دین مبین اسلام برای همه مسائل زندگی برنامه و دستور دارد و به جزئیات و ریزه کاری ها نیز توجه می کند. [1]در این بین مسئله ی حجاب و عفاف در اسلام مسئله ی بسیار مهمی است. [2]حجاب در اسلام امنیت فوق العاده ای دارد و آیات فراوانی نیز درباره حجاب آمده است.[3] البته حجاب یک مساله سرنوشت ساز است و تنها یک دستور نیست،[4]بلکه افزون بر وظیفه شرعی یک وظیفه اجتماعی است و ضروری است خانواده ها نسبت به این مساله بیش از پیش اهتمام داشته باشند. [5] از نظر اسلام هر قدر جانب عفاف و حجاب رعایت شود پسندیده تر و به تقوا و پاکى نزدیکتر است. [6]
در یکی از آیات قرآن یک جمله ی کوتاهی است که می توان مدعی شد تمام فلسفه ی عفاف و حجاب در این جمله ی کوتاه جمع شده است: «و اذا سالتموهن متاعا فاسئلهن من وراء حجاب ذلک اطهر لقلوبکم و قلوبهن»[7] این آیه در مورد زنان پیغمبر نازل شده ولی برای تمام زنان است. قرآن می فرماید هنگامی که می خواهی چیزی از آنها بگیری، (مثلاً مجلسی در خانه ی پیغمبر تشکیل می شد، اصحاب دعوت می شدند، چیزی می خواستند از بعضی از همسران پیغمبر بگیرند، غذایی، نانی و هر چه که بود)،باید «من وراء حجاب » باشد، بعد می گوید «ذلک اطهر لقلوبکم و قلوبهن[8]» این باعث می شود قلب شما «پاک» شود و قلب آنها «پاک» بشود. [9]
مفهوم آن فراز قرآنی این است که اگر این حجاب از میان برداشته شود (حجاب به معنی پرده ، در جایی که پرده نیست، حجاب معمولی از قبیل چادر..مد نظر است)قلب ها، جوانان، دختران و پسران آلوده می شود، طهارت از قلب ها برداشته می شود، وسوسه های شیطان آغاز می شود و ناپاکی قلب ها در نهایت سبب ناپاکی جامعه می شود.[10]
در این میان سیرۀ بانوى نمونه اسلام فاطمه زهرا (علیها السلام) دخت گرامى پیامبر (صلى الله علیه وآله)، [11] در مقولۀ حجاب و عفاف الگویی بسیار مناسب برای انسان‌ها است.[12]که در ادامه مورد واکاوی قرار خواهد گرفت.
چیستی مفهوم حجاب و عفاف
کلمه «حجاب » در فارسى به معنى سِتر(پوشش) است ولى در عربى به معنى چیزى است که در میان دو شى ء حائل مى شود[13] ،[14]لذا واژه «حجاب » هم در مورد حجاب ظاهرى به کار مى رود و هم حجاب معنوى. [15]
«عفت» نقطه مقابل «شکم پرستى و شهوت پرستى» است که از مهمترین فضایل انسانى محسوب مى شود.[16]به گفته راغب اصفهانى در کتاب «المفردات»، عفت به معنى پدیدآمدن حالتى در نفس است که آدمى را از غلبه شهوت باز مى دارد و «عفیف» به کسى گفته مى شود که داراى این وصف و حالت باشد.[17]
صاحب «مقاییس اللغة»[18] مى نویسد: «عفت در اصل به دو معنى آمده است: نخست، خوددارى از انجام کارهاى زشت و دیگر، کم بودن چیزى. [19]
مؤلف التحقیق[20] مى نویسد: «این ماده در اصل، به معنى حفظ نفس از تمایلات و شهوات نفسانى است؛ همان گونه که تقوا به معنى حفظ نفس از انجام گناهان مى باشد، بنابراین عفت یک صفت درونى است؛ در حالى که تقوا ناظر به اعمال خارجى است».[21]
علماى اخلاق نیز در تعریف «عفت»، آن را صفتى حد وسط در میان شهوت پرستى و خمودى دانسته اند.[22]
