درس اوّل: اهميت تربيت فرزند

بسم الله الرحمن الرحيم

الحمد لله رب العالمين و الصلاة و السلام على خير خلقه و اشرف بريته ابي القاسم محمّد صلى الله عليه و على اله الطيبين و على جميع الانبياء و المرسلين سيما بقية الله في الارضين و لعنة الله على اعدائهم اجمعين.

بحثى را كه براى شما عزيزان عنوان مى‌كنيم راجع به تريبت اولاد است، بحثى است بسيار ارزنده و مقيد براى همه و همه، و اميدواريم پروردگار عالم عنايت كند و حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه الشريف لطفى نمايد و تا آخر ماه بتوانيم اين بحث را به جائى برسانيم و من خيال مى‌كنم اگر پروردگار عالم عنايت كند و اين بحث به جايى برسد، بحث مفيد و ارزنده اى براى همه است و اميدواريم اين خيال مطابق با واقع باشد. اين بحث يك مقدمه دارد و فصلهاى متعددى، بحث امروز مقدّمه بحث ماست و آن مقدمه اين است:

از نظر قرآن و روايات اهلبيت (ع)، از نظر تاريخ و تجربه اثبات شده است كه پدر و مادر دخالت مؤثر در سرنوشته اولاد دارند چه كودك، چه نوجوان و چه جوان.

به عبارت ديگر پدر و مادر دخالت در سعادت و شقاوت بچه، در سعادت و شقاوت نوجوان و جوان دارند، از قرآن و روايات اهلبيت (ع)، از

2تاريخ و تجربه بر مى‌آيد كه پدر و مادر دخالت در خوشبختيها و بدبختيهاى اولاد دارند پدر و مادر مواظب، در سعادت بچه تأثير فراوان دارند و پدر ما در لاابالى و بى تفاوت در تربيت، در بدبختى اولاد تأثير عجيبى دارند. تأثير به اندازه اى است كه از پيغمبر اكرم (ص) آن روايت مشهور رسيد:

السعيد من سعد في بطن امه و الشقيّ من شقي في بطن امه.¹ معناى روايت اين است: دل مادر زمينه ساز براى سعادت و يا براى شقاوت بچه است، به عبارت ديگر معناى روايت اين است، پدر و مادر زمينه ساز سعادت و يا شقاوت بچه‌اند.

مرحوم فيض عليه الرحمه در تفسير صافى ذيل آيۀ شريفه (هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الْأَرْحٰامِ كَيْفَ يَشٰاءُ) روايتى نقل مى‌كند كه براى همه مخصوصاً پدر و مادرها تكان دهنده است مى‌فرمايد:

«وقتى دو ملك مصور آمدند كه به را تصوير و صورت بندى كند خطاب مى‌شود به آن دو ملك كه نگاه كنيد به پيشانى مادر و سرنوشت اين بچه را از آنجا برداشت كنيد و آنچه در پيشانى مادر است همان را قضا و قدر و سرنوشت اين بچه قرار دهيد بعد خطاب مى‌شود اما بداء هم براى من قرار بدهيد. قضا و قدر تعليقى است، در پيشانى مادر براى بچه و آن دو ملك همين كار را مى‌كنند مقدرات اين بچه را، سعادت و شقاوت اين بچه را، سرنوشت اين بچه را از پيشانى مادر مى‌گيرند و در پيشانى او مى‌نويسند و براى پروردگار عالم بداء قرار مى‌دهند.»

معناى روايت اين‌جور مى‌شود كه بداء براى من قرار دهيد يعنى پدر و مادر دخالت مؤثر در سرنوشت بچه دارند نمى‌گوييم علت تامه، بلكه زمينه ساز مادر خوب و پدر با تفاوت، زمينه سازند براى سعادت بچه، براى اخلاق بچه، و مادر بى عفت مادر لاابالى مادر بى تفاوت در تربيت، پدر لاابالى در جمع مال و در غذاى حلال و حرام، پدر لاابالى و بى تفوات در تربيت اولادشان دخالت دارند. و بالاخره اين روايت به ما مى‌گويد كه پدر و مادر دخالت مؤثر در سرنوشت بچه دارند، در سرنوشت جوان، در سرنوشت نوجوان از همين نظر هم از

3اهم واجبات در اسلام تربيت اولاد است.

