حوزه های معرفتی حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها نسبت به قرآن

مقدمه

بر پایۀ عقاید شیعیان، سنت صحیح بجای مانده از اهل بیت(ع)، همسنگ سنت خود پیامبر(ص) و تالی تلو ثقل اکبر، قرآن کریم است. همچنین از پیامبر و اهل بیت(ع) درباره قرآن و مسائل مختلف آن روایاتی به یادگار مانده است. نگارش پیش رو به بررسی قرآن شناسیِ یکی از افراد اهل بیت، یعنی حضرت زهرا سلام الله علیها و حوزه های مختلف معرفتیِ ایشان نسبت به قرآن و علوم مرتبط با آن می پردازد که هم بیانگر ارتباط ناگسستنی قرآن و اهل بیت است و هم نشان می دهد که حضرت صدیقه چه شناخت عمیقی نسبت به قرآن داشته اند.

حوزه های قرآن شناسیِ دخت گرامیِ پیامبر سلام الله علیها

سخن بر سر شناخت حضرت فاطمه از قرآن است. صفات و فضائل متعدد حضرت زهرا سلام الله علیها و خصوصاً زندگی کوتاه پرماجرای ایشان باعث شده که برخی از القاب حضرت، بیشتر در تاریخ مطرح باشد، مثل زهراء، معصومه، بضعه المصطفی، شهیده، طاهره، حبیبه و مانند اینها. اما چون شأن علمیِ ایشان مهجور و متروک مانده، لذا القاب دالّ بر آن هم بر سر زبان ها نیست، مانند: عالمه، علیمه، فهیمه، عقیله، حکیمه، عین الله، ولیة الله، امینة الوحی، و. .. (رحمانی همدانی، پیشین، ص 286)

هر آنچه در شدت اتصال اهل بیت(ع) به قرآن و فراوانی علم آنان به کتاب خدا ذکر شود، درباره حضرت فاطمه سلام الله علیها هم صادق است، زیرا که ایشان نیز فردی از اهل بیت، بلکه محور آنان است. بر این اساس دلائل قرآنی اعم از آگاهی به تأویل و راسخ بودن در علم، آگاهی به علم الکتاب، مبیّنِ قرآن بودن، اختصاص مسّ حقیقت قرآن توسط مطهَران، و نیز دلائل روایی اعم از حدیث سفینه، همراهی ابدی با قرآن طبق حدیث ثقلین، و مانند آنها شامل دختر پیامبر نیز می شود. فاطمه سلام الله علیها، انسان کاملی است که قرآن بر او نازل شده و فرشتگان بر او وارد شده اند (حسن زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغة، 1365ش، ج 1 ص142)، زیرا قرآن بر قلب پیامبر(ص) نازل شده، و او پارۀ قلب پیامبر است، و فرشتگان در شب قدر و شب نزول قرآن، طواف کننده او هستند. (حویزی، پیشین، ج 5، ص 639)

علامه طباطبایی "قول ثقیل" را قرآن دانسته که از حیث تلقّی و دریافت معنا، و نیز از حیث تحقق و جامه عمل پوشیدن، ثقیل نامیده شده (طباطبایی، 1390 ق، ج 20، ص 139)، و فاطمه زهرا هم مانند پدر، حامل قول ثقیل است (مزمل/ 5)، زیرا بتول است و انسان بتول، تحمل قول ثقیل را دارد. (و تَبَتّل الیه تبتیلا: مزمل/ 8) صدیقۀ طاهره سلام الله علیها خود در مراتب آگاهی خویش نسبت به حقیقت قرآن، و قرآن شناسیش می فرماید: ستایش خدای را که مرا منکِر امری از کتابش قرار نداده، و در هیچ حقیقتی از امر کتابش، مرا سرگردان ننموده است. (بخشی از دعای حضرت بعد از نماز ظهر، رحمانی همدانی، 1381ش، ص 335)

برای آشنایی اجمالی با تلاش های دخت پیامبر در حوزۀ قرآن، بهترین راه مروری بر سخنان گهربار ایشان است که در مقایسه با عمر کوتاهش، اعجاب همگان را بر می انگیزد. یکی از این سخنان، خطبه ای طولانی و بسیار بلیغ است که به خطبۀ فدک موسوم می باشد. بیشترِ سخنان ایشان را از خطبه فدک برگرفته ایم.

