیص شأن نزول به اهل بیت(ع)، تعمیم آیه به افراد و مصادیق دیگر است که بطلان این مطلب در جای خود اثبات می شود.

منبع : مشرق موعود » تابستان 1393، سال هشتم - شماره 30 , دژآباد، حامد / خداپرست، اعظم , استادیار پردیس فارابی دانشگاه تهران / دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران - پردیس فارابی تعداد بازدید : 4003     تاریخ درج : 1398/06/05    

مقدمه

شیعه برای اثبات افضل بودن اهل بیت(ع) پس از پیامبر(ص) به آیات و روایات متعددی استناد می کند که برخی از آن ها تنها برای بیان فضیلت ایشان نازل شده اند. آیۀ (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیرا) از جمله آیات مطرح شده در این باره است. اما برخی از اهل سنت رویکرد دیگری را در مواجه با این آیه در پیش گرفتند. گروهی از آن ها با استناد به چندین شأن نزول، تلاش می کنند شأن نزول آیه را به افرادی جز اهل بیت(ع) انتساب دهند. به عنوان نمونه، آلوسی می گوید: این آیه به انفاق هفت نفر از مهاجرین - یعنی ابوبکر، عمر، علی(ع)، زبیر، عبدالرحمن، سعد و ابوعبیده جراح - اشاره دارد (آلوسی، 1415: ج15، 173). دسته ای دیگر از این گروه تلاش می کنند به سبب روایاتی مبنی بر مکی بودن این سوره و نیز با استفاده از سیاق آیات آن، سبب نزول مرتبط با اهل بیت(ع) را رد کرده و در اصلِ ماجرای نزول این سوره مناقشه کنند. برای نمونه سید قطب با تکیه بر قرائنی از آیه - که مؤید مکی بودن آن است - سبب نزول اهل بیت را رد می کند (شاذلی، 1412: ج6، 3777). ترمذی نیز این شأن نزول را نامتناسب با مقام اهل بیت(ع) می داند (قرطبی، 1364: ج20، 135).

گروه دیگری از اهل سنت هم می کوشند با استناد به تحلیل درونی از آیات سوره انسان به اثبات مدعای خود بپردازند. لذا دسته ای از آن ها که سبب نزول اهل بیت(ع) را پذیرفته اند، سعی می کنند آن را تنها منحصر به ایشان ندانند و استدلال عام بودن آیه را مطرح می سازند (رازی، 1420: ج30، 747).

روشن است که با اثبات ضعف و نادرستی این دیدگاه ها، صحت دیدگاه شیعه اثبات می شود؛ هرچند دیدگاه شیعه مبتنی بر دلایل محکمی از قرآن و روایات فریقین است که در ادامه خواهد آمد.

پس از ذکر این مسئله، ابتدا دیدگاه اهل سنت را به تفصیل بیان می کنیم، سپس به ارزیابی این دیدگاه خواهیم پرداخت.

دیدگاه اهل سنت

در تفاسیر اهل سنت دربارۀ مصداق اطعام دهنده به مسکین و یتیم و اسیر، نظریات گوناگونی وجود دارد، به طوری که این نظریات، منشأ بروز دیدگاه های متشتّت و متعارضی از سوی آنان شده است. از این رو هر یک از آنان برای اثبات مدعای خود، به دلایل متعدد درون متنی و برون متنی استناد کرده اند که عبارت اند از: 1- استناد به روایات واقوال صحابه و تابعین؛ 2- تحلیل درونی از دلالت آیات.

1- استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین

اهل سنت اسباب نزول متفاوتی را ذیل این آیه بیان کرده اند. افرادی چون ابوالدّحداح انصاری، هفت نفر از مهاجرین (ابوبکر، عمر، علی(ع)، زبیر، عبدالرحمن، سعد و ابوعبیده جراح)، و ابن عمر از کسانی هستند که ادعا شده آیه درباره آنان نازل شده است. مستندات این اسباب نزول درکتب اهل سنت بدین شرح است:

الف) نزول آیه درباره ابوالدّحداح انصاری

مقاتل در تفسیر خود، ماجرای ابوالدّحداح انصاری را به عنوان سبب نزول آیه ذکر می کند و می گوید:

و (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ) نزلت فی أبی الدحداح الأنصاری... و یقال ذلک أنه صام یوماً فلما أراد أن یفطر دعا سائل، فقال: عشونی بما عندکم فإنی لم أطعم الیوم شیئاً. قال أبو الدحداح: قومی فاثردی رغیفاً و صبی علیه مرقة، و أطعمیه. ففعلت ذلک فما لبثوا أن جاءت جاریة یتیمة فقالت: أطعمونی فإنی ضعیفة لم أطعم الیوم شیئاً، قال: یا أم الدحداح قومی فاثردی رغیفاً و أطعمیها، فإن هذه و اللّه أحق من ذلک المسکین، فبینما هم کذلک إذ جاء علی الباب سائل أسیر ینادی: عشوا الغریب فی بلادکم، فإنی أسیر فی أیدیکم و قد أجهدنی الجوع فبالذی أعزکم و أذلنی لما أطعمتمونی. فقال أبو الدحداح: یا أم الدحداح، قومی ویحک فاثردی رغیفاً و أطعمی الغریب الأسیر، فإن هذا أحق من أولئک فأطعموا ثلاث أرغفة، و بقی لهم رغیف واحد. فأنزل اللّه - تبارک و تعالی - فیهم یمدحهم بما فعلوا. فقال (وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً).[1] (بلخی، 1423: ج4، 525)

ب) نزول آیه درباره تعدادی از مهاجرین

آلوسی ذیل آیه محل بحث، به نقل از ابن عساکر و او نیز به نقل از مجاهد به ذکر هفت نفر از مهاجرینِ پیش گفته می پردازد و می نویسد:

لما صدر النبیّ(ص) بالأساری من بدر أنفق سبعة من المهاجرین أبوبکر و عمر و علی و الزبیر و عبدالرحمن و سعد و أبوعبیدة بن الجراح علی أساری مشرکی بدر، فقالت الأنصار: قتلناهم فی اللّه و فی رسوله (و تعینونهم بالنفقة؟ فأنزل اللّه تعالی فیهم تسعة عشرة آیة (إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ) إلی قوله تعالی: (عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا). (آلوسی، 1415: ج15، 172)

ج) نزول درباره ابن عمر

ابن کثیر نیز به نقل از بیهقی سبب نزول آیه را دربارۀ ابن عمر ذکر کرده و نوشته است:

روی البیهقی من طریق الأعمش عن نافع قال: مرض ابن عمر فاشتهی عنباً أول ما جاء العنب فأرسلت صفیة، یعنی امرأته، فاشترت عنقوداً بدرهم فاتبع الرسول سائل فلما دخل به قال السائل: السائل. فقال ابن عمر: أعطوه إیاه فأعطوه إیاه، فأرسلت بدرهم آخر فاشترت عنقوداً فاتبع الرسول السائل، فلما دخل قال السائل: فقال ابن عمر: أعطوه إیاه فأعطوه إیاه، فأرسلت صفیة إلی السائل فقالت و اللّه إن عدت لا تصیب منه خیراً أبداً، ثم أرسلت بدرهم آخر فاشترت به. (دمشقی، 1419: ج8، 295)

این ها روایاتی هستند که برخی منابع اهل سنت برای سبب نزول این آیه آورده اند. در واقع آنان با بیان این سخنان و نیز ذکر دلایل و ادعاهای بسیار، برآن اند سبب نزول دیگرِ این آیه که مرتبط با اهل بیت(ع) است را نادیده انگارند یا کم اهمیت جلوه دهند. یکی از دلایل آنان نیز برای نادیده گرفتن این سبب نزول، استناد به دسته ای از اقوال و گزارشات متقدمین است که بیان می کنند این سوره مکی است. برای نمونه ابوجعفر نحّاس (338ق) از طریق مجاهد، اظهار نظر ابن عباس را دربارۀ مکی و مدنی بودن سوره ها ذکر می کند (نحاس، بی تا: 131-261). دربخشی از این نقل، سوره مدثر تا آخر سوره علق مکی به شمار آمده است (همو: 255). بر این اساس، سوره انسان که با یک فاصله پس از مدثر قرار دارد مکی به شمار می آید. ابوبکر بن انباری (328ق) نیز با سند اسماعیل بن اسحاق قاضی، از حجاج بن منهال از هشام از قتاده بیانی دارد که بر اساس آن، راوی 26 سوره مدنی را به ترتیب کنونی قرآن برمی شمرد و دیگر سوره ها را مکی می داند؛ در آن جا نیز از سوره انسان در میان سوره های مدنی نامی به میان نیست (سیوطی، 1394: ج1، 44).

در نهایت ابوعبید قاسم بن سلّام (224ق)، به نقل از عبدالله بن سالم، از معاویة بن سالم، از علی بن ابی طلحه نقلی دارد که بر اساس آن، راوی، 24 سوره را مدنی و بقیه سور را مکی می داند و در این جا نیز در بین سوره های مدنی نشانی از سوره انسان نیست (هروی، 1419: 221).

