بن‌لایه‌های شناخت

این کتاب حاصل بیش از دو دهه تحقیق و تدریس فلسفة تطبیقی در مقطع دکتری است.

مؤلف در مقدمه کتاب می نویسد، وقتی پس از خواندن الهیاتِ شفا و برهانِ شفا و بخشهای مهم اسفار و تمهید القواعد و … در مدت بیش از ده سال در محضر استاد علامه طباطبایی رضوان ا... علیه، وارد مقطع کارشناسی ارشد و دکتری فلسفه غرب در دانشگاه تهران شدم بیشترین درگیریم با فلسفه کانت – بزرگ ترین و تأثیر گذارترین فیلسوف در دو قرن اخیر - بود.

از یک سو شهرت عالمگیر و این آثار فراوان و ژرف - به ویژه سنجش خرد ناب - وی با آن تبویب و انسجام پولادین، و از سوی دیگر پیچیدگی محتوا و بیان بسیار دشوار و مغلق وی، با چنان تهمتنی و با چنین قلعه سنگبارانی، کرا یارای چون و چراست چه رسد به این که بخواهد با آن درگیر شود و در آن رخنه بیفکند! هرجا که ایرادی به نظر کسی بیاید نخست خود او خود را، و سپس دیگران او را، به ناتوانی در فهم مراد مؤلف متهم می کنند. بهمین جهت همواره باید خویش را وا پایید و بر خلاف سفارش خود کانت - که: دلیر باشید و نقد کنید - از نقد، بخصوص نقد مبنایی و بنیادین وی، هراسناک بود و پرهیز نمود، به ویژه که کانت با زبانی سخت گزنده ناقدان خویش را به جهل و جعل و ریاکاری متهم و به زنبوران تنبل بیکارة کندو تشبیه می کند و اجازه دم برآوردن به کسی نمی دهد.

در این نوشتار برخی از ایرادهای اساسی که به محتوا و روش فلسفی کانت وارد است به صورت تصریحی و یا تلویحی مورد بحث و بررسی قرار گرفته که برخی از آنها عبارت اند از:

 1) منطق را که ابزار درست اندیشیدن است نباید بجای خود تفکر و اندیشیدن و محور و مبنای آن به کار برد، نهادن ابزار بجای چیزی که ابزار وسیله بکار بستن آن است یا نهادن آلت بجای ذوالآلة خطایی است آشکار.

 2 ) طرح اصول موضوعه (postulates) با آن که در علوم برهانی - و از آن جمله فلسفه - نباید به اصول موضوع تمسّک جست.

 3) برخی از مسائل اساسی مانند علیّت را به بحث شماتیسم وانهاده و بحثی به این مهمی را با بیانی بسیار مبهم و سر و دست شکسته آورده و مشکلی ناگشوده بحث را رها کرده است.

 4) در موضوعات بسیار مهمی از قبیل کلّی و کلّی سازی، استقراء، وجود، عدم، سلب، امکان، صدق و. .. سطحی پرداخته و به عمق مطلب نرفته است.

 5) رابطه فنومن با نومن - و در واقع رابطة صفت با موصوف یا جوهر با عرض - را با قبول نومن به صورت اصل موضوعی حل کرده با آن که یافتن وجه و حیث و نمود موصوف است و نمی توان گفت که وجه و حیث و نمود چیزی را یافته ایم امّا تکیه گاه آنها یعنی خود آن را نیافته ایم و باید آن را با توسل به اصل موضوع بپذیریم.

 6) اصل علیّت را که ستون فقرات و محور اصلی فلسفه و سایر علوم است با قضیة شرطیه حل کرده است!

 7) علم حضوری به عالم خارج را نادیده گرفته و بهمین جهت در تبیین علم ما به عالم خارج دچار مشکل بنیادین شده است و نتوانسته است خود را از آن وارهاند.

 8) طبقه بندی ذهن به حساسیت استعلایی و فاهمه و عقل، کاری است ناصواب و در این نوشته با طرح و شیوه ای دیگر ناصوابی آن روشن می شود.

 9) دشواری و پیچیدگی شدید بیان و شیوه و محتوای نوشته های کانت، به ویژه کتاب سنجش خرد ناب که واقعاً وقت فراوانی از خواننده می گیرد، بخصوص وقتی در مواردی گسیختگی اجزاء هم، بر آن بیفزاید. در این نوشته مختصر مبانی و اصولی چند عرضه شده است که بسیاری از مشکلات مورد ابتلای شماری از مکتبهای فلسفی را حل کرده است. هدف اصلی کتاب بررسی اجمالی از مسائل اساسی یا لایه های بنیادین یا بن لایه های شناخت است و نام کتاب هم به همین مناسبت انتخاب شده است. این کتاب در دو بخش تنظیم شده است، بخش اول به شناخت شناسی می پردازد که در آن به مسائلی چون تعریف علم ماهیتِ تجربه، تصور بودن علم، تصدیق، ماهیت حمل و ضرورت در قضایا، امّ القضایا یا اصل هوهویّت، گزاره ها و چگونگی معرفت زایی آن، ماهیت قضایای سالبه، قضیة معدوله، ساختار و ماهیت قضیة شرطیه، جهات در قضایا، صدق، خطا، کلّی و کلّی سازی، ادراک عَرضِ تنها یا عَرض و جوهر یا فنومن و نومن با هم؟، اتحاد عالِم و معلوم به معنای عام آن، دلالت و عقل، پرداخته شده است. بخش دوم با عنوان هستی شناسی است که در این بخش درباره علیّت، علیّت و هستی شناسی، قضیة وجودی، نزاع اصالت وجود و اصالت ماهیت و جعل، بحث شده است. شایان ذکر است که نقد نقطه نظرات کانت در ضمن مباحث یاد شده آمده و مورد بررسی قرار گرفته است.