شارحانِ این خطبۀ شریف، محتوای آنرا به هشت بخش تقسیم نموده اند که عبارت است از: تحمید خداوند؛ توحید وتنزیه پروردگار؛ وصف مقام نبوت؛ ذکر علل شرائع؛ بیان مجاهدات رسول الله (ص) در قیام به دعوت خلق؛ بیان ظهور نفاق و شقاق از سوی منافقان، و کسانی که عداوت خویش را به رسول الله پنهان کرده و ظلم به آل محمد(ع) را آغاز نمودند؛ مسئلۀ فدک و ردّ ادعای ابوبکر بر عدم ارث گذاری پیامبر(ص)؛ و بالاخره برگرداندن روی سخن به مهاجران و انصار، و توبیخ ایشان به سبب روی گردانی از نصرت امیرالمؤمنین (ع).

قدیمی ترین کتابی که خطبه را بطور کامل با سندهای متظافر نقل کرده، کتاب "بلاغات النساء" از احمد بن ابو طاهر(م.280 ق) معروف به "ابن ابی طیفور" است. پس از وی، این خطبه را در کتاب "السقیفه و فدک" از احمد بن عبد العزیز جوهری، مکنّی به ابوبکر می بینیم، که ابن ابی الحدید در شرح خود از نهج البلاغه بسیار از او نقل کرده است.

در کتاب بلاغات النساء این خطبه با سه طریق به واسطۀ امام سجاد(ع)، عبد الله بن حسن از پدرش امام حسن مجتبی(ع) و نیز از حضرت زینب سلام الله علیها نقل شده است. (ابوالفضل بن ابو طاهر ابن طیفور، بلاغات النساء، بی تا، ص 12 تا 14) در کتاب السقیفه و فدک نیز با چهار طریق و در کتاب الشافی با دو طریق (از جمله طریق عایشه)، و در کتاب دلائل الامامه با چهار طریق (مثلاً از عکرمه از طریق ابن عباس) ذکر شده است. (این طرق را بطور کامل ببینید در: شریعتمداری، پیشین، ص 15 -10) در شرح این خطبۀ شریف نیز تألیفات فراوانی به زبان فارسی و عربی وجود دارد.

اینک به حوزه های قرآن شناسی بزرگ بانوی اسلام در سخنان ایشان می پردازیم و سه حوزۀ مختلف را مطرح می کنیم: ابتدا شناخت قرآن و ماهیت و چیستی آن؛ سپس معرفی جایگاه قرآن؛ و سوم فهم و تفسیر قرآن که خود به سه بخش تقسیم می گردد.

4-4-1. معرفی قرآن و شؤون آن (شناخت برون متنی از حیث چیستی)

حضرت فاطمه سلام الله علیها در بیانات وسیعی قرآن را معرفی فرموده است. چنین فرازهایی را فقط کسی می تواند بگوید که از سرچشمه وحی سیراب شده و به همه ظواهر و بواطن قرآن اشراف دارد. تنها به یک نمونه اکتفا می کنیم:

نمونه: در آغاز خطبه حضرت زهرا پس از حمد و تسبیح بسیار شیوا و بلیغ، شهادت به وحدانیت خدا می دهد و جملات بی نظیری در توحید، و نیز نبوت پدرش خاتم الانبیاء بیان می فرماید. پس از سخن از رسالت پدر، شروع به معرفیِ کتابی که پدرش حامل آن بوده، یعنی قرآن نموده، می فرماید:. .. کتَابُ اللَّهِ النَّاطِقُ وَ الْقُرْآنُ الصَّادِقُ وَ النُّورُ السَّاطِعُ وَ الضِّیاءُ اللَّامِعُ بَینَةٌ بَصَائِرُهُ مُنْکشِفَةٌ سَرَائِرُهُ مُنْجَلِیةٌ ظَوَاهِرُهُ مُغْتَبِطَةٌ بِهِ أَشْیاعُهُ قَائِداً [قَائِدٌ] إِلَی الرِّضْوَانِ أَتْبَاعُهُ مُؤَدٍّ إِلَی النجَاةِ استِمَاعُهُ بِهِ تُنَالُ حُجَجُ اللَّه الْمنَوَّرَةُ وَ عَزَائِمُهُ الْمُفَسَّرَةُ وَ مَحَارِمُهُ الْمُحَذَّرَةُ وَ بَینَاتُهُ الْجَالِیةُ وَ بَرَاهِینُهُ الْکافِیةُ وَ فَضَائِلُهُ الْمَنْدُوبَةُ وَ رُخَصُهُ الْمَوْهُوبَةُ وَ شَرَائِعُهُ الْمَکتُوبَة...

