4 . نسخ مشروط

این گونه نسخ شاید برای برخی تازگی داشته باشد . ولی با تامل در بسیاری از آیاتی که منسوخ شمرده شده اند ، می توان دریافت که نسخ آنها نسخ مطلق نبوده ، بلکه به شرایط خاص همان دوران بستگی داشته است . به این معنا که با تغییر آن شرایط و بهبود وضع ، حکم سابق منسوخ گردیده و حکمی متناسب با شرایط جدید تشریع گردیده است و اگر احیانا همان شرایط زمانی و مکانی پیش آید ، آیات مربوطه از نو قوت گرفته و قابل اجرا است .

روشن ترین شاهد برای نسخ مشروط آیات صفح ( گذشت ) و چشم پوشی از آزارمشرکان و معاندان اسلام است . مسلمانان صدر اسلام به ویژه در مکه دستور یافتند تا در مقابل آزار مشرکان خویشتن داری کنند و صبر و بردباری از خود نشان دهند ، زیرا آنان در مکه در موضع ضعف قرار داشتند و در صورت مقابله به مثل ، امکان نابودی آنان می رفت . در سوره جاثیه - که شصت و پنجمین سوره مکی است - آمده :

قل للذین آمنوا یغفروا للذین لا یرجون ایام الله(1)، [ ای پیامبر ] به کسانی که ایمان آورده اند بگو تا از کسانی که از ایام الله بیمی ندارند در گذرند » . مقصود از « ایام الله » وقایع هولناک و کنایه از عقوبت های سخت الهی است . چنان چه در این آیه آمده :

و ذکرهم بایام الله(2)، آنان را به یاد ایام الله بینداز » . یعنی بیم ده به عقوبت های به موقع الهی(3)و کسانی که بیم عقوبت الهی را ندارند ، یعنی از خدا ترسی ندارند و جانب

صفحه 266

عقوبت الهی را وقعی نمی نهند ، هرگز مستوجب گذشت و رافت اسلامی نیستند .

لذا دستور گذشت در این آیه صرفا به جهت ضعف موضع مسلمانان بوده که باید رعایت می کردند . موقعی که جامعه اسلامی شوکت و قدرت خود را یافت ، اذن درقتال صادر شد : اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر ، به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده ، رخصت [ جهاد ] داده شده است ، چرا که مورد ظلم قرارگرفته اند و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست » (4). سپس دستور مقابله آمد وآیه حرض المؤمنین علی القتال ، مؤمنان را به جهاد بر انگیز » (5). و نیز آیه فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم ، همانگونه که بر شما تعدی کرده ، بر او تعدی کنید» (6). و آیه فاقتلوا المشرکین حیث وجدتموهم ، مشرکان را هر کجا یافتید بکشید » (7)صدور یافت .

تمامی این آیات در سوره های مدنی است .

همچنین در رویارویی با یهود مدینه ابتدا دستور گذشت آمد ، ولی در عین حال مشخص نموده که این گذشت موقت است فاعفوا و اصفحوا حتی یاتی الله بامره ، پس عفو کنید و در گذرید ، تا خدا فرمان خویش را بیاورد» (8). ولی پس از قدرت یافتن اسلام و توسعه یافتن توطئه های یهود پیرامون مدینه دستور جنگ با آنان صادرگشت تا هنگامی که خفت جزیه دادن را بپذیرند . حتی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون ، تا با [ کمال ] خواری به دست خود جزیه دهند » (9). برخی این گذشت را برروح تسامح دینی حمل کرده اند ، که باید روح گذشت و چشم پوشی بر مسلمانان حاکم باشد ، لذا آیات صفح را منسوخ نمی دانند(10). ولی همانگونه که متذکر شدیم ، گذشت در مقابل بی شرمی دشمن غدار ، یک گونه سازش و تساهل به شمار می رود که با روح عزت اسلامی منافات دارد ، مگر آنکه موقعیت ایجاب کند تا آمادگی لازم فراهم گردد .

این گونه آیات را با عنوان « نسخ مشروط » مطرح ساختیم ، بدین جهت که آیات

صفحه 267

منسوخه مربوط به شرایط خاص زمانی و مکانی خویش است و چنان چه در رقعه مکانی یا برهه زمانی آن گونه شرایط پیش آید ، آیات صفح قوت یافته و حاکم خواهد بود . از همین قبیل است آیاتی که برخی احکام را تدریجا تشریع نموده است .

به این ترتیب که ابتدا با لحنی ملایم حکمی بیان شده ، سپس شدید و شدیدترگردیده است . مانند آیات تشریع قتال که از مرحله اذن در قتال شروع شده(11)، سپس مقاتله با کفار معتدی و متجاوز را شامل شده است(12). آنگاه کفار مجاور و نزدیک به حوزه اسلامی را در برگرفته(13)و بالاخره اعلام استیصال ( نابود کردن مطلق ) کفار ومشرکین صادر شده است(14).

این مراحل ممکن است امروز هم اتفاق بیفتد و هر دستوری متناسب با شرایط زمانی و مکانی خود حاکم است . لذا در این قبیل آیات ، نسخ مطلق انجام نگرفته است . آیات مراحل تحریم خمر نیز از همین قبیل شمرده می شود . همچنین مطلق احکامی که تدریجا و مرحله به مرحله تشریع گردیده ، در هیچ کدام نسخ ، مطلق نیست و همه آنها نسخ مشروط اند .