از دیگر دلایلی که اهل سنت برای نادیده گرفتن شأن نزول اهل بیت(ع) مطرح کرده اند استناد به سیاق آیات سوره انسان برای مکی بودن این سوره و نیز به زیر سؤال بردن فداکاری اهل بیت در آیۀ شریفه است؛ یعنی اهل سنت نه تنها شأن نزول آیۀ مذکور را درباره دیگران می دانند، بلکه این ماجرا را درباره اهل بیت(ع) مذموم تلقی می کنند.

سید قطب در تأیید مکی بودن سوره انسان به دو نکته اشاره می کند:

1- موضع و سیاق و علامات آیات، مؤید مکی بودن اند؛ چراکه نعمت های بهشتی به صورت مفصل مطرح شده و عذاب های غلیظ قیامت یادآوری شده است.

2- خداوند در این سوره پیامبرش را به صبر و بردباری دعوت کرده و از اطاعت آثم و کفور برحذر داشته است؛ همچنان که همین دستورات در سوره های قلم، مزمل و مدثر که مکی هستند آمده است (شاذلی، 1412: ج6، 3777).

افراد دیگری از همین دسته سعی دارند در اصل این ماجرا شبهه ایجادکنند و ایثار و گذشت مطرح شده در شأن نزول مذکور را غیرواقعی و نامتناسب با مقام ائمه(ع) جلوه دهند. ابن جوزی از جملۀ این افراد است. وی بعد از آن که روایت ایثار اهل بیت(ع) را در الموضوعات خود می آورد دربارۀ آن و اشعار وارده در این باره می گوید:

و هذا حدیث لا یشک فی وضعه ولو لم یدل علی ذلک إلّا الاشعار الرکیکة والافعال التی یتنزه عنها أولئک السادة. (ابن جوزی، بی تا: ج1، 392)

ابن جوزی خود قسمتی از این اشعار را ذکر کرده است:

... وَإِذَا مِسْکِینٌ بالْبَابِ یقُول: یَا أهل بَیْتِ مُحَمَّدٍ، مِسْکِینٌ مِنْ مَسَاکِینِ الْمُسْلِمِینَ عَلَی بَابِکُمْ أَطْعِمُونِی أَطْعَمَکُمُ اللَّهُ عَلَی مَوَائِدَ الْجَنَّةِ، قَالَ: فَرَفَعَ عَلِیٌّ یَدَهُ وَرَفَعَتْ فَاطِمَةُ وَالْحُسَیْنُ، وَأَنْشَأَ یَقُولُ:

 

یَا فَاطِمَةُ ذَاتَ السَّدَادِ وَالْیقِینِ

أَما تَرَی الْبَائِسَ الْمِسْکِینَ

 

قَدْ جَاءَ إِلَی الْبَابِ لَهُ حَنِینٌ

یَشْکُو إِلَی اللَّهِ وَیَسْتَکِینَ

 

حُرِّمَتِ الْجَنَّةُ عَلَی الضَّنِینِ 

یَهْوَی إِلَی النَّارِ إِلَی سِجِّین

 

فأجابته فَاطِمَة:

 

أَمرک یَا ابْن عَمِّ سَمْعُ طَاعَهْ

مَالِی مِنْ لَوْم وَلا وَضاعَهْ

 

أَرْجُو إِنْ أَطْعَمْتُ مِن مَجَاعَهْ

فَدَفَعُوا الطَّعَامَ إِلَی الْمِسْکِینِ...

(همو: 391)

قرطبی نیز به نقل از نوادرالأصول ترمذی چنین می گوید:

این داستان را که نقل کرده اند ساختگی است و سازنده اش با زرنگی خاص امر را بر شنوندگان مشتبه کرده است. آدم های جاهل به اصل این داستان، از روی تعجب لبانشان را زیر دندان می گیرند که ما چرا دارای این فضلیت نباشیم؛ در حالی که چنین ایثار و گذشتی مذموم است. آیۀ قرآن مؤید نظر ماست:

 (وَ یَسْئَلُونَکَ مَا ذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ) (بقره: 219). روایتی نیز از پیامبر در همین مضمون است: «خیر الصدقة ما کان عن ظهر غنی». همچنین نفقه همسر و فرزندان بر مرد واجب است. این بخشش نمی تواند عاقلانه باشد و این داستان را فقط انسان های جاهل ترویج می دهند که آفت دین است. (قرطبی، 1364: ج20، 135)

2- تحلیل درونی از دلالت آیات

گفتنی است اهل سنت تنها به ذکر روایات اکتفا نکرده و علاوه بر آن ها به تحلیل درونی از آیه نیز برای اثبات مدعای خود روی آورده اند که در ادامه، سخنان آنان به تفصیل ذکر می شود.

الف) (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ)، تعمیم اطعام دهندگان به جمیع ابرار

برخی از مفسران اهل سنت با استناد به دلایلی، مقصود از اطعام دهندگان را در عبارت (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ) همه ابرار می دانند. دلایل آنان بر این سخن عبارت اند از:

دلیل اول: عام بودن سبب نزول و عدم اختصاص آن به فردی خاص: خداوند در اول سوره انسان فرموده که انسان را برای آزمودن و امتحان آفریده است. سپس به بیان هدایت آنان پرداخته که گروهی شاکر و گروهی کافر به آن شدند. آن گاه عاقبت کافر را بیان می کند و وعده شاکران را نیز توضیح می دهد. از آیۀ پنجم این سوره می توان دریافت که منظور از این آیات، جمیع ابرار است نه شخصی واحد؛ چراکه نظم سوره از آغاز، اقتضای همین مسئله را دارد و اگر آن را به شخصی خاص انحصار دهیم، نظم سوره به هم می خورد. همچنین باید گفت با توجه به جمع بودن تعابیر این آیات (إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ... یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ... وَ یُطْعِمُونَ) موصوفین به این صفات هم به صیغه جمع هستند. البته تردیدی نیست که علی بن ابی طالب(ع) داخل در این آیه است؛ اما چنان که می دانیم آن حضرت مورد اشارۀ تمامی آیات مربوط به شرح حال مطیعین است. پس باید گفت همانطور که ایشان داخل در این آیه است، دیگر اتقیا از صحابه و تابعین نیز در این آیه داخل اند و این آیه تنها به آنان اختصاص ندارد. دلیل دیگر این است که سوره به سبب اطاعت مخصوص از خدا نازل شده و چنان که در اصول فقه آمده، اعتبار به عموم لفظ است نه به خصوص سبب (رازی، 1420: ج30، 747).

دلیل دوم: اطعام طعام، کنایه از احسان به نیازمندان: فخر رازی در تفسیر خود می نویسد:

دلیل کسانی که می گویند این آیه به علی بن ابی طالب(ع) اختصاص دارد، روایاتی در باب اطعام ایشان به مسکین و یتیم و اسیر است. و اما منظورکسانی که می گویند آیه عام است و در حق جمیع ابرار نازل شده، این است که اطعام طعام، کنایه از احسان به نیازمندان ومواسات با آنان است به هر وجهی که باشد، هرچند با طعام کمک نکند.

البته وجه ذکر آیه به طعام این است که بالاترین احسان، احسان به طعام به شمار می رود؛ چراکه نیروی بدن به آن است و زندگی بدون آن امکان ندارد. اما احسان شامل جمیع وجوه نفع رساندن به دیگران است. (همو)

قرطبی نیز پس از بیان نظریات متعارض در بارۀ سبب نزول آیه می گوید:

الصحیح أنها نزلت فی جمیع الأبرار، و من فعل فعلاً حسناً، فهی عامة. (قرطبی، 1364: ج20، 130؛ همچنین نک: آلوسی، 1415: ج15، 174)

ب) (عَلی حُبِّهِ)، ارجاع ضمیر «هاء» در «علی حبّه» به «الطعام»

در تفاسیر اهل سنت دربارۀ مرجع ضمیر «هاء» در «حبّه » دو دیدگاه بیان شده است:

1- ضمیر «هاء» به «الطعام» برمی گردد؛ 2- ضمیر «هاء» مربوط به خداوند است.

ابن جوزی همین دو قول را ذکر می کند و ضمن نسبت دادن قول اول به جمهور می نویسد:

و فی هاء الکنایة فی قوله عزّ و جلّ: (عَلی حُبِّهِ) قولان: أحدهما، ترجع إلی الطعام، فکأنهم کانوا یؤثرون و هم محتاجون إلیه، و هذا قول ابن عباس، و مجاهد، و الزّجّاج، و الجمهور. و الثانی، أنها ترجع إلی اللّه تعالی، قاله الدّارانیّ. (ابن جوزی، 1422: ج4، 377)

همچنین نظر غالب در میان اهل سنت این است که باید ضمیر «هاء» به «الطعام» برگردد نه خداوند.