یعنی:. .. خداوند را در بین شما عهد و قراری است که در نزد شما گذارد و بازمانده ای است که بر شما به نیابت برگزیده و آن کتاب ناطق الهی و قرآن راستین و نور درخشان و چراغ تابناک است. دیدگاه هایش مستدل و روشن، اسرارش نزد اهل آن آشکار، ظواهرش درخشان، پیروانش مورد غبطه دیگران، و پیروی اش راهبر به سوی بهشت، و تلاوتش موجب رهایی است...

4-4-2. معرفی جایگاه قرآن به عنوان مصدر پالایش احادیث (شناخت ابزاری)

یکی دیگر از فعالیت های قرآنی حضرت صدیقه سلام الله علیها امر کردن مردم به تدبر و فهم آیات به منظور عرضه احادیث بر آیات الهی است، تا صحیح از سقیم باز شناخته شود. ایشان در پاسخی مستدل به ابوبکر با اشاره به آیات 7 سورۀ مریم و17 سورۀ نمل، که حکایت از ارث گذاشتن سایر پیامبران می کند، روشن ساختند که حدیثی که او به پیامبر نسبت داده، چون ضد قرآن است، باطل می باشد (...یا ابْنَ أَبِی قُحَافَةَ أَ فِی کتابِ اللَّهِ تَرِثُ أَبَاک وَ لَا أَرِثُ أَبِی لَقَدْ جِئْتَ شَیئاً فَرِیا أَ فَعَلَی عَمْدٍ تَرَکتُمْ کتابَ اللَّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکمْ إِذْ یقولُ وَ وَرِث سُلَیمانُ داوُدَ وَ قَالَ فِیمَا اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ یحْیی بْنِ زَکرِیا إِذْ قَالَ- فَهَبْ لِی مِنْ لَدُنْک وَلِیا یرِثُنِی وَ یرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوب. ..)

این عمل یعنی عرضۀ احادیث به قرآن کریم، جایگاه ویژه ای در فقه الحدیث دارد و همۀ معصومان در این باره سخنان مشابهی فرموده اند که به احادیث «عرض» معروف است.

4-4-3. فعالیت های قرآنیِ صدیقۀ طاهره سلام الله علیها در حوزۀ فهم آیات (شناخت درونی)

بانوی اسلام، گاه فقط معنای برخی لغات مشکل را می فرمودند و گاه معنای کلّ آیه را - البته در حوزۀ ظاهر- مطرح می کردند که خود به دو نوع تقسیم می شود: اینکه مفهوم آیه را تبیین کنند یا اینکه با اشاره به مصداق ها، خود بخود مفهوم آیه را به ذهن ها متبادر سازند. نیز برخی مواقع به بواطن و تأویلات می پرداختند.

اینک نمونه ها.

4-4-3-1. بیان مصداق برای آیات قرآن (تأویل قرآن- مصداق یابی)

آنچه باعث جاودانگی آیات قرآن می شود، "جری و تطبیق" آن در همه زمان ها، یعنی منطبق کردن آن بر شرایط هر عصر و نسل، و مصداق یابی آن است. تعیین مصداق آنچنان اهمیت دارد، که گاه تحریف در معانی قرآن، به سبب مصداق یابیِ غلط صورت می گیرد. لذا مصداق یابی که یکی از انواع تأویل، و معنای اخص آن است، کار هر کسی نیست. مرتبه کامل و نهایی آن خاص اهل بیت(ع) یعنی عالمان قرآن است و دیگر مسلمانان نیز به اندازۀ مراتب علم و طهارت خود، به مراتبی از تأویل دست می یابند. فاطمه زهرا سلام الله علیها از آنجا که فردی از اهل بیت(ع) است، از همدوشان و آگاهان قرآن و مطلع بر همۀ وجوه قرآن می باشد. به نمونه هایی از معرفی مصداق از سوی حضرت اشاره می کنیم.