علاوه بر تفسیر «عفت» به مفهوم عام کلمه ؛ بعضى براى معرفى «عفت» از نقطه مقابل آن؛ یعنى، پرده درى نیز استفاده کرده اند. به همین علت در بسیارى از موارد، واژه «عفت» را در مورد پرهیزکارى در خصوص مسایل جنسى استعمال کرده اند.[23]
به هر حال از آیات قرآن مجید و روایات اسلامى استفاده مى شود که «عفت»- به هر دو معنى- از بزرگترین فضایل انسانى است و هیچ کس در سیر الى الله، بدون داشتن «عفت» به جایى نمى رسد. در زندگى دنیا نیز آبرو و حیثیت و شخصیت انسان در گرو عفت است.[24]
سیرۀ فاطمی و شکوه امنیت و آزادى در محیط خانه؛ ارمغان رعایت حدود ارتباط و پوشش در برابر نامحرم
بى شک وجود انسان داراى دو بعد است، بعد فردى و بعد اجتماعى، به همین دلیل داراى دو نوع زندگى است، زندگى خصوصى و عمومى که هر کدام براى خود ویژگی هایى دارد و آداب و مقرراتى.[25]
انسان ناچار است در محیط اجتماع قیود زیادى را از نظر لباس و طرز حرکت و رفت و آمد تحمل کند، ولى پیدا است که ادامه این وضع در تمام مدت شبانه روز خسته کننده و درد سر آفرین است.[26]
او مى خواهد مدتى از شبانه روز را آزاد باشد، قید و بندها را دور کند به استراحت پردازد و تا آنجا که ممکن است از این آزادى بهره گیرد، از این رو به خانه خصوصى خود پناه مى برد و با بستن درها به روى دیگران، زندگى خویش را موقتا از جامعه جدا مى سازد و همراه آن از انبوه قیودى که ناچار بود در محیط اجتماع بر خود تحمیل کند آزاد مى شود.[27]
لیکن از یک سو باید در این محیط آزاد با این فلسفه روشن، امنیت کافى وجود داشته باشد، اگر بنا باشد هر کس سر زده وارد این محیط گردد و به حریم امن آن تجاوز کند دیگر آن آزادى و استراحت و آرامش وجود نخواهد داشت و مبدل به محیط کوچه و بازار مى شود.[28]
از سوی دیگر در جامعه مخصوصاً در جامعه فعلى نمى توان زندگى زن و مرد نامحرم را به طور کامل از هم جدا کرد، ولى در مواردى که ضرورتى نداشته باشد، چنان که از اختلاط پرهیز شود، به یقین، اصول عفت و پارسایى، بهتر حفظ خواهد شد؛ دلیل آن هم مفاسد بسیار وحشتناک و شرم آورى است که از اختلاط پسران و دختران در کشورهاى غربى دیده مى شود.[29]
به همین دلیل همیشه در میان انسان ها مقررات ویژه اى در این زمینه بوده است، و در اسلام نیز در این زمینه دستور بسیار مؤکد داده شده[30] مبنی بر اینکه در مقابل نامحرم باید پوشش اسلامى رعایت شود،[31] بدین نحو که براى حجاب اسلامى کافى است تمام بدن را با لباس مناسب (به جز[32] گردى صورت و دست ها تا مچ) بپوشانند.[33]