آلوسی پس از بیان این دوقول، نظر ارجح خود را همان برگشت ضمیر به «الطعام» می داند و علت آن را وجود آیۀ (إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ) می داند؛ زیرا این فراز یعنی (لِوَجْهِ اللهِ) ما را بی نیاز می کند از این که بخواهیم مرجع ضمیر «حبه» را خداوند سبحان بدانیم (نک: آلوسی، 1415: ج15، 173).

طبری، ابن کثیر، ابن جزی غرناطی و برخی دیگر نیز همین دیدگاه را ابراز داشته اند (طبری، 1412: ج29، 129؛ همچنین نک: دمشقی، 1419: ج8، 295؛ غرناطی کلبی، 1403: ج4، 167).

از مضمون سخنان اهل سنت دربارۀ این فراز از آیه می توان گفت اگر ضمیر «هاء» به «الطعام» برگردد، پس باید اطعام به مسکین و یتیم و اسیر، در یک شرایط خاص و ویژه صورت گرفته باشد. شرایطی که حکایت از نوعی نیاز و وابستگی به آن طعام را دارد. پس باید برای اثبات میزان صحت هر کدام از اسباب نزول ذکر شده، به این مسئله توجه ویژه ای داشته باشیم؛ یعنی یکی از شرایط صحت آن ها، اطعام با وجود علاقه و نیازمندی است.

ج) (أَسِیرا) و معانی گوناگون آن

اهل سنت در بیان معنای دو واژۀ مسکین و یتیم اختلافی ندارند؛ لذا در تفاسیر ایشان هیچ گونه بحثی دربارۀ آن ها نشده، اما دربارۀ «اسیر» دیدگاه ها متفاوت است.

ابن جوزی برای اسیر چهار قول بیان کرده است:

أنه المسجون من أهل القبلة، قاله مجاهد، و عطاء و سعید بن جبیر. و الثانی: أنه الأسیر المشرک، قاله الحسن، و قتادة. و الثالث: المرأة، قاله أبوحمزة الثّمالیّ. و الرابع: العبد، ذکره الماوردیّ. (ابن جوزی، 1422: ج4، 377)

آلوسی نیز به نقل از قتاده این اسیر را مشرک می داند (آلوسی، 1415: ج15، 171).

سیوطی نیز چندین روایت در باب هویت این اسیر آورده است و آن ها را مشرک، اسیری عرب از هند، اهل قبله و مملوک و مسجون می داند (سیوطی، 1404: ج6، 299). جصاص پس از آن که چندین نظر را می آورد می گوید:

و قَالَ أَبُو بَکْرٍ الْأَظْهَرُ الْأَسِیرُ الْمُشْرِکُ لِأَنَّ الْمُسْلِمَ الْمَسْجُونَ لَا یُسَمَّی أَسِیرًا علَی الْإِطلَاق. (جصاص، 1405: ج5، 370)

غرناطی نیز به بیان ارجح بودن دیدگاه اسیر مشرک می پردازد ودر بیان علتش می گوید:

لأنه روی أن النبی(کان یؤتی بالأسیر المشرک فیدفعه إلی بعض المسلمین و یقول له أحسن إلیه. (غرناطی، 1403: ج4، 168)

طبری نیز پس از آن که تمامی اقوال گذشته را نقل می نماید، اظهار می دارد این درست که فصل مشترک اقوال گفته شده اسیر مشرک است، با این حال این کلمه را باید تعمیم دهیم و بر مشرک و مسلمان اطلاقش دهیم (قرطبی، 1364: ج29، 130).

دیدگاه شیعه و ارزیابی دیدگاه اهل سنت

چنان که گفته شد، اهل سنت ادله روایی و دلالی فراوانی ذیل این آیه ذکر کرده اند که بر اساس آن ها گاه سبب نزول اهل بیت کاملاً نادیده انگاشته شده و گاه نیز پذیرفته شده است. هرچند گروه اخیر سعی داشته آیه را تنها به اهل بیت اختصاص نداده و آن را در شأن تمامی ابرار بدانند، اما از دیدگاه شیعه این آیه هرگز مرتبط با اسباب نزول گفته شده نیست و تنها مصداق آیه، اهل بیت رسالت(ع) هستند.

از آن جا که اهل سنت در دو حوزه - یعنی «استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین» و «تحلیل درونی از دلالت آیات» - به بیان استدلالات خود پرداخته بودند، دیدگاه آنان در همان دو حوزه بررسی وارزیابی می شود.

1- بررسی استناد به روایات و اقوال صحابه و تابعین

پیش از این گفته شد برخی از علمای اهل سنت، سه سبب نزول برای این آیه مطرح کرده اند. از این رو به بررسی اسناد هر یک از آن ها پرداخته می شود تا میزان درستی شان روشن گردد.

الف) نقل مقاتل درباره ابی الدحداح انصاری

این نقل با اشکالات متعدد سندی روبه روست:

اولاً، مقاتل در این سند متفرد است و نیز سندی برای ادعای خود ذکر نکرده؛ لذا این روایت مرسل است و اعتبار ندارد.

ثانیاً، وی در کتب رجال اهل سنت تضعیف شده است؛ چنان که عجلی می گوید: «مقاتل بن سلیمان البلخی متروک الحدیث» (عجلی کوفی، 1405: ج2، 295؛ همچنین نک: عقیلی، بی تا: ج8، 408؛ ابن جوزی، 1406: ج3، 136). همچنین کذاب و دجال بودن دو وصف دیگری است که در کتب رجالی اهل سنت درباره مقاتل ذکر شده است (نک: حسینی میلانی، بی تا: ج2، 289).

ثالثاً، مقاتل در آغاز این سبب نزول، مردّد است که آیا آیه دربارۀ حضرت علی(ع) است یا ابی الدحداح؛ یعنی خود وی نیز نسبت به این سبب، اطمینان ندارد.

با این بیانات می توان گفت سند این روایت ضعیف است؛ پس قابل استناد نیست.

ب) نقل مجاهد درباره هفت نفر از مهاجرین

سند کامل این نقل بدین شرح است:

أخبرنا أبو غالب و أبو عبد الله ابنا البنا قالا نا أبو جعفر بن المسلمة نا أبو طاهر المخلص نا احمد بن سلیمان نا الزبیر بن بکار حدثنی ابراهیم بن محمد بن عبد العزیز الزهری عن اسماعیل بن شیبة عن ابن ابی نجیح عن مجاهد.... (ابن عساکر، 1415: ج35، 286)

نقل مجاهد نیز با این اشکالات سندی روبه روست:

اولاً، مجاهد از تابعین است و حدیث وی مرسل و استنادناشدنی است.

ثانیاً، ابراهیم بن محمد بن عبد العزیز الزهری شخصی ضعیف به شمار می رود. ذهبی دربارۀ او می گوید:

إبراهیم بن محمد بن عبد العزیز الزهری المدنی عن ابیه واه قال ابن عدی عامة حدیثه مناکیر. (ذهبی، 1995: ج1، 181؛ همچنین نک: جرجانی، 1409: ج1، 251)

ثالثاً، زبیر بن بکار بن عبدالله بن مصعب بن ثابت بن عبدالله بن زبیر موردجرح رجالیون قرار گرفته است. احمد بن علی سلیمانی او را منکر الحدیث می داند (عسقلانی، 1326: ج13، 12). گذشته از موقعیت رجالی زبیر بن بکار، وی همانند جدش عبدالله بن زبیر از جهت اعتقادی، از مخالفان و دشمنان اهل بیت(ع) بود و نسبت به مقام شامخ امیرالمؤمنین(ع) دشمنی و کینه بسیاری داشت (حلی، بی تا: 470).

رابعاً، این قول مجاهد، با قول دیگر وی که سبب نزول این آیه را درباره اهل بیت(ع) می داند، در تعارض است (نک: ثعلبی، 1422: ج10، 99).

در نتیجه سند این روایت نیز ضعیف است.

ج) نقل بیهقی دربارۀ ابن عمر

سند کامل این نقل نیز چنین است:

أخبرنا أبو محمد عبد الله بن یوسف الأصبهانی أنبأ أبوسعید بن الأعرابی ثنا سعدان بن نصر ثنا أبو معاویة عن الأعمش عن نافع. (بیهقی، 1414: ج4، 185)

این نقل نیز به دلایل سندی زیر مردود شمرده می شود:

اولاً، این روایت روایتی شاذ است؛ زیرا تنها از سوی بیهقی نقل شده است و علمای اهل سنت هیچ اشاره ای به این روایت نداشته اند (نک: آلوسی، 1415: ج15، 173؛ سیوطی، 1394: ج6، 299؛ قرطبی، 1364: ج20، 130؛ ثعلبی، 1422: ج10، 98؛ بغوی، 1420: ج5، 191 و دیگر بزرگان اهل سنت).

ثانیاً ابوزرعه درباره ابومعاویه می گوید: «محمد بن خازم أبومعاویة الضریر قال أحمد بن طاهر کان یدلس». آن گاه از قول یعقوب بن شیبه، به وی نسبت تدلیس می دهد (عرقی، 1415: ج1، 83).