قرآن شريف مى‌فرمايد: (يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ نٰاراً وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ)¹ يعنى اى افرادى كه ايمان آورده‌ايد شما بايد هم خودتان و هم زن و بچه‌تان را از آتش جهنم نجات بدهيد. چنانكه به فكر خود هستيد به فكر اولادتان بايد باشيد، چنانكه خود روزه مى‌گيريد به فكر روزه گرفتن اولادتان بايد باشيد، چنان‌كه خود نماز جماعت اول وقت مى‌خوانيد به فكر نماز اولادتان نيز بايد باشيد، چنانكه خود حجاب داريد به فكر حجاب دخترتان بايد باشيد و اگر خود حجاب داشته باشى و به فكر حجاب دخترت نباشى، اگر خود متقى باشى و به فكر تقواى بچه‌ات نباشى، اگر خودت با نماز باشى و به فكر نماز بچه‌ات نباشى مسئولى، جهنم است براى تو، و لو اينكه تو آدم متقى باشى، وظيفه اين است كه بايد خودت و زن و بچه‌ات هر دو را از آتش جهنم نگاه بدارى. در قرآن شريف اين آيه كه مى‌خوانيم تكرار شده است و لحن شديدى دارد مى‌فرمايد:

(إِنَّ الْخٰاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ أَلاٰ ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرٰانُ الْمُبِينُ)² ورشكسته آشكار در روز قيامت آنست كه بايد براى خاطر اولاد به جهنم برود ورشكستۀ آشكار آن است كه خود و زن و بچه‌اش را از آتش جهنم نجات نداده است و در روايات مى‌خوانيم: واى بر آن پدر و مادرى كه به فكر دنياى بچه‌هايشان هستند، اما بفكر آخرت آنها نيستند، بفكر اخلاق و ادب بچه نيستند، يعنى بفكر اين هست كه بچه‌اش درس بخواند، مدركى بگيرد، پستى بگيرد، به فكر اين هست كه تأمين آتيه براى بچه‌اش بكند، به فكر اين هست كه جهيزيه اى براى دختر ش تهيه كند كه همۀ اينها بجاست بايد باشد - اما بفكر دين، ادب و تربيت بچه، بفكر اينكه اين بچه با كه رفت و آمد دارد، بفكر اينكه اين بچه الان ساعت 9 شب است كجاست، در خانه است يا نه، بفكر اينكه اين بچه اخلاق، انسانيت دارد يا نه، بفكر اين نيست، پيغمبر اكرم (ص) فرمود: واى به اين افراد.

4در روايت ديگرى مى‌خوانيم پيغمبر اكرم (ص) با اصحابش از جائى رد مى‌شدند برخورد كردند با بچه‌هائى كه بازى مى‌كردند پيغمبر نگاهى به بچه ها كرد و بعد فرمودند: بدا بحال بچه‌هاى دورۀ آخر الزمان از دست پدر و مادرهايشان. به خاطر اينكه پدر و مادرها به فكر دنياى بچه‌هايشان هستند اما به فكر آخرت بچه ها نيستند بفكر تأمين آتيه براى اولادشان هستند اما بفكر تربيت صحيح، ادب اين بچه و دين او نيستند، بعد پيغمبر (ص) فرمودند: من برى هستم از اين گونه مردم و آنها هم از من برى هستند.¹ يعنى آن پدر و مادرى كه بى تفاوت در تربيت اولاد باشد آن پدر و مادرى كه بى تفاوت در ادب اولادش باشد پيغمبر فرموده‌اند من از آنها بى زارم آنها هم از من بى زارند.