لذا در روایتی به هر دو بُعد از این مسأله یعنی لزوم کسب اجازه و رعایت شئونات کامل اسلامی برای ورود به منزل و حریم خصوصی دیگران و نیز ضرورت رعایت اصل پوشش کامل در برابر نامحرم به خوبی اشاره شده است که می خوانیم: پیامبر(صلی الله علیه و آله) مى خواست وارد خانه دخترش فاطمه (سلام الله علیها) شود، نخست بر در خانه آمد دست به روى در گذاشت و در را کمى عقب زد، سپس فرمود: السلام علیکم، فاطمه(سلام الله علیها) پاسخ سلام پدر را داد، بعد پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: اجازه دارم وارد شوم؟ عرض کرد وارد شو اى رسول خدا! پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمود: کسى که همراه من است نیز اجازه دارد وارد شود؟ فاطمه عرض کرد: مقنعه بر سر من نیست، و هنگامى که خود را به حجاب اسلامى محجب ساخت پیامبر ص مجدداً سلام کرد و فاطمه(سلام الله علیها) جواب داد، و مجددا اجازه ورود براى خودش گرفت و بعد از پاسخ موافق فاطمه(سلام الله علیها) اجازه ورود براى همراهش جابر بن عبد الله گرفت [34].،[35]
حتى در بعضى از روایات مى خوانیم باید سه بار اجازه گرفت، اجازه اول را بشنوند و به هنگام اجازه دوم خود را آماده سازند، و به هنگام اجازه سوم اگر خواستند اجازه دهند و اگر نخواستند اجازه ندهند![36] حتى بعضى لازم دانسته اند که در میان این سه اجازه، فاصله اى باشد چرا که گاه لباس مناسبى بر تن صاحب خانه نیست، و گاه در حالى است که نمى خواهد کسى او را در آن حال ببیند، گاه وضع اتاق به هم ریخته است و گاه اسرارى است که نمى خواهد دیگرى بر اسرار درون خانه اش واقف شود، باید به او فرصتى داد تا خود را جمع و جور کند، و اگر اجازه نداد بدون کمترین احساس ناراحتى باید صرف نظر کرد.[37]
حجاب، حیا و عفاف حضرت زهرا(سلام الله علیها) در برابر مرد نابینا؛ تجلی قانونمندی روابط زن و مرد درسیرۀ فاطمی
در عصر و زمانه ای به سر می بریم که پسران و دختران کشورهاى «غربى» و «غرب زده» براى یافتن همسر آینده خود، در رسانه ها به ویژه فضای مجازی به صورت «زننده» و «شنیع» آگهى مى کنند، و مشخصات اعضاى بدن خود و جزئیات آن را شرح مى دهند، و چیزى که در میان آنها مفهوم ندارد پوشش زیباى حیاء است.[38]
در حالى که اسلام زن را در هاله زیبائى از قداست و پاکى قرار مى دهد، و به گوهر گرانبهائى تبدیل مى کند که داراى ارزش فوق العاده اى است، لیکن حذف مسأله حیا زن را به ابتذال مى کشاند و از ارزش و بهاى او مى کاهد.[39]
بی شک اثر حیا تنها پرهیز از زشتى ها و قبایح آن گونه که بسیارى گمان مى برند نیست بلکه آثار مثبت زیادى در انجام واجبات و رعایت آداب و اخلاق انسانى دارد.[40]بلکه حیا به زنان ابهت، شخصیت و ارزش مى دهد،[41] متأسفانه برخی حیا را نوعى ضعف نفس می دانند که اگر پرده حیا دریده شود سبب قوت نفس خواهد بود در حالى که قضیه کاملاً بر عکس است؛ فرد بى حیا کسى است که تسلیم خواسته هاى نفسانى است و نمى تواند از آن روى گردان شود؛ ولى افراد با حیا بر اثر قدرت روحانى در برابر عوامل گناه مقاومت مى کنند و سد نیرومندى میان خود و آنها به نام حیا قرار مى دهند.[42]
نمونه کامل و جامع این مسأله را می توان در روایت جعفریات[43] مشاهده نمود که از امام باقر علیه السلام نقل مى کند مرد نابینایى وارد منزل شد. فاطمه علیها السلام خود را در حجاب کرد و نگاه نکرد. پیامبر پرسید: چرا چنین کردى این که نابینا است؟ فاطمه علیها السلام عرض کرد: ان لم یکن یرانى فانا أراه و هو یشم الریح» فقال النبی صلى الله علیه و آله:«أشهد أنک بضعة منى[44]،اگر او مرا نمی بیند، من که او را مى بینم و او بوى مرا حس مى کند! پیامبر اکرم فرمود: گواهى مى دهم که تو پاره دل منى ».[45]