مزی نیز محمد بن خازم را با عبارت «مرجئاً خبیثاً» مورد جرح قرار می دهد (مزی، 1400: ج25، 133).

ثالثاً، نقل اعمش از نافع با تردید جدی روبه روست تا آن جا که مزی می گوید: «اعمش از نافع حدیثی نشنیده است» (همو: ج23، 300).

همچنین نافع از سوی ابن عمر متهم به دروغ گویی بوده است:

وقال أبو خلف الخزاز عن یحیی البکاء سمعت بن عمر یقول لنافع اتق الله ویحک یا نافع ولا تکذب علی کما کذب عکرمة علی بن عباس. (عسقلانی، 1326: ج22، 267)

از ضعف اسناد اسباب نزول های یادشده می توان نتیجه گرفت که استناد به این اسباب و ذکر آن ها ذیل آیه، نشان دهندۀ سستی ادعاهای اهل سنت است. از این رو - افزون بر ضعف هایی که در بخش دلالی خواهد آمد - با اثبات ضعف دلایل اهل سنت صحت سبب نزول مورد پذیرش مفسران شیعه - که به طور مشهور و با طرق متعدد از جانب فریقین نقل شده است - اثبات می شود. این سبب نزول چنین است:

بسیاری از مفسران فریقین ذکر کرده اند که امام حسن و امام حسین(ع) بیمار شدند و رسول خدا(ص) با جمعی از صحابه از آنان عیادت کرد. مردم به علی(ع) گفتند: چه خوب است برای بهبودی فرزندانت نذری کنی! امام علی(ع)، حضرت فاطمه(ع) و فضه - کنیز آن دو - نذر کردند که اگر کودکان بهبودی یافتند سه روز روزه بدارند. بچه ها بهبودی یافتند و اثری از آن کسالت باقی نماند. پس از بهبودی کودکان، امام علی(ع) از شمعون خیبری یهودی، سه من قرص جو قرض کرد وحضرت فاطمه(ع) یک من آن را دستاس و سپس خمیر کرد و پنج قرص نان به عدد افراد خانواده پخت. آن گاه سهم هر کس را جلویش گذاشت تا افطار کنند. در همین بین سائلی به در خانه آمد و گفت: سلام بر شما اهل بیت محمد(! من مسکینی از مساکین مسلمینم؛ مرا طعام دهید که خدا شما را از مائده های بهشتی طعام دهد! خاندان پیامبر(ص) آن سائل را بر خود مقدم شمرده، افطار خود را به او دادند و آن شب جز آب چیزی نخوردند و ننوشیدند و با شکم گرسنه دوباره نیت روزه کردند. هنگام افطار روز دوم، طعام را پیش روی خود نهادند تا افطار کنند که یتیمی بر در سرای ایستاد. آن شب نیز یتیم را بر خود مقدم داشتند. در شب سوم اسیری آمد و همان عمل را با او تکرار کردند.

صبح روز چهارم که شد، امام علی(ع) دست امام حسن وامام حسین(ع) را گرفت و نزد رسول خدا(ص) آمدند. پیامبر اکرم(ص) وقتی بچه ها را دید که چون جوجه ای ضعیف از شدت گرسنگی می لرزند، فرمود: چقدر بر من دشوار می آید که من شما را به چنین حالی ببینم! آن گاه با امام علی(ع) و کودکان به طرف حضرت فاطمه(ع) رفت و او را در محراب خود یافت و دید شکمش از گرسنگی به دنده های پشت چسبیده[2] و چشم هایش گود افتاده است. پیامبر(ص) از دیدن این حال ناراحت شد. در همان حال جبرئیل نازل شد و عرضه داشت: این سوره را بگیر؛ خدا تو را به داشتن چنین اهل بیتی تهنیت می گوید. آن گاه سوره را قرائت کرد.[3]

این روایت در کتب شیعه و اهل سنت از کثرت طرق برخوردار است و از سوی صحابه و تابعین بسیاری نقل شده است. از صحابه می توان به افرادی چون امام علی(ع)، ابن عباس و زید بن ارقم (حسکانی، 1411: ج2، 394 - 411)[4] اشاره کرد. از تابعین نیز امام جعفرصادق(ع) در طریقی مستقل (طبرسی، 1372: ج10، 612) و مجاهد، أبی صالح، سعید بن جبیر و عطا از طریق ابن عباس (حسکانی، 1411: ج2، 394 - 411)، و قنبر - مولی أمیرالمؤمنین - (قرطبی، 1364: ج20، 131) و ابن مهران (آلوسی، 1415: ج15، 174) هر کدام در طرق مستقل این رخداد تاریخی را گزارش کرده اند.

عضدالدین ایجی نیز هنگام برشماری فضایل بی شمار آن حضرت، در فصلی با عنوان «الکرم»، این آیه را در شأن ایشان ذکر می کند (ایجی، 1997: ج3، 637).

فخر رازی نیز پس از نقل روایت از زمخشری و ذکر سبب نزولی که درباره اهل بیت است، آن را رد نمی کند، بلکه تنها درصدد آن است که دیدگاه های گوناگون را درباره آیه بیاورد (رازی، 1420: ج30، 746).

از شیعه نیز شیخ صدوق با سند متصل از امام باقر(ع) نقل می کند که این آیه در شأن اهل بیت(ع) نازل شده است (صدوق، 1376: 256).

علی بن ابراهیم قمی نیز ماجرای نزول این آیه درباره اهل بیت(ع) را با استناد به روایتی از امام صادق(ع) بیان می دارد (قمی، 1404: ج2، 398).

در میان مفسران شیعه نیز علّامه طباطبایی با استناد به روایات فراوان از کتب عامه و خاصه، شأن نزول این آیه را اطعام طعام اهل بیت(ع) ذکر کرده که در میان آن ها دو روایتِ مورد احتجاج امیرالمؤمنین(ع) شایان توجه است:

و فی الاحتجاج، عن علی(ع) فی حدیث یقول فیه للقوم بعد موت عمر بن الخطاب: نشدتکم بالله هل فیکم أحد نزل فیه و فی ولده (إِنَّ الْأَبْرارَ یَشْرَبُونَ مِنْ کَأْسٍ کانَ مِزاجُها کافُوراً) إلی آخر السورة غیری؟ قالوا: لا.

و فی کتاب الخصال، فی احتجاج علی علی أبی بکر قال: أنشدک بالله أنا صاحب الآیة: (یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً) أم أنت؟ قال: بل أنت. (طباطبایی، 1417: ج20، 132)

طبرسی نیز روایاتی از ابن عباس و امام صادق(ع) در این باره نقل کرده است (طبرسی، 1372: ج10، 612).

چنان که گفته شد، از جمله بهانه هایی که برای نپذیرفتن شأن نزول اهل بیت بیان شده، شبهۀ مکی بودن این سوره است. اما توجه به این نکته ضروری است اقوال مستند ذیل مکی بودن این آیه به دلایل بسیار قابل پذیرش نیست؛ چراکه در گزارش نحاس، روایت مجاهد از ابن عباس، با دوروایت در تعارض است: اول، روایت ابن ندیم که روایت مجاهد را در برشماری سوره های مکی گزارش می دهد و از سوره انسان نام نمی برد (ابن ندیم، 1417: 42-43) و دوم، با نقل حاکم حسکانی که با همان طریق روایت می کند و آن سوره را در زمرۀ سوره های مدنی ذکر می کند (حسکانی، 1411: ج2، 411).

همچنین مکی بودن سورۀ مورد بحث، با نقل دیگری که مجاهد به نقل از ابن عباس مبنی بر مدنی بودن همین سوره دارد، در تناقض است (ابن عاشور، بی تا: ج29، 343). همچنین مفسرانی به نقل از مجاهد و قتاده، مدنی بودن سورۀ انسان را یادآور شدند (بغوی، 1420: ج5، 188؛ ابن عطیه، 1422: ج5، 408؛ ابن جوزی، 1422: ج4، 374؛ آلوسی، 1415: ج15، 166؛ ابن عاشور، بی تا: ج29، 243). بدین سان تعارض گفتار نحاس با روایاتی که از همان طریق، بیان گر مدنی بودن سوره است، سبب ساقط شدن روایاتی از او - که مؤید مکی بودن است - می شود.

درباره گفتار ابن انباری نیز باید گفت او که در گزارش روایت قتاده، سوره انسان را از قلم می اندازد، گویا دیگر روایات او را در مدنی بودن سوره از نظر می اندازد؛ زیرا در چندین منبع دیگر از قول قتاده مدنی بودن این سوره ذکر شده است (بغوی، 1420: ج5، 191؛ ابن جوزی، 1422: ج4، 374؛ آلوسی، 1415: ج15، 166).