نمونۀ اول: حضرت زهرا سلام الله علیها درباره والدین، بطنی از بطون قرآن را روشن ساخته، می فرماید: دو پدرِ دینیِ خود، یعنی محمد(ص) و علی (ع) را خشنود ساز، حتی اگر پدر و مادر نَسَبی تو ناراضی شوند، ولی پدر و مادر نَسَبی خود را با خشم دو پدر دینی راضی مساز؛ زیرا محمد و علی(ع)، ایشان را با اعطای جزئی از هزاران ثواب خود راضی خواهند ساخت. (تفسیر منسوب به امام حسن عسکری، 1409ق، ص 330)

نمونۀ دوم: زهرای بتول سلام الله علیها در خطبۀ فدک، مصداق "فتنه" در آیه 49 توبه را معرفی کرده، می فرماید: پیامبر (ص) از شما خواست که به دستوراتش قیام کنید، اما شما به آبشخوری که حق دیگری بود وارد شدید. این تغییر و تحریف هنگامی صورت گرفت که چیزی از دوران رسول خدا (ص) نگذشته بود.

...فَوَسَمْتُمْ غَیرَ إِبِلِکمْ وَ وَرَدْتُمْ غَیرَ مَشْرَبِکمْ هَذَا وَ الْعَهْدُ قَرِیبٌ وَ الْکلْمُ رَحیبٌ وَ الْجرْحُ لَمَّا ینْدَمِلْ وَ الرَّسُولُ لَمَّا یقْبَرْ ابْتِدَاراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَة أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَ إِن جهَنَّمَ لَمحِیطَةٌ بِالْکافِرِین . ..

شما شتاب کرده، و وانمود کردید که خوف فتنه و آشوب دارید، در حالی که خود، در فتنه سقوط کردید. (مجلسی، پیشین، ج 8، ص 114، خطبه فدک) پیداست که حضرت، وقایع بعد از رسول خدا را صراحتاً مصداقی از فتنه می شمارد.

نمونۀ سوم: در فرازی دیگر از خطبۀ یاد شده، حضرت تصریح می کند که مخالفان، اگرچه ادعای عمل به قرآن دارند، ولی از قرآن دور شده اند. آنجا که می فرماید: به کجا می روید؟ و چه بیراهه می روید؟ در حالی که کتاب خدا در دسترس شماست!!

منظور حضرت این است که شما به کتاب خدا عمل نمی کنید، و در ادامه هم به این نکته تصریح می فرماید. سپس خطاب می کند که غاصبان، مصداق آیه 85 سوره آل عمران هستند.

... فَهَیهَاتَ مِنْکمْ وَ کیفَ بِکمْ وَ أَنَّی تُؤْفَکونَ وَ کتَابُ اللَّهِ بَینَ أَظْهُرِکمْ؟- أُمُورُهُ ظَاهِرَةٌ وَ أَحْکامُهُ زَاهرَةٌ وَ أَعلَامُهُ بَاهِرَةٌ وَ زَوَاجِرُهُ لَائِحَةٌ وَ أَوَامِرُهُ وَاضِحَةٌ وَ قَدْ خَلَّفْتُمُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِکمْ أَ رَغْبَةً عَنْهُ تُرِیدُونَ أَم بغَیرِهِ تَحْکمُونَ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا وَ مَنْ یبْتَغِ غیرَ الْإِسلامِ دِیناً فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ منَ الْخاسِرِین. ..