دامنه عفت حضرت زهرا سلام الله علیها
هم چنین مقام عفت آن حضرت به آن حد است که از اسماء بنت عمیس داستان عجیبى به این شرح نقل شده است:روزى فاطمه(علیها السلام) به من فرمود: من از کار مردم مدینه که زنان خود را بعد از وفات به صورت ناخوشایندى براى دفن مى برند، و تنها پارچه اى بر او مى افکنند که حجم بدن از پشت آن نمایان است ناخرسندم.[46]اسماء گفت: من در سرزمین حبشه چیزى دیده ام که با آن جنازه مردگان را حمل مى کردند، سپس شاخه هایى از درخت نخل را برداشت و به صورت تابوت مخصوصى درآورد که پارچه اى را روى چوب هاى آن مى افکندند، و بدن را درون آن مى گذاردند، به گونه اى که بدن پیدا نبود.[47]
هنگامى که فاطمه بانوى بزرگ اسلام (علیها السلام) آن را مشاهده کرد فرمود: بسیار خوب و عالى است (و هنگامى که من از دنیا رفتم مرا با آن بردارید) ...[48]
و در ذیل همین حدیث آمده است: هنگامى که فاطمه (علیها السلام) چشمش به آن افتاد تبسم فرمود، و این تنها تبسم او بعد از وفات پیغمبر اکرم (صلى الله علیه وآله) بود!.[49]
سخن آخر
متأسفانه اختلاط زن و مرد در دانشگاه‌ها، مجالس و... مساله‌ای در جامعه اسلامی‌شده که همه را رنج می دهد. با این تفاسیر و در پاسخ به این پرسش عجیب که چرا برای حجاب، آزادی نمی دهید باید گفت؛ همانگونه که ما برای انجام گناهانی مانند شراب خواری، ربا خواری، سرقت، رشوه خواری و... آزادی نمی‌دهیم، چگونه می شود در گناهی چون بی‌حجابی که منشا ده ها گناه کبیره است، آزادی قائل شویم.[50]
از سوی دیگر برای ریشه کن ساختن مفاسد اجتماعی مانند اعمال منافى عفت، تنها توسل به اجراى حدود و تازیانه زدن منحرفان کافى نیست، در هیچ یک از مسائل اجتماعى چنین برخوردى نتیجه مطلوب را نخواهد داد، بلکه باید مجموعه اى ترتیب داد از آموزش فکرى و فرهنگى آمیخته با آداب اخلاقى و عاطفى، و آموزش هاى صحیح اسلامى هم چون فراهم آوردن وسائل ازدواج سالم، رعایت حجاب اسلامى، نهى از چشم چرانى، تحریم متهم ساختن افراد به آلودگى ناموسى، و بالآخره اجازه گرفتن فرزندان به هنگام ورود به خلوتگاه پدران و مادران و در یک کلام ایجاد یک محیط اجتماعى سالم، سپس مجازات را به عنوان یک عامل در کنار این عوامل در نظر گرفت... .[51]
لذا برخی افراد خیال نکنند که اگر به ناموس مردم نگاه داشته باشند و... می توانند محب حضرت زهرا(سلام الله علیها) قلمداد شوند، امید است همگان با اجتناب از هنجارهای اجتماعی و فرهنگی و با تأمل روز افزون در معنا و مفهوم محب اهل بیت(علیهم السلام) به رشد و کمال واقعی دست یابند.[52]
منابع:
[1] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1390/03/04.
[2] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به جشنواره ام الهