مصداق «انفسنا» در آیۀ مباهله از دیدگاه شیعه و سنی

شیعیان، براساس دلایل گوناگون عقلی، قرآنی، روایی و تاریخی، معتقدند که امام علی(ع) وصی و خلیفه بلافصل پیامبر اکرم(ص) است و حوادث بعد از رحلت نبی مکرم اسلام(ص) و خلافت سه تن از صحابه، هرگز به این جایگاه ایشان خدشه ای وارد نمی کند. یکی از دلایل روشن، بر وصایت امام علی(ع) «آیۀ مباهله» است. جریان «مباهله» زمانی مطرح شد که گروهی از مسیحیان نجران، نزد پیامبر(ص) آمدند و خواهان مباحثه و مناظره در زمینۀ حقانیت دین اسلام شدند. پیامبر(ص) با آنان محاجه کرد و آن چه آنان از استدلال و استناد طلب کردند، پیامبر ارائه کردند اما آنان مجاب نشده و حقانیت ادعای پیامبر(ص) را باور نکردند. در آن زمان رسم بر این بود که اگر دو نفر یا دو گروه بر سر مسئله ای اختلاف دیدگاه داشتند و نمی توانستند یکدیگر را قانع و حقانیت خود را اثبات کنند، براساس تشریفاتی، همدیگر را «نفرین» می کردند؛ پس از نفرین، هر فرد یا گروهی که بر حق نبود، مورد عذاب خداوند قرار می گرفت و حقانیت فرد یا گروه دیگر به اثبات می رسید. از این رو، پیامبر(ص) آنان را به مباهله فرا خواند[1]. پس از این واقعه بود که آیۀ مباهله نازل شد. (فَمَنْ حَاجَّک فیهِ منْ بعْدِ مَا جَاءَک مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکمْ وَ نسَاءَنَا وَ نِسَاءَکمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَکمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبِینَ)[2]

استدلال به این آیه برای اثبات عصمت، وصایت و خلافت امام علی(ع) به عبارت «و انفسنا و انفسکم» باز می گردد که خداوند امام علی(ع) را «نفس پیامبر(ص)» عنوان کرده است. بنابر دیدگاه بسیاری از اهل سنت، مقصود از «نسائنا»، حضرت فاطمه(ع)، مقصود از ابنائنا امام حسن و امام حسین و مقصود از «انفسنا» امام علی(ع) است و در واقع پیامبر اکرم(ص) در جریان مباهله، امام علی(ع) را «نفس خویش» معرفی کرده است...

برای فهم دقیق تر آیه مباهله باید ضمن باز خوانش روایات فریقین در مورد «انفسنا» و آیه، از درون این روایات، مباحث مربوط به «انفسنا» را در آیۀ مذکور مورد دقت و بررسی قرار گیرد.

روایات اهل سنت

رویداد مباهله در کتاب های اهل سنت با چندین نقل ذکر شده است:

1. نقل ابن حجر:

امام علی(ع) در روز شورا در جمعی از صحابه، برای اثبات حقّانیت خود این گونه احتجاج فرمودند: «شما را به خدا قسم می دهم، آیا در میان شما کسی هست که به رسول اکرم (ص) بیش تر از من قرابت رَحِمی داشته باشد و از کسانی باشد که پیامبر اکرم(ص) او را نفس خودش شمرده و فرزندانش را فرزندان خودش و زنان او را زنان خودش عنوان کرده باشد؟!» حاضران گفتند: «خیر، ما کسی را نمی شناسیم»[3]

طبق این روایت، امیرالمؤمنین(ع) خودش را مصداق «انفسنا» و حسنین(ع) را مصداق «ابناءنا» و فاطمه زهرا (ع) را مصداق «نساءنا» معرفی کرده است. اگر اشخاص دیگری نیز می توانستند مصداق آیه به حساب آیند، امکان نداشت امام علی(ع) بر أفضلیت خودش به این آیه استدلال کند. علاوه بر این، در آن مجلس هیچ کس از صحابه به این تفسیر حضرت اعتراض نکرد و این سکوت صحابه، بر تقریر کلام امام علی(ع) دلالت دارد.[4]

2. نقل حاکم نیشابوری:

حاکم نیشابوری در روایتی دیدگاه ابن عبّاس را دربارۀ آیۀ مباهله این گونه نقل می کند:

«آیۀ مباهله بر رسول اکرم(ص) نازل شد؛ درحالی که حضرت علی نفس پیامبر(ص) بود و «نِسَاءَنَا وَنسَاءَکمْ» در شأن فاطمه زهرا(ع) و «أَبنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ» در شأن امام حسن و حسین (ع) نازل شد»[5]

3. نقل حاکم حسکانی:

حاکم حسکانی، کلام ابن عباس را در تفسیر آیه (وَلَا تَقْتُلُوا أَنفُسَکم)[6] ؛ این گونه نقل می کند:

«یعنی اهل ‎بیت پیامبرتان را نکشید؛ زیرا خداوند در شأن و منزلت آن ها می فرماید: «بیایید فرزندانمان و فرزندانتان و زنانمان و زنانتان و نفسمان و نفستان را دعوت کنیم. در این آیه «أَبْنَاءَنَا» امام حسن و حسین (ع) هستند و «نساءنا» حضرت فاطمه زهرا (ع) و «أَنفُسَنَا» پیامبر اکرم(ص) و حضرت علی(ع) است».[7]

4. نقل ابوسعید الخادمی:

خادمی در کتاب «بریقة محمودیة»، هنگام شمارش فضائل امام علی(ع)، اولین فضیلت را تعبیر «انفسنا» در آیۀ مباهله می داند و می گوید: «آیةُ الْمُبَاهَلَةِ (نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَکمْ) لِأَن الْمرَادَ بِالْأَنْفُسِ عَلِیُّ لِأَنَّ الْأَخْبَارَ الصَّحِیحَةَ أَنَّهُ صَلَّی اللَّهُ تَعَالَی عَلَیهِ وَسَلَّمَ دَعَا عَلِیا إلَی هَذَا الْمَقَامِ»؛ «در آیۀ مباهله، مراد از جان پیامبر(ص)، علی بن ابی طالب(ع) است؛ چون اخبار صحیحی وجود دارند مبنی بر اینکه در مباهله، پیامبراکرم(ص)، علی(ع) را انتخاب فرمود».[8]

5. نقل ابونعیم اصفهانی:

ابونعیم اصفهانی در دلائل النبوّة از طریق شعبی، دیدگاه صحابه دیگری به نام جابر بن عبدالله انصاری را دربارۀ آیۀ مباهله نقل می کند که ایشان گفته است: «مصداق «أَنفُسَنَا» پیامبراکرم و علی(ع) و مصداق «أَبْنَاءَنَا» حسن و حسین(ع) و مصداق «نساءنا» فاطمه زهرا (ع) است».[9]

6. نقل بیهقی:

بیهقی طبق روایتی می نویسد: «محمّد بن عائشه در بصره مجلسی بر پا کرد. در آن جمع، شخصی که در وسط حلقه نشسته بود، برخاست و گفت: ای اباعبدالرحمن! افضل اصحاب پیامبر (ص) کیست؟ او در جواب گفت: ابوبکر، عمر، عثمان، طلحه، زبیر، سعد، سعید، عبدالرحمن بن عوف، ابوعبیده بن جرّاح. آن شخص در جواب گفت: پس علی چطور؟ او گفت: تو از من دربارۀ صحابۀ پیامبر پرسیدی یا از نفس پیامبر؟ او گفت: از صحابه پرسیدم. آن شخص در جوابش گفت: خداوند متعال می فرماید: (فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکمْ وَأَنفُسَنَا وَأَنفُسَکمْ). پس بدان هیچ وقت اصحاب شخص مانند خود شخص نمی شود».[10]

7. نقل اندلسی:

اندلسی در تفسیر البحر المحیط می نویسد: «مراد از «ابناء» حسنین و منظور از «نساء» فاطمه و منظور از «انفس» علی است» سپس نویسنده این تفسیر چنین اذعان داشته است: «در صحیح مسلم آمده است که ابی وقاص می گوید: وقتی این آیه نازل شد، پیامبر(ص)، علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) را دعوت کرد و گفت: خدایا! اینان اهل بیت(ع) من هستند».[11]

روایات شیعه

علمای شیعه همچون علمای اهل سنت، بر اساس روایات، مصداق «انفسنا» را امام علی(ع) برشمرده اند که ذیلاً به برخی از این استنادات روایی پرداخته می شود:

 شیخ مفید (ره) روایاتی نقل می کند در مورد مناظرۀ امام رضا(ع)، با مأمون عباسی که در آن ها مأمون مدعی بود «انفسنا» در آیۀ مباهله مختص شخص پیامبر اسلام(ص) است. امام رضا(ع) با استدلال خود این ادعا را باطل می داند. مشروح مناظره بدین صورت است که روزی مأمون به امام رضا(ع) گفت: بزرگ ترین فضیلت امام علی(ع) را که قرآن بر آن دلالت دارد به من بگو. امام رضا(ع) فرمودند: فضیلت او در مباهله است و سپس آیۀ مباهله را قرائت نمود و فرمودند: رسول خدا(، امام حسن و امام حسین را دعوت کرد که پسرانش بودند و حضرت فاطمه (ع) را دعوت کرد که در این جا مصداق کلمه زنان است و امام علی(ع) را دعوت کرد که به حکم خداوند عزّوجل، نفس [= جان] پیامبر(ص) است. هیچ آفریده ای از پیامبر برتر نیست. پس به حکم خداوند، بایستی کسی از نَفْس [=جان] پیامبر برتر نباشد.

سخن امام (ع) که به این جا رسید، مأمون گفت: خداوند «فرزندان» را به لفظ جمع آورده است؛ در حالی که پیامبر فقط دو پسرش را آورده بود؛ زنان نیز به لفظ جمع آمده است، در حالی که پیامبر فقط دخترش را آورده بود. پس چرا نگوییم که دعوت از «نفس» [=جان] نیز در حقیقت، مرادش خود پیامبر باشد که در این صورت، فضیلتی را که برای امیرالمؤمنین (ع) بیان کردی، ساقط می شود؟ امام رضا(ع) در پاسخ فرمود: آنچه گفتی درست نیست؛ زیرا دعوت کننده، کسی غیر از خودش را دعوت می کند؛ چنان که آمِر، به غیر خودش دستور می دهد و درست نیست که کسی خودش را حقیقتاً دعوت کند؛ چنان که کسی حقیقتاً نمی تواند به خودش دستور دهد و از آن جا که رسول خدا(ص) مردی را در مباهله غیر از امیرالمؤمنین (ع) دعوت نکرده بود، ثابت می شود که وی، نفسی است که مقصود خداوند در کتابش است و حکم آن را در قرآن قرار داده است. پس مأمون با شنیدن این استدلال گفت: با آمدن پاسخ، سؤال، کنده شد.[12]

صاحب تفسیر فرات کوفی، روایتی از امام باقر(ع) دربارۀ آیۀ مباهله آورده است؛ مبنی بر این که آن حضرت چنین فرموده اند: منظور از «پسران ما...» حسن و حسین و منظور از «خودمان...»، پیامبر خدا(ص) و علی(ع) و منظور از «زنانمان...»، فاطمه زهرا(ع) است.[13]

عیاشی در تفسیر خود، ذیل آیۀ مباهله نقل کرده است که عمر بن سعد بن ابی وقاص از پدرش (سعد بن ابی وقاص) نقل می کند که روزی معاویه به وی گفت: چه چیز مانع می شود که ابوتراب [=علی بن ابی طالب] را سبّ کنی؟ سعد بن وقاص گفت: به خاطر سه خصلتی که در او دیده ام و یکی از آن ها چنین است: «لما نزلت آیه المباهله (تعالوا ندع ابنائنا و ابنائکم...) اخذ رسول الله(ص) بید علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) قال: هؤلاء اهلی هنگامی که آیۀ مباهله نازل شد... پیامبرخدا(ص) دست علی، فاطمه، حسن و حسین(ع) را گرفت و چنین گفت: اینان اهل بیت من هستند.»[14]

با توجه به روایات فریقین، که به برخی اشاره شد، اثبات گردید که مصداق انسفنا امام علی(ع) است. در ادامه این پژوهه، نکات اثباتی «انفسنا» در مورد آن حضرت مورد غور و بررسی قرار می گیرد و سپس شبهات برخی از علمای اهل سنت به این شمول، بررسی و نقد می گردد.

پی نوشت ها