در پایان باید توجه داشت که روایت ابن ابی طلحه در گفتار ابوعبید، در برابر انبوه روایات صحابه و نیز تابعان قبل و معاصر او توان استقامت ندارد. گذشته از آن که وی صحابی را ذکر نمی کند و خود نیز شایستگی اجتهاد در این باره را ندارد.

حال که ضعف و سستی روایات مؤید مکی بودن این سوره اثبات شد، به بیان طرق روایاتی می پردازیم که بیان کرده این سوره مدنی است؛ روایاتی که از شهرت برخوردارند و ما به دلیل کثرت، تنها بعضی از آن ها را ذکر می کنیم:

- سعید بن مسیب از علی بن ابی طالب(ع) (طبرسی، 1372: ج10، 614-615).

- ابن ضریس از عبدالله بن عباس (بجلی، 1408: 33-34).

- ابن ندیم از طریق ابن جریج از عطاء خراسانی (سیوطی، 1394: ج1، 43).

همچنین گفته شد که اهل سنت افزون بر دیدگاه های مذکور در جهت ایجاب، نسبت به این رخداد درباره اهل بیت(ع) در جهت سلب مناقشه کرده اند. در این میان سید قطب سعی کرده با اثبات مکی بودن آیه از طریق سیاق، شأن نزول اصلی آیه (اهل بیت() را نادیده انگارد. در پاسخ به سید قطب باید گفت متأسفانه وی تنها در سورۀ انسان دلیل اولش را قبول دارد و در آیات و سوره های دیگر قرآن این دلیل را فراموش کرده یا قبول ندارد. برای نمونه او سورۀ حج را به جز آیه های 52-55 مدنی می داند، در حالی که عذاب های یادشده در این سوره شدیدتر از سوره انسان است:

(یَأَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبکُمْ إِن زَلْزَلَةَ الساعَةِ شیَ ءٌ عظِیمٌ * یوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ کُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ کُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَ تَرَی النَّاسَ سُکَارَی وَ مَا هُم بِسُکَارَی وَ لَکِنَّ عَذَابَ اللهِ شَدِید). (حج: 1-2)

همچنین در سوره رحمن - که طبق روایت ابن عباس، ابن ضریس و دیگران در مدینه نازل شده است - مملو از نعمت های مفصل بهشتی و عذاب های دردناک روز قیامت است.

و اما درباره دلیل دوم سید قطب باید گفت به فرض هم که ادعای او درباره دستۀ دوم آیۀ 8 به بعد سورۀ انسان صحیح باشد، می توان این گونه گفت مقصود از این که می گویند این سوره مدنی است، تمام آیات آن نیست، بلکه تنها هشت آیۀ اول آن - که مرتبط با اهل بیت(ع) است - مدنی است و اگر اثبات شود آیاتی از این سوره مکی است، مربوط به قسم دوم آن است که مورد اختلاف قرار دارد؛ زیرا پیش از این بیان شد که حتی مخالفان اختصاص آیه به اهل بیت(ع) نیز معتقدند هشت آیۀ نخست این سوره سبک و سیاقی یکسان دارد، چنان که فخر رازی می نویسد:

و هذه صیغة جمع فتتناول جمیع الشاکرین و الأبرار، و مثل هذا لا یمکن تخصیصه بالشخص الواحد، لأن نظم السورة من أولها إلی هذا الموضع یقتضی أن یکون هذا بیاناً لحال کل من کان من الأبرار و المطیعین. (رازی، 1420: ج30، 747)

علامه طباطبایی نیز درباره دلیل دوم سید قطب آورده است:

و اما این که گفت در این سوره رسول خدا(ص) امر به صبر کرده، و از اطاعت آثم و کفور، و مداهنه با آنان نهی کرده و دستور داده در برابر آن چه بر او نازل می شود ثبات قدم به خرج دهد، در پاسخ می گوییم این اوامر در فصل دوم از سوره مورد بحث آمده که از آیه (إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا) شروع و تا آخر سوره ادامه می یابد، و ما هم به طور جدی احتمال می دهیم که این فصل از آیات که سیاقی مستقل و تام دارند، در مکه نازل شده باشند. و مؤید این احتمال مطلبی است که در بسیاری از روایات گذشته آمده بود که می فرمود آن چه در باره اهل بیت نازل شده، همان فصل اول از آیات است، و بنابراین باید گفت اول سوره در مدینه و آخر آن در مکه نازل شده است.

و بر فرض هم که قبول کنیم که سوره مورد بحث یک دفعه نازل شده، می گوییم امر به صبر هم اختصاص به سوره های مکی ندارد، به شهادت این که می بینیم همین گونه دستورات در سوره کهف آمده، می فرماید: (وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لا تَعْدُ عَیْناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمرُهُ فُرُطا) (کهف: 28).

و این آیه به حکم روایات در مدینه نازل شده، و درست همان معنایی را خاطرنشان می سازد که آیه (فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ...) در مقام بیان آن است و سیاقش بسیار شبیه به آیات این سوره است که با مراجعه به سوره کهف و تأمل در مضمون آن آیه و آیات آخر این سوره مطلب روشن می شود. علاوه بر این، مگر رنج و محنت و آزاری که رسول خدا(ص) در مدینه از منافقین و بیماردلان و جفاکاران سست ایمان دید، کمتر و آسان تر از محنت هایی بود که در مکه از مشرکین دید؟ مراجعه به اخبار راجع به زندگی آن جناب ثابت می کند که اگر دشوارتر نبوده، کمتر هم نبوده است.

عنوان آثم و کفور هم تنها شامل کفار مکه نیست، در مدینه هم کفار و آثم بودند و اصولاً قرآن کریم در آیاتی چند آثم را برای جمعی از مسلمانان اثبات کرده، نظیر آیه (لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اکْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ) (نور: 11).

و آیه (وَ منْ یکْسِبْ خَطِیئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ یَرْمِ بهِ برِیئاً فقَدِ احْتَمَلَ بُهْتاناً وَ إِثْماً مُبِیناً). (نساء: 112). (طباطبایی، 1417: ج20، 136)

همچنین درباره این نظر سید قطب بایسد بگوییم نظر وی در این باره، نظری شاذ است؛ چراکه اکثر دانشمندان اهل سنت اعتقاد به مدنی بودن این سوره دارند، اما آنان بر دو دسته اند: گروهی به صراحت گفته اند که این سوره در مدینه نازل شده است و گروهی دیگر این مطلب را به طور صریح نگفته اند، ولی شأن نزولی که درباره امام علی(ع) و اعضای خانواده اش نقل شد را در ذیل آیات سوره انسان آورده اند و این بدان معناست که این سوره مدنی است.

مرحوم قاضی نورالله شوشتری این علما را نام برده و روایات متعدد به همراه طرق گوناگونی که از سوی ایشان دربارۀ سبب نزول اهل بیت(ع) مطرح شده را بیان می دارد و نیز اظهار می کند که این افراد، افرادی مورد اعتماد هستند و کلامشان نیز مورد استشهاد است. برخی از این افراد عبارت اند از: زمخشریّ، واحدی، فخر رازی، سبط ابن الجوزی، گنجی در کفایة الطالب»، قرطبی، محب الدین طبری در ذخائر العقبی، ابن ابی الحدید، نیشابوری، خازن، سیوطی در الدر المنثور، میرمحمد صالح کشفی ترمذی حنفی در مناقب مرتضوی، شوکانی در فتح القدیر و آلوسی در روح المعانی (شوشتری، 1409: ج3، 157-168).

با تمام این دلایل و شواهد - که همگی از گفته های اهل سنت است - جای هیچ گونه تردیدی باقی نمی ماند که سوره انسان در مدینه نازل شده است یا دست کم هشت آیۀ نخست آن مدنی است.

درباره این شبهه که انفاق و گذشت مذکور در آیه غیرواقعی وغیرمتناسب با شأن ائمه است، در جواب ابن جوزی - که اشعار آمده در شأن نزول مرتبط با اهل بیت در این آیه را رکیک دانسته و ائمه را از آن منزّه می داند - ذکر این نکات بسیار مهم است که اولاً این اشعار تنها در برخی از طرق شأن نزول های مرتبط با اهل بیت آمده است، نه درهمۀ آن ها تا با استناد به آن اشعار، همۀ طرق روایات مربوطه را نادیده گرفته شود. ثانیاً پیش از این مشهور بودن طرق این شأن نزول اثبات شد. لذا هیچ توجیهی برای موضوع بودن آن نیست (مازندرانی، 1379: ج3، 373).