در روايت ديگر پيغمبر اكرم (ص) لعن كردند. فرمودند: لعنت خدا بر آن پدر و مادرى باد كه موجب بشود كه اولادش عاق گردد.² معناى جمله اين است كه اگر پدر و مادرى تربيت صحيح روى اولاد نكند دين صحيح به اولاد ندهد، ادب صحيح به اولاد ندهد معمولاً اين اولاد پرخاشگر، طغيانگر بى ادب مى‌شود، در مقابل همه قد علم مى‌كند در مقابل پدر و مادرش هم قد علم مى‌كند و پيغمبر اكرم (ص) فرمود: لعنت خدا بر پدر و مادرى باد كه موجب مى‌شوند اولادشان عقا شود و اين عاقى را خود پدر و مادر موجب شده‌اند، براى اينكه بايد تربيت كنند بايد مؤدب بار بياورند؛ تا در جامعه مؤدب باشد، در خانه مؤدب باشد، متدين باشد، با عاطفه و با اخلاق باشد، پرخاشگرى با ديگران نكند، پرخاشگرى با پدر و مادر نكند، و اگر بى تفاوتى كردند مواظبت نكردند و پرخاشگر شد پدر و مادر هر دو مسئولند، او براى اينكه عاق پدر و مادر است جهنم مى‌رود و اين براى خاطر اينكه تربيت صحيح نكرده است. در روايات مى‌خوانيم روز قيامت كه مى‌شود آن كسى كه تربيت صحيح نشده، دختر بى حجاب، زن لاابالى در حجاب، زن لاابالى در عفت، جهنم مى‌رود براى خاطر بى‌عفتى‌اش، براى خاطر بدحجابى و يا بى حجابيش، بعد هم به مادرش با حجابش، به مادر باعفتش مى‌گويند بتو هم بايد جهنم بروى براى اينكه تو بايد او را با حجاب كرده باشى، نكردى لاابالى در حجاب شد، بدحجاب شد، تقصير تو است، تو بياد تربيت كرده باشى نكرده اى. در روز قيامت پسر بى نماز، دخترى كه نمازش باطل است، دختر و پسرى كه روز نمى‌گيرند به جهنم مى‌روند، براى خاطر اينكه روزه نگرفته و نماز نخوانده‌اند. به پدر مقدس نماز جماعت خوانش مى‌گويند تو هم بايد جهنم بروى

5براى اينكه بايد او را با نماز تريبت كرده باشى نكردى بى تفاوتى كرده اى يعنى به فكر خود بودى اما به فكر پسرت نبودى به فكر خود بودى كه راجع به نمازت مسئله دان بشوى اما به فكر اين نبودى كه دختر 9 ساله و 10 ساله تو بايد مسئله بداند، بايد روزه گير باشد، بايد نماز خواند باشد، به فكر اين نبودى، بى تفاوتى بودى بايد جهنم بروى او جهنم مى‌رود، براى اعمال بدش، اين جهنم مى‌رود براى بى تفاوتى در تربيتش.

در روايات مى‌خوانيم در روز قيامت اولاد از دست انسان شكايت مى‌كنند يك دسته از اولاد از دست انسان شكايت مى‌كنند از دست پدر و مادرى كه غذاى حرام به او داده باشند العياذ بالله - يك تاجرى يك كاسبى از راه كم فروشى، از راه تقلب و بالاخره از راه حرام، يك ادارى از راه حرام غذا تهيه مى‌كند مى‌دهد به اولادش معلوم است غذاى حرام در قضاوت اين بچه تأثير دارد، در روز قيامت اين دختر بزرگ اين پسر بزرگ از دست پدر و مادر شكايت مى‌كنند، مى‌گويند خدايا او بما غذاى حرام داد ما را قسى كرد، باز خواست ما را از پدر و مادر بكن. اين دسته افرادى كه از دست پدر و مادرهايشان شكايت مى‌كنند و شكايت آنها هم پذيرفته مى‌شود. يك دسته هم آن افرادى كه تربيت صحيح روى آنها نشده است يعنى پدر و مادر كوتاهى كرده‌اند، مادر بايد او را عفيف، با حجاب بار بياورد نياورده. پدر بايد او را مؤدب بار بياورد نياروده، سرش بكار خودش بوده در قيامت اين پسر و دختر از دست پدر و مادر شكايت مى‌كنند ميگويند: خدايا! اين پدر و مادر، ما را بايد تربيت كرده باشند نكرده‌اند. اين پدر و مادر ما را نماز خوان كرده باشند نكرده‌اند، اين پدر و ماد ربايد ما را مؤدب كرده باشند، ما را متخلق به اخلاق اسلامى كرده باشند نكرده‌اند خدايا ما جهنمى هستمى بازخواست ما را از اينها

6بكن. در روايات مى‌خوانيم پدر و مادرها با اين پسر و دخترها همه با هم به جهنم مى‌روند، اما اولاد براى كار بدش، اما پدر و مادر جهنم مى‌روند براى خاطر سوء تربيت يا براى خاطر بى تفاوتى در تربيت.

در روايات مى‌خوانيم پدر مادرى كه مواظب تربيت اولاد بوده‌اند در روز قيامت اولاد به آنها دعا مى‌كند به پدرش مى‌گويد:

جزاك الله خيرا، خدايا جزاى خيرت بدهد كه مرا تربيت كردى من الان بهشتى شده ام. پروردگار عالم خشنود مى‌شود. خطاب مى‌شود همه‌تان برويد بهشت، اما بعكس آن پسرى كه تربيت نشده و پدر كوتاهى كرده در تربيت، دخترى كه تربيت نشده متقى نيست، معصيت كار است و پدر و مادر كوتاهى كرده در تربيت، در روز قيامت همين دختر به مادرش مى‌گويد:

لا جزاك الله خيراً. همين پسر به پدر به آن پدرى كه شبانه روز زحمت براى دنيايش كشيده ميگويد:

لا جزاك الله خيراً، ميگويد خدا خير به تو ندهد. چرا مرا تربيت صحيح نكردى، بعد پروردگار عالم غضب مى‌كند، مى‌گويد همه شما جهنمى هستيد اما اولاد براى كار بدش و اما پدر و مادر براى خاطر سوء تربيت يا براى خاطر بى تربيتى او نظير اين روايات فراوان است.

اين رواياتى كه خواندم اين آيه شريفه را معنا مى‌كند كه: «إِنَّ الْخٰاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ أَلاٰ ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرٰانُ الْمُبِينُ»¹. ورشكسته آشكار در روز قيامت آن افرادى هستند كه بايد براى خاطر اولاد جهنم بروند بى تفاوت بودند و براى خاطر بى تفاوتى در تربيت آنها جهنمى شدند، اينها هم جهنمى، لذا در روايات فراوانى مى‌خوانيم همين طورى كه پدر و مادر به گردن اولاد حق دارند و حق پدر و مادر به گردن اولاد زياد است به اندازه اى حق بزرگ است كه قرآن شريف حق پدر و مادر را در رديف حق خدا آورد هو به همه سفارش كرده است كه مواظب حق پدر و مادر باشند. به اندازه اى حق بزرگ است كه اگر پدرى يا مادرى از دست اولاد راضى نباشند و لو پدر و مادر تقصير داشته باشند اولاد جهنمى مى‌شوند. حتى خطاب شده: (اعمل ما شئت) هر كارى كه مى‌خواهى بكن چون پدر و مادر از دستت راضى

7نيستند تو را نمى‌آمرزم. حق پدر و مادر سنگين است، و بزرگ است، اما از آن طرف هم حق اولاد بر پدر و مادر سنگين است.