کجا می روید در حالی که کتاب خداوند با مسائل روشن و اوامر و نواهی آشکار پیش روی شماست. ولی شما آن را پشت سر انداخته اید، و هر کس دنبال دینی غیر از اسلام برود، هرگز از او پذیرفته نیست، و او در آخرت از زیانکاران می باشد. این بخش نیز به روشنی دال بر این است که حضرت زهرا مخاطبان خود را اساساً مسلمان نمی داند، بلکه از کسانی به حساب می آورَد که غیر از اسلام، دینی برگزیده اند.

نمونۀ چهارم: حضرت فاطمه سلام الله علیها در ادامۀ همان خطبه، مخالفان را مصداق آیۀ50 سورۀ مائده شمرده، که حکم جاهلیت را پیروی می کنند. آنجا که می فرماید: شما صبر نکردید تا آتش فتنه ای که روشن کردید فرو بنشیند، و باز جرقه هایی را اضافه می کنید و نسبت به خاندان پیامبر دورویی و نفاق به خرج می دهید: أَفَحُکمَ الجاهلیهِ تَبغون؟

نمونۀ پنجم: در فرازی دیگر، زهرای بتول سلام الله علیها رو به انصار کرده و ایشان را توبیخ می فرماید که: ای وای بر شما، که میراث پدرم را می گیرند، و شما مرا می بینید، ولی. .. ثُمَّ رَمَتْ بطَرْفِهَا نَحْوَ الْأَنْصَارِ فَقَالَتْ یا مَعْشَرَ النَّقِیبَةِ وَ أَعْضَادَ الْمِلَّةِ وَ حَضَنَة الْإِسْلَامِ مَا هَذِهِ الْغَمِیزَةُ فِی حَقِّی وَ السنَةُ عنْ ظُلَامَتِی؟ وَ مَا کانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَبِی یقولُ الْمرْءُ یحفَظُ فی وُلْدِه سَرْعَانَ مَا أَحدَثْتُمْ وَ عجْلَانَ ذَا إِهَالَةٍ وَ لَکمْ طَاقَةٌ بِمَا أُحَاوِلُ وَ قُوَّةٌ عَلَی مَا أَطْلُبُ وَ أُزَاوِلُ أَ تَقُولُونَ مَاتَ مُحَمَّدٌ(ص). ..

سپس قوم ظالمان را مصداق آیه 13 سوره توبه می شمارد. این آیه درباره یهودیانی نازل شد که پیمان خود را شکسته و در جنگ احزاب با مشرکان همکاری کردند و تصمیم به اخراج پیامبر(ص) گرفتند. اما صدیقۀ طاهره سلام الله علیها مصداق جدیدی برای آیه معین فرموده و مسلمانان را به سبب دشمنی با امام علی(ع) که نفس رسول خداست، مشابه آن یهودیان برمی شمارد. آنجا که می فرماید: کجا می روید بعد از این بیان روشن؟ پس از قدم هایی که برداشتید چرا می لغزید؟ و به عقب بر می گردید؟ آیا با مردمی که پیمان های خود را شکستند و برای بیرون کردن پیامبر تصمیم گرفتند، نمی خواهید بجنگید؟ با اینکه ایشان جنگ را آغاز کرده اند؟ آیا می ترسید؟ و حال آنکه خدا سزاوارتر است برای ترسیدن!

... فَأَنَّی حُزْتُمْ بَعْدَ الْبَیانِ وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ وَ نکصْتُمْ بعْدَ الْإِقْدَامِ وَ أَشْرَکتُمْ بَعْدَ الْإِیمَانِ بُؤْساً لِقَوْمٍ نَکثُوا أَیمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِن کنتُمْ مُؤْمِنِین. ..

واضح است که حضرت زهرا، غصب خلافت امیرالمؤمنین و بیرون راندن ایشان را از جایگاه خود، معادل و همانند اخراج پیامبر (ص) و جنگ با ایشان معرفی فرموده است.