در جواب ترمذی نیز باید گفت انفاق و ایثار دو مقولۀ متفاوت اند. در آیۀ نهم سوره حشر در وصف انصار آمده است: (وَ یُؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ). همّت گروهی از مؤمنان به قدری بالاست که به مقام «ایثار» رسیده اند و به رغم نیاز شدید خویش، انفاق می کنند. در شأن نزول آیه فوق چنین آمده است: مردی نیازمند به خدمت پیامبر اسلام(ص) رسید و عرض کرد: گرسنه ام، فقیرم، نیازمندم، کمکم کنید! پیامبر(ص) به یکی از اصحاب فرمود: به منزل ما برو؛ اگر چیزی که به درد این شخص بخورد یافتی بیاور تا به او بدهیم. آن فرد به منزل پیامبر(ص) رفت و برگشت و چیزی نیافت. پیامبر خطاب به اصحابش فرمود: کدام یک از شما می تواند امشب این شخص را مهمان خود کند و به او غذا دهد؟ یکی از اصحاب آمادگی خویش را برای این کار اعلا م کرد و به همراه آن شخص نیازمند به منزلش رفت. پس از ورود به منزل، سری به آشپزخانه زد و جز غذایی که همسرش برای او و فرزندانش تهیّه کرده بود، چیزی نیافت. مرد گفت: همسرم، بچّه ها را پیش از خوردن شام بخوابان، سپس غذا را بیاور! همسرش بچّه ها را گرسنه خوابانید و سپس سفره را پهن کرد. صاحب خانه پس از آماده شدن شام، چراغ را خاموش کرد و به همراه مهمان نیازمند مشغول خوردن غذا شد. او دستش را به سوی غذا دراز می کرد و بدون این که غذایی بردارد به نزدیک دهانش می برد تا مهمان متوجّه نشود او غذا نمی خورَد و کاملاً سیر شود. بدین سان او و خانواده اش آن شب را گرسنه خوابیدند و غذای مورد نیاز خود را به آن فقیر ایثار کردند.

روز بعد به خدمت پیامبر اسلام(ص) رسید. پیامبر(ص) همین که او را دید فرمود: دیشب با مهمانت چه کردی؟ آن مرد تمام داستان را برای حضرت تعریف کرد. پیامبر(ص) فرمود: به خاطر این ایثار تو دیشب آیه ای از قرآن بر من نازل شد. آن گاه حضرت آیه مورد بحث را تلاوت کرد.

این سبب نزول را بسیاری از مفسران فریقین نقل کرده اند (نک: ثعلبی، 1422: ج9، 279؛ ابن عطیه، 1422: ج5، 278؛ آلوسی، 1415: ج14، 246). قرطبی پس از نقل این ماجرا می نویسد:

هذا حدیث حسن صحیح، خرجه مسلم أیضاً. (قرطبی، 1364: ج19، 24)[5]

حتی اهل سنت ادعا کرده اند که ابوبکر تمام اموال خود را انفاق کرد و چیزی برای اهل خود باقی نگذاشت. قاسمی می نویسد:

و من هذا المقام تصدّق الصّدیق بجمیع ماله، فقال له رسول الله(ص): ما أبقیت لأهلک؟ فقال: أبقیت لهم اللّه و رسوله. (قاسمی، 1418: ج9، 188)

بنابراین کسی که چنین بهانه جویی هایی را مطرح می کند تمام آیات و روایات را مطالعه نکرده است، وگرنه باید می دانست که ایثار، مقامی به مراتب بالاتر از انفاق است که همگان سعادت آن را ندارند و از صفات ویژه مؤمنان واقعی به شمار می رود.

افزون بر این، حضرت علی(ع) در داستان سوره انسان، تنها غذای خودش را به فقیر داد، نه غذای همه افراد خانواده؛ سپس حضرت فاطمه (ع) نیز با میل و اختیار غذایش را در اختیار نیازمند قرار داد و امام حسن و امام حسین(ع) نیز این کار را با میل و اختیار انجام دادند. این نهایت ایثار است که در قرآن مجید ستوده شده و از ارزش های والا به شمار می آید.

و امّا درباره آیه (قلِ الْعَفْوَ) دو نظریّه وجود دارد؛ نخست این که منظور از «عفو»، وسایل مازاد بر نیاز است؛ ولی احتمال دوم این است که «الْعَفْوُ هُوَالطَّیِّبُ مِنَ الْمالِ؛ عفو، گزیده و بهترین قسمت اموال است.» (طریحی، 1375: ج1، 299)[6] و از این نوع اموال باید به نیازمندان کمک شود نه این که هرچه اضافه باشد و مورد مصرف قرار نگیرد را به فقرا داد؛ چون در این صورت نمی توان به حقیقت برّ و نیکوکاری رسید، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ) (آل عمران: 92).

بنابراین، آیه (قُلِ الْعَفْوَ) به احتمال فراوان، به پرداخت اموال بی مصرف و مازاد بر نیاز سفارش نمی کند، بلکه توصیه می کند که از بهترین ها انتخاب کرده و به فقرا داده شود و این، همان ایثاری است که در آیات سوره انسان به آن اشاره شده است.

با توجّه به مطالب فوق، آیه (قُلِ الْعَفْو) نه تنها با شأن نزول آیات سوره انسان تضادّ و منافاتی ندارد، بلکه هماهنگ با آن است و آن را تأیید می کند (مکارم شیرازی، 1386: 231-234).

2- بررسی تحلیل درونی از دلالت آیات

الف) بررسی فراز (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ)

چنان که گفته شد، دو گروه مخالف این مطلب بودند که سبب نزول این آیه تنها به امام علی(ع) نسبت داده شود و بیان کردند که منظور از اطعام دهندگان درآیه، جمیع ابرار است. استدلالات آنان نیز این بود که سبب نزول عام است و اختصاص به فردی خاص ندارد. برای این ادعا نیز دو دلیل بیان شد:

اولاً، چون از آیۀ پنجم سوره انسان به بعد، آیات به صیغۀ جمع آمده اند. پس با توجه به سیاق آیات باید بگوییم مقصود، جمیع ابرار است نه فردی خاص. ثانیاً این سوره به سبب اطاعت مخصوص از خدا نازل شده و چنان که در اصول فقه آمده، اعتبار به عموم لفظ است نه به خصوص سبب.

استدلال دیگر نیز این بود که اطعام طعام، کنایه از احسان به نیازمندان ومواسات با آنان است.

در ردّ ادعاهای فوق باید گفت اولاً - چنان که پیش از این با استناد به ادلۀ روایی اثبات شد - سبب نزول صحیح آیه درباره اطعام امام علی و اهل بیت ایشان - یعنی حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین(ع) - است. در نتیجه این نظر آن ها که اطعام دهندگان را تنها محصور به امام علی(ع) می کنند، نظری نادرست است و پذیرفتنی نیست. همچنان که گفته شد، تقریباً تمام روایاتی که به بیان اسباب النزول آیه می پردازند از اطعام دادن ایشان آن هم به صورت جمعی خبر می دهند که به صورت مفصل بدان ها پرداختیم. پس باید گفت این نظر مخالفان که ابرار باید جمع باشد، می تواند مورد پذیرش قرار گیرد، اما نمی تواند مستند آنان برای دخول افراد دیگر غیر از اهل بیت ذیل آیۀ فوق باشد؛ بلکه به این سبب ابرار به صورت جمع آمده که شمولیت آیه بر اهل بیت را انعکاس دهد.

حال اگر آنان باز هم بر این مسئله تأکید کنند که ابرار در این آیه جمع است، پس عام است و به اهل بیت اختصاص نمی یابد، باید گفت فرق است بین این که لفظ جمع را اطلاق کنند و واحد را اراده نمایند. در حقیقت لفظ جمع را در واحد استعمال کنند و بین این که قانونی کلی و عمومی بگذرانند و از آن به طور عموم خبر دهند، در صورتی که مشمول آن قانون جز یک نفر کسی نباشد و جز بر یک نفر منطبق نشود. این امر مطابق با کاربرد عرف است؛ همچون آیۀ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تتَّخِذُوا عدُوِّی وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ) (ممتحنه: 1) تا آن جا که می فرماید: (تُسِرُّونَ إِلَیْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ)؛ زیرا دلیل معتبر و روایت صحیح وجود دارد مبنی بر این که مرجع ضمیر «الیهم» با این که ضمیر جمع است، یک نفر بیش نیست و آن حاطب بن ابی بلتعه است که با قریش و دشمنان اسلام مکاتبه سرّی داشت.

دربارۀ آیۀ (یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ) (منافقون: 8) روایت صحیحی وجود دارد که قائل این سخن یک نفر بیش نیست و او عبد الله بن ابی بن سلول رئیس منافقان است. همچنین است دربارۀ آیه (یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ) (بقره: 215)، حال آن که فاعل «یسئلون» با این که صیغه جمع است، یک نفر است و نیز دربارۀ آیۀ (الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ علانِیَةً) (بقره: 274) روایت صحیحی وارد شده که این آیه درباره یک نفر است و او علی بن ابی طالب(ع) یا بنا به روایت خود اهل سنت ابوبکر است! همچنین آیات بسیاری که در همه، نسبت هایی به صیغه جمع به شخص معین و واحدی داده شده است (طباطبایی، 1417: ج6، 9).