مشهور است مى‌گويند كخه يك پدرى به پسرش مى‌گفت بدى نكن عاقت مى‌كنم، او هم مى‌گفت: عوقت مى‌كنم - اين درست است راستى بعضى اوقات بر پدر و مادر عوق صادق است يعنى اگر پدر و مادر حق اولاد را مراعات نكنند اين پدر و مادر مسئولند.

و از جمله حقوق شمرده شده در تربيت اولاد يك حق مربوط به دنياست كه پدر و مادرها وظيفه دارند دخترشان را وقتى تمايل به ازدواج دارد شوهر بدهند، پسرشان وقتى تمايل به ازدواج دارد اگر مى‌توانند زن بدهند و اين از وظايف سنگين پدر و مادر است، پدر و مادرها بايد مواظب باشند، اگر خداى نكرده پسر به گناه بيفتد براى خاطر زنى و پدر مى‌توانسته به او زن بدهد و نداده است مسئول است پسر مسئول است پدر و مادر هم شريك گناه او. اين حقى است كه براى اولاد تعيين شده.

معمولاً در روايات وقتى حقوق رامى شمارد يكى از حقوق همين است كه دختر را شوهر دهد و پسر را زن بياورد وقتى تمايل به ازدواج داشته باشند و اين از وظائف سنگين است و بايد عملى بشود. بايد مواظب باشيد دخترتان اگر تمايل به ازدواج دارد در خانه نماند. بايد مواظب باشيد پسرتان اگر تمايل به زن دارد و مى‌توانيد زنش بدهيد كه مى‌توانيد بايد بدهيد و اگر ندهيد مسئوليد. چنانكه در تأمين آتيه هم پسر و دختر به پدر و مادر حق دارند اگر پدر بتواند يك زندگى متوسطى براى پسرش تهيه كند حق دارد بايد بكند. چنانكه راجع به جهيزيه دختر حق دارد، دختر حق دارد از پدر و مادر جهاز بگيرد تأمين آتيه براى او از حقوق در روايات شمره شده است. به اندازه اى اين حق سنگين است كه در رواياتى ميخوانيم مردى از انصار فوت كرد كه داراى چند طفل صغير بود و مختصر سرمايه اى كه داشت نزديك مرگ به قصد جلب رضاى خداوند از كف داد كودكانش در همان روز براى زندگى از مردم تمناى مساعدت مى‌كردند اين خبر به اطلاع پيغمبر اكرم رسيد، پرسيد با جنازه متوفى چه كرديد؟ گفتند او را دفن كرديم فرمود: اگر قبلاً مى‌دانستم نمى‌گذاردم او را در

8قبرستان مسلمين دفن كنيد او مال خود را از دست داده و فرزندان خويش را به گدائى در بين مردم رها نموده است.¹ پدر و مادر مواظب اولاد در تأمين آتيه شان باشند، مواظب جهيزيه آنها به حد متوسط باشند، مواظب زندگى پسر در حد متوسط باشند و بالاخره مواظب ازدواج اين دختر و پسر باشند. اين يكى از حقوق است، اما حقوق مهمتر از اين اخلاق است.

از حقوق شمرده شده، اين است كه اخلاق انسانيت بايد به پسر و دختر آموخت از همان روز اول بايد مواظب باشيد دخترتان حسود نباشد، از همان روز اول اگر ديديد اين بچه كوچولو با خواهرش حسود بازى كرد بايد جلويش را بگيريد. حال نحوه تربيت چطور باشد بعد دربارۀ آن صحبت مى‌كنيم. اگر از اول تفاخر و تكبر، منيت در اين بچه كوچك ديديد بايد جلويش را بگيريد. مخصوصاً اگر العياذ بالله خودتان متكبر باشيد خودتان منيت داشته باشيد، خودتان حسود باشيد، قانون وراثت منتقل مى‌كند، او هم خود خواه و متكبر و حسود مى‌شود و بالاخره از همان كودكى بايد جلوى اين صفات رذيله را گرفت بايد به اين بچه عاطفه داد.

نقش پدر و مادر در تأثيرپذيرى فرزند