4-4-3-2. بیان معنا، و تفسیر کردن آیات

گروه دوم از تلاش های دختر پیامبر در زمینۀ فهم آیات، بیان مفهوم آیه است بدون تعیین مصداق. حضرت فاطمه سلام الله علیها در جای جای کلامش قرآن را تفسیر نموده، و این، نشانگر احاطه علمی او به قرآن است. اگرچه این گونه سخنان حضرت فراوان می باشد، اما فقط سه نمونه می آوریم:

نمونۀ اول: دخت نبی در احتجاجی که با خلیفۀ دوم داشته، به زیبایی "آیۀ تطهیر" را تفسیر می نماید. حضرت از او می پرسد: آیا شنیدی از پدرم که من بزرگ زنان بهشت هستم؟ خلیفه گفت: آری، به خدا شنیدم. حضرت فرمود: آیا اگر دو نفر بر علیه من شهادت دهند که دزدی کرده ام می پذیری؟ خلیفه گفت: آری! حضرت فرمود: اگر چنین است تو بر دین محمد نیستی! زیرا در قرآنی که بر محمد نازل شده، خداوند می فرماید که ما را از هر پلیدی پاک و منزه ساخته و بر عصمت و طهارت ما گواهی داده است. (مجلسی، پیشین، ج 8، ص 224) لازم به ذکر است که آیۀ تطهیر بر اساس مفهوم و معنا، بر اصحاب کساء دلالت دارد، نه اینکه ایشان مصداقی از آیه باشند؛ زیرا اگر مصداق شمرده شوند، راه برای ورود مصادیق دیگر هم باز می مانَد و این خلاف غرض آیه است.

نمونۀ دوم: فاطمه زهرا سلام الله علیها در تفسیر آیۀ 104 سورۀ کهف و نیز 12 سورۀ بقره، به تشبیه زیبایی دست زده است. هنگامی که زنان مهاجران به عیادت حضرت آمده بودند به آنان فرمود: بیا بشنو! که تا زنده ای به شگفت خواهی آمد! و روزگار با حوادث تازه بر شگفتی تو خواهد افزود! به چه دلیلی تکیه کرده و به کدام بهانه چنگ زدید که "شهپر" را با پرهای نازک و بی خاصیت تعویض کردید، و فرزانگان را کنار گذاشته و فرومایگان را بر سرِ کار آوردید؟ ای کاش بینیِ آن مردمان به خاک مالیده می شد که "گمان می کنند که دارند کار نیکو انجام می دهند. " سپس می فرماید: بدانید که ایشان مفسد هستند ولی نمی دانند.

... أَلَا هَلُمَّ فَاسْمَعْ وَ مَا عِشْتَ أَرَاک الدَّهْرَ عجَباً- وَ إِن تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ لَیتَ شِعْرِی إِلَی أَیِّ سِنَادٍ اسْتَنَدُوا وَ إِلَی أَی عِمَادٍ اعْتَمَدُوا وَ بِأَیةِ عُرْوَةٍ تَمَسَّکوا وَ عَلَی أَیةِ ذُرِّیةٍ أَقْدَمُوا وَ احْتَنَکوا لَبِئْسَ الْمَوْلی وَ لَبِئْسَ الْعَشِیرُ وَ بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا اسْتَبْدَلُوا وَ اللَّهِ الذَّنَابَی بِالْقَوَادِمِ وَ الْعَجُزَ بالْکاهِلِ فرَغْماً لِمَعَاطِسِ قَوْمٍ یحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یحْسِنُونَ صُنْعاً. .. أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکنْ لا یشْعُرُونَ -

تشبیهی که بانوی اسلام به کار برده اند، اوج فصاحت و بلاغت ایشان را می رساند، آنجا که امیرالمؤمنین(ع) را به «شاه پر » و در مقابل، دیگران را به «پرهای نازک و بی خاصیت» شبیه می نمایند.

نمونۀ سوم: حضرت در همان مجلسِ عیادت زنان مهاجر و انصار، پس از اشاره به جانفشانی ها و تلاش های امام علی(ع) می فرماید: وای بر آنها، چگونه خلافت را از پایگاه استوار رسالت و پایه های محکم نبوت، و از انسانی آگاه به امر دین، منحرف کرده دور ساختند، و چرا از ابوالحسن انتقام گرفتند. سپس به زیبایی به تفسیر آیه 35 سوره یونس پرداخته و "اَفمن یَهدی الی الحَقِ اَحَقُ اَن یُتَّبَع اَمن لا یهدی..." را اینگونه تفسیر می کند که: اگر زمام امور را چنانکه پیامبر فرمود به علی می دادید، او زمام شتر خلافت را به گونه ای در دست می گرفت که نه جراحتی در بینی او حاصل می شد، و نه اضطراب و ناآرامی به سوارکارش. تشنگی ها را برطرف می کرد و همه را به سرچشمه زلال می رساند.