درباره مخصص و مقید نبودن سبب یا شأن نزول - که مورد پذیرش بیشتر مفسران و دانشمندان علوم قرآن از جمله سیوطی است (سیوطی، 1394: ج1، 107) - باید گفت در برخی آیات به دلیل قرائنی که وجود دارد، روشن و مسلّم است که از لفظ عام معنای خاص اراده شده و به اصطلاح، قضیه ای که در آیه وجود دارد، قضیه ای خارجیه[7] است و لفظ عام عنوانی است که با آن به مورد خاصی که در زمان نزول آیه وجود داشته، اشاره شده است. در چنین مواردی، قاعده مخصّص نبودن سبب نزول کاربرد ندارد و نمی توان با تکیه بر آن، آیه را به غیر آن مورد خاص تعمیم داد. در این موارد، در واقع مفهوم عامی وجود ندارد تا به استناد این قاعده که سبب نزول مخصص آن نیست، آن را به همه افراد تعمیم دهیم. برای مثال مفسران و متکلمان با توجه به قرائنی که در آیه شریفه (إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَ یؤْتُونَ الزَّکݡاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) (مائده: 55) وجود دارد و از جمله آن ها روایات معتبر و متعددی است که ذیل آیه وارد شده، نتیجه گرفته اند که جمله (الَّذِینَ آمَنُوا...) با این که لفظ آن عام است، به صورت «قضیه خارجیّه» به واقعه معینی که در خارج تحقق یافته اشاره دارد و عنوان مشیر به فردی خاص - یعنی علی(ع) - است که انگشتر خود را در حال رکوع به مسکین داد.

 تعداد آیاتی که مشمول این قضیه می شوند نیز کم نیست. مثلاً فرّاء ذیل آیۀ (وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ) (همزه: 1) می گوید:

إنما نزلت فی رجل واحد کان یهمز الناس، و یلمزهم: یغتابهم و یعیبهم، و هذا جائز فی العربیة أن تذکر الشی ء العام و أنت تقص قصد واحد من هذا. (فرّاء، بی تا: ج3، 289)

این قاعده تنها شامل افراد هم نیست. مثلاً پس از نزول آیه (الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ) (انعام: 82) رسول خدا(ص) ظلم را به شرک تفسیر کرده و بدان محدود ساخت، در حالی که صحابه به طور عام هر گونه ظلم را از آیه استفاده می کردند؛ ولی آن حضرت دایره این عام را تنها به شرک، محدود و منحصر نمود (عروسی حویزی، 1415: ج1، 739).

در نتیجه موردی برای اجرای قاعده «مورد یا سبب نزول مخصص نیست» باقی نمی ماند و نمی توان به استناد این قاعده، آیه کریمه را به غیرسبب نزولش تطبیق داد.

همچنین گفته شد که دستۀ دوم، اطعام طعام را کنایه از احسان به نیازمندان می دانند و در نتیجه از معنای حقیقی آیه عدول کرده و معنای کنایی آن را برگزیده اند. اما باید گفت که اصل در معنای واژگان، حقیقت آن هاست و پذیرفتن معنای کنایی مستلزم وجود قراین است. طعام در لغت عرب به معنای مأکول و خوردنی است، چنان که خلیل بن احمد فراهیدی در این باره می گوید:

طعام اسمی جامع است برای هرچه که خورده شود. (فراهیدی، 1410: ج2، 25)

ناگفته نماند واژۀ طعام در مجموع 22 بار در قرآن به کار رفته که در همۀ موارد به معنای حقیقی به کار رفته است. آلوسی نیز اطعام طعام در این آیه را حقیقی دانسته و کنایی بودن آن را رد می کند و می نویسد:

الظاهر أن المراد بإطعام الطعام حقیقته. (آلوسی، 1415: ج15، 171)

پس دیدگاه این گروه نیز دربارۀ کنایی بودن معنای اطعام نادرست و ناپذیرفتنی است.

ب) بررسی فراز (عَلی حُبِّهِ)

چنان که گفته شد، اهل سنت معتقدند «هاء» در (عَلَی حُبِّهِ) به «الطعام» برمی گردد و اطعام سه گروه پیش گفته - یعنی مسکین و یتیم و اسیر - در شرایطی خاص و ویژه صورت گرفته است؛ شرایطی که حکایت از نوعی نیاز و وابستگی به آن طعام دارد. پس باید برای اثبات میزان صحت هر کدام از اسباب نزول ذکر شده به این مسئله توجهی ویژه شود. یعنی یکی از شرایط صحت آن ها، اطعام با وجود علاقه و نیازمندی است. البته اگرچه روایات اسباب نزول نقل شده ذیل بررسی استناد به اقوال صحابه وتابعین ضعیف ومرسل دانسته شد، با این حال در این بخش نیز هرکدام از این اسباب نقل می شود تا نادرستی آن ها به سبب این فراز از آیه و نظر اهل سنت مشخص شود:

یکم. سبب نزول ابی الدحداح انصاری: در این سبب نزول چند نکتۀ قابل تأمل وجود دارد:

اولاً، در متن این سبب نزول احتیاج وعلاقه شدیدی نسبت به آن طعام دیده نمی شود؛ چراکه در پایان این سبب نزول آمده است: «و بقی لهم رغیف واحد». ثانیاً، چنان که در سبب نزول ذیل آیات 17 و 18 سوره لیل آمده است، ابی الدحداح شخصی فقیر نبوده، بلکه بسیار هم ثروتمند بوده است؛ زیرا به جای آن که پول یک درخت خرما را بدهد، آن را به چهل برابر قیمتش خریداری کرده و به پیامبر هدیه می کند. ثالثاً، این روایت در کتب اهل سنت دچار اضطراب متن است (نک: ثعلبی، 1422: ج10، 98). رابعاً، آیات سوره انسان مؤید آن است که ابتدا نذری صورت گرفته است و در پی آن ماجرای سه روز روزه گرفتن و اطعام به سه گروه انجام پذیرفته است:

(یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَ یَخافُونَ یَوْماً کانَ شَرُّهُ مُسْتَطیراً). (انسان: 7)

اما در این سبب، خبری از هیچ نذری نیست. پس با توجه به جمیع این موارد، شأن نزول ابی الدحداح رد می شود.

دوم. سبب نزول هفت نفر از مهاجرین: این سبب نزول نیز به دلایل زیر پذیرفتنی نیست:

اولاً، در این سبب نزول نیز از شرایط سخت و اطعام با وجود نیازمندی خبری نیست؛ یعنی در متن خود سبب نزول، اشاره ای به آن نشده است.

ثانیاً، نذری هم از سوی اشخاص فوق در این سبب نزول صورت نگرفته است.

ثالثاً، به طور قطع علمای بزرگی از اهل سنت به جمع آوری فضایل درباره ابوبکر پرداخته اند و اگر در شأن نزول ذیل آیات از ابوبکر ردّپایی می دیدند، قطعاً اظهار می کردند. چهرۀ شاخص آنان را می توان ابن حجر هیثمی به شمار آورد. اما وی ذیل باب «الفصل فی النصوص السمعیة الدالة علی خلافت ابوبکر من القرآن والسنة» هیچ اشاره ای به این آیه در فضل ابوبکر نکرده است (هیثمی، 1997: ج1، 45). در نتیجه بی ارتباطی این سبب با متن آیه را می توان حمل بر جعلی بودن آن دانست.

سوم. سبب نزول ابن عمر: در این سبب نزول هم از فراز (عَلَی حبِّهِ) خبری نیست؛ زیرا ابن عمر پس از چند انفاقی که به سائلین داشته، در پایان باز هم به همسرش می گوید که برایش خرما بخرد: «ثم أرسلت بدرهم آخر فاشترت به» (دمشقی، 1419: ج8، 295). این مسئله نشان می دهد که وی نیازمالی نداشته است تا برای خرید دوباره دچارمشکل شود.

همچنین این سبب با سیاق آیات نیز که اثبات می کند نذری صورت گرفته تطابقی ندارد و اساساً اصل این ماجرا درباره ابن عمر ربطی به آیات این سوره ندارد؛ چون سخن از سائلی است که پشت سر هم سه بار به وی انگور عطا می شود و روی سخن به مسکین و یتیم و اسیر نیست.

ج) بررسی فراز (مسْکِیناً وَ یتِیماً وَ أَسِیراً)

این فراز از آیه نیز مؤید دیگری برای رد کردن دو سبب نزول مرتبط با هفت نفر از مهاجرین و ماجرای ابن عمر است؛ زیرا در نقل ایشان از یتیم و اسیر خبری نیست.