4-4-3-3. استناد به آیات و تضمین آیات قرآن در بین کلام

این نوع سوم از فعالیت قرآنی فاطمۀ زهرا سلام الله علیها، آنقدر وسیع و فراوان است که هر خواننده ای در هر سطح علمی متوجه آن می شود. تضمین یکی از صنایع بلاغت است که بلیغان، با هنرمندی از آن بهره برده و علاوه بر زیباسازی سخن خویش، معنای آنرا نیز روشن تر می کنند. تضمین یعنی آوردنِ بخشی از متن دیگر در بین سخن، که می تواند آیه یا حدیث یا شعر و یا ضرب المثل باشد. البته به شرطی که مطلب تضمین شده، خود ابهامی نداشته باشد تا باعث وضوح کلام گردد. این صنعت ادبی را می توان در سخنان همۀ معصومان که امیران کلام هستند، مشاهده کرد. تضمین آیات در فرازهای زیبایی از سخنان حضرت صدیقه طاهره دیده می شود. در بیان توحید و صفات خدا، آوردن این اسماء الهی با سجع شنیدنی، و یا دعاهای پر معنا با تلمیح آیات، نمونه های فراوان دارد که فقط قطعه ای را جهت تبرک می آوریم:

الحمد لله العلی المکان، الرفیع البنیان، الشدید الامکان، العزیز السلطان، العظیم الشأن، الواضح البرهان، الرحیم الرحمان، المنعم المنان، الحمد لله الذی احتجب من کل مخلوقٍ یراهُ.. فلم تدرکه الابصار و لم تحط به الأخبار و لم یَقِسهُ المقدار و لم یتوهمه الاعتبار لانه الملک الجبار. (سید بن طاوس، فلاح السائل، 1419ق، ص 203. نمونه های دیگر را در بحار ج90 ببینید.)

5. نتیجه گیری

از حیث علم و آگاهی به تمام علوم، دخت گرامی رسول خدا تفاوتی با بقیۀ معصومان ندارد و در علم به قرآن و شؤون آن و همۀ ظواهر و بواطن آن نیز به علم لدنی محظوظ است. ایشان از حیث برون متنی آگاهی کاملی نسبت به اوصاف قرآن و چیستی کلام الله دارند که در سخنان ایشان از جمله در خطبۀ فدک دیده می شود. نیز از حیث معرفی قرآن به عنوان مصدر و منبع، و ارائۀ احادیث به قرآن کریم به جهت استنباط صحت یا عدم صحت آنها، مانند دیگر معصومان تأکید داشته اند. در شاخۀ سوم می توان فعالیت های قرآنی ایشان را در زمینۀ فهم قرآن مورد مطالعه قرار داد که خود در سه حوزه قابل تبیین است. حضرت فاطمه سلام الله علیها گاه مفهوم آیه را با بیان مصداق روشن ساخته و به زیبایی و وضوح کامل، وقایع پس از رسول خدا را با آیات، تطبیق داده و مصداق یابی می فرماید. گاه بدون تعیین مصداق، معنا و مفهوم آیه را بیان کرده و تفسیر آنرا روشن می سازد. نیز گاه با استناد به آیات و تضمین آنها در بین سخن، با بلاغت و شیوایی خاصی از آیات قرآن بهره برده و از این رهگذر نیز به روشن ساختن معنای آیه توجه می نماید.

منابع

قرآن کریم

نهج البلاغه

1. ابن شهر آشوب، مناقب، نجف: المطبعه الحیدریه، 1376ق.

2. ابن عساکر دمشقی، تاریخ مدینۀ دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر، 1415ق.

3. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم 1419ق.