چنان که گفته شد، بیشتر علمای اهل سنت معتقدند منظور از اسیر در آیۀ فوق، اسیر مشرک بوده است؛ زیرا به فرد زندانی مسلمان، اسیر نمی گویند، بلکه حتماً باید مشرک بوده باشد تا عنوان اسیر به خود گیرد. این مسئله چنان در نظر آنان صحیح و اثبات شده است که همه بر آن اتفاق نظر داشتند؛ اما - چنان که در دیدگاه اهل سنت بیان شد - طبری شخصی بود که دیدگاه گفته شده را با وجود موافقان فراوان آن رد کرد و گفت چون کلمۀ اسیر در این آیه عام است نه خاص، لذا تنها به اسیر مشرک اختصاص نمی یابد، بلکه تمام اسیران مشرک و مسلمان را تا قیامت دربر می گیرد؛ اما چنان که - ذیل فراز (وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ) بیان شد - آیه به سبب قضیۀ خارجیه ازعمومیت خارج می شود؛ زیرا در واقع مفهوم عامی در آیه وجود ندارد و اطعام طعام به مسکین و یتیم و اسیر بیان گر قاعده ای کلی نیست، بلکه شاهد شأن نزولی خاص است که تنها به سبب نزول مرتبط با اهل بیت(ع) اختصاص می یابد.

نتیجه

دلایل اهل سنت برای اثبات دیدگاه خود، ضعیف است و نقص های فراوانی به همراه دارد.

روایات مورد نظر آنان علاوه بر ضعف سندی و تعارض، با ظاهر آیات این سوره نیز ناسازگار و ناهماهنگ است. اشکالات آنان به دیدگاه مورد پذیرش مفسران شیعه نیز با پاسخ های نقضی و حلی مناسبی روبه رو شد. مفسران شیعه بر اساس روایات مشهوری که با طرق متعدد در کتب فریقین نقل شده و نیز با اثبات هماهنگی این روایات با ظاهر آیات سوره انسان و پاسخ مناسب به اشکالات اهل سنت، معتقدند سبب نزول اصلی این آیه درباره اهل بیت(ع) است و آیات سوره انسان یکی از فضایل بی شمار اهل بیت(ع) را بیان می دارد.

منابع

- ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1422 ق.

- ------------------------------------------، الضعفاء و المتروکین، تحقیق: عبدالله القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ق.

- ------------------------------------------، الموضوعات لابن الجوزی، بی جا، دار الکتب العلمیة، بی تا.

- ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر والتنویر، بی جا، بی نا، بی تا.

- ابن عساکر، أبوالقاسم علی بن الحسن بن هبة الله، تاریخ دمشق، تحقیق: عمرو بن غرامة العمروی، بی جا، دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.

- ابن عطیه، عبدالحق بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.

- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق: شیخ ابراهیم رمضان، بیروت، دارالمعرفة، چاپ دوم، 1417ق.

- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.

- اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق: صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، 1420ق.

- ایجی، عضد الدین عبدالرحمن بن أحمد، کتاب المواقف، تحقیق: عبدالرحمن عمیرة، بیروت، دارالجیل، 1997م.

- بجلی، ابن ضریس ابوعبدالله محمد بن ایوب، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینة، دمشق، دارالفکر، 1408ق.

- بغوی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1420 ق.

- بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423 ق.

- بیهقی، أحمد بن الحسین بن علی بن موسی أبوبکر، سنن البیهقی الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، مکه، مکتبة دارالباز، 1414ق.

- ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1422ق.

- جرجانی، عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد أبوأحمد، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: یحیی مختار غزاوی، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، 1409ق.

- جصاص حنفی، أحمد بن علی، أحکام القرآن، تحقیق: محمد صادق القمحاوی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1405 ق.

- حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمدباقر محمودی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1411ق.

- حسینی میلانی، علی، استخراج المرام من استقضاء الافحام، بی جا، بی نا، بی تا.

- حلی، حسن بن یوسف، کشف الیقین، بی جا، بی نا، بی تا.

- دمشقی (ابن کثیر)، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1419 ق.

- ذهبی، شمس الدین محمد بن أحمد، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: علی محمد معوض و عادل أحمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1995ق.

- رازی، فخرالدین ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق.

- سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بی جا، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394ق.

- -------------------، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ق.

- شاذلی، سید بن قطب بن ابراهیم، فی ظلال القرآن، بیروت - قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، 1412ق.

- شوشتری، قاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1409 ق.

- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الأمالی، تهران، نشر کتابچی، 1376 ش.

- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417 ق.

- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372ش.

- طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، چاپ اول، 1412ق.

- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق: احمد حسینی، تهران، کتاب فروشی مرتضوی، چاپ سوم، 1375ش.

- عجلی کوفی، ابوالحسن احمد بن عبدالله بن صالح، معرفة الثقات، تحقیق: عبدالعلیم عبدالعظیم البستوی، مدینه، مکتبة الدار، چاپ اول، 1405ق.

- عرقی (ابوزرعه)، أحمد بن عبدالرحیم، المدلسین، تحقیق: رفعت فوزی عبدالمطلب و نافذ حسین حماد، بی جا، دارالوفاء، چاپ اول، 1415ق.

- عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ق.

- عسقلانی (ابن حجر)، أحمد بن علی بن محمد، تهذیب التهذیب، هند، مطبعة دائرة المعارف النظامیة، چاپ اول، 1326ق.

- عقیلی، محمد بن عمرو بن موسی بن حماد، الضعفاء الکبیر للعقیلی، بی جا، موقع جامع الحدیث، بی تا.

- غرناطی کلبی، محمد بن أحمد بن محمد، التسهیل لعلوم التنزیل، لبنان، دار الکتاب العربی، 1403ق.

- فراء، ابوزکریا یحیی بن زیاد، معانی القرآن، تحقیق: احمد یوسف نجاتی، محمدعلی نجار، عبدالفتاح اسماعیل شلبی، مصر، دارالمصریة للتألیف و الترجمة، چاپ اول، بی تا.

- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ق.

- قاسمی، محمد جمال الدین، محاسن التأویل، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ق.

- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو، چاپ اول، 1364ش.

- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1404 ق.

- مازندرانی (ابن شهرآشوب)، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب(ع)، قم، نشر علّامه، چاپ اول، 1379ق.

- مزی، یوسف بن الزکی، تهذیب الکمال مع حواشیه، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1400ق.

- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، 1360ق.

- مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، قم، انتشارات نسل جوان، چاپ سوم، 1386ش.

- نحاس، ابوجعفر محمد بن احمد بن اسماعیل صفار، الناسخ و المنسوخ فی القرآن، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، چاپ دوم، بی تا.

- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: کمال بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.

- هروی، ابوعبید قاسم بن سلّام، فضائل القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.

- هیثمی (ابن حجر)، أبی العباس أحمد بن محمد بن محمد بن علی، الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة، تحقیق: عبدالرحمن بن عبدالله الترکی و کامل محمد الخراط، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1997 م.

پی نوشت ها

[1] این نقل دربارۀ امام علی(ع) نیز در روایت مقاتل ذکر شده است؛ به گونه ای که وی می گوید: قال أبو الدحداح أو علی....

[2] در نسخه ای دیگر آمده که شکمش به پشتش چسبیده بود.

[3] برای نمونه متن این روایت را می توان با اندک تفاوت در بعضی از آن ها در کتب اهل سنت یافت. (آلوسی، 1415: ج15، 173؛ سیوطی، 1404: ج6، 299؛ ثعلبی، 1422: ج10، 98؛ بغوی، 1420: ج5، 191؛ حسکانی، 1411: ج2، 394، وی طرق کثیری را برای این سبب نقل می کند؛ رازی، 1420: ج30، 746؛ واحدی، 1411: 470)

[4] البته حسکانی هنگام نقل از ابن عباس طرق کثیری از وی را نام می برد.

[5] گفتنی است قرطبی در پاسخ به روایاتی که انفاق همه مال را مورد نهی قرار داده اند می گوید: این مطلب درباره شخصی است که اطمینان ندارد بتواند بر فقر صبر کند: «فإن قیل: وردت أخبار صحیحة فی النهی عن التصدق بجمیع ما یملکه المرء، قیل له: إنما کره ذلک فی حق من لا یوثق منه الصبر علی الفقر».

[6] علامه مصطفوی درباره واژه عفو می نویسد: «أنّ الأصل الواحد فی المادّة: هو صرف النظر عن شی ء فی مورد یقتضی النظر و التوجّه الیه... و العفو هذا میسّر لکلّ فرد فقیراً و غنیّاً، بخلاف الإنفاق، فیکون العفو أعمّ، لأنّه مطلق صرف النظر عن أیّ شی ء مالاً أو حقّاً» (مصطفوی، 1360: ج8، 182).

[7] قضیه خارجیه گزاره ای است که درآن وصف یا حکمی به گونه ای بر شخصی ثابت می شود که امکان سرایت به دیگران را برنمی تابد؛ هرچند دیگران با او دراوصاف فراوانی مشترک باشند. دراین گونه قضایا تفاوتی میان جزئی بودن موضوع یا کلی بودن آن وجود ندارد؛ زیرا مناط قضیه خارجیه آن است که حکم بر شخص وارد گردد و نه بر طبیعت و عنوان. بر اساس این مناط، میان وحدت شخص و تعدد آن تفاوتی وجود ندارد.

کلمات کلیدی
اهل سنت  |  نذر  |  اهل بیت  |  سوره انسان  |  اطعام طعام  | 
لینک کوتاه :