4. ابوالفضل بن ابو طاهر ابن طیفور، بلاغات النساء، قم: مکتبه بصیرتی، بی تا.

5. آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم: موسسه اسماعیلیان، چاپ سوم، 1408ق.

6. احسانی فر لنگرودی، محمد، مقاله فاطمه کوثر قرآن، فصلنامه علوم حدیث، شماره 31.

7. آلوسی، شهاب الدین محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الفکر، 1408ق.

8. امینی نجفی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب، تهران: دارالکتاب الاسلامی، چاپ دوم 1428ق.

9. جوادی آملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، نشر اسراء، چاپ دوم 1382ش.

10. حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، تهران: مؤسسه چاپ و نشر، 1411 ق.

11. حاکم نیشابوری، حافظ ابی عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دار الکتب العلمیه، چاپ اول 1411ق.

12. حسن زاده آملی، انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغة، قم: اتشارات سلمان فارسی، چاپ سوم 1365ش.

13. رحمانی همدانی، احمد، فاطمه الزهرا بهجه قلب المصطفی، ترجمه سید حسن افتخارزاده سبزواری، تهران: انتشارات بدر، چاپ چهارم 1381ش.

14. زبیدی محمد مرتضی، تاج العروس، بیروت: دار الفکر، 1414ق.

15. زهرا ریاحی زمین، مقاله جامعه آرمانی در کلام حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، مجله علوم حدیث، شماره 48.

16. سلیمان بن ابراهیم قُندوزی حنفی، ینابیع الموده، تحقیق سید علی جمال اشرف حسینی، تهران: انتشارات اسوه، چاپ اول، 1416ق.

17. سید بن طاووس، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و الیله، تحقیق غلام حسین المجیدی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی 1419 ق.

18. سید جعفر شهیدی، زندگانی فاطمه زهرا سلام الله علیها، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1365 ش.

19. سید مرتضی، الشافی فی الامامة، تهران: مؤسسه الصادق للطباعه و النشر، چاپ دوم، 1410 ق.

20. سیدمرتضی، علم الهدی، الانتصار، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1415ق.

21. شبر، سید عبدالله، الانوار اللامعه، بیروت: مؤسسه الوفا، بی تا.

22. شرف الدین علی حسینی استرآبادی (م.940ق)، تاویل الایات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، تحقیق حسین استاد ولی، 1409ق، ج 1ص 118و 195).

23. شریعتمداری، محمد تقی. "الزهراء سلام الله علیهاو خطبة فدک"، شرح خطبه فدکیه از علامه مجلسی، تعلیق و تکمیل از آقای شریعتمداری، تهران: دار گلستان کوثر للنشر، چاپ اول، 1423 ق.

24. صدوق، معانی الاخبار، قم: انتشارات اسلامی، 1361 ش.

25. ضیاءآبادی، سید محمد، در جستجوی علم دین، تهران: انتشارات نیک معارف، چاپ دوم 1379ش.

26. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1390 ق.

27. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم 1367ش.

28. عبد الحمید مهاجر، الرسول و اهل بیته اسماءٌ لا تُنسی، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول1413 ق.

29. عبدالله محمود الجبوری، الزلزال (المناظرات التی احدثت زلزالا عنیفا فی ارضیة الفکر السلفی الوهابی – مناظرات صوتی بین دکتر مستبصر عصام العماد، و عثمان الخمیس شیخ وهابیان در کویت)، قم: المنشورات الاجتهاد، چاپ دوم، 1428ق.

30. عروسی حویزی عبد علی بن جمعه، نور الثقلین، قم: انتشارات اسمائیلیان، 1415ق.

31. فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، تفسیر فرات، نجف: مطبعه حیدریه، بی تا.

32. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر منسوب به قمی، قم: دار الکتاب، چاپ چهارم 1367ش.

33. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: انتشارات اسلامیه، 1363ش.

34. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران: انتشارات اسلامیه، بی تا.

35. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، تحقیق عبدالامیر مهنّا، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ اول 1411ق.

36. مفید، محمدبن نعمان، المقنعه، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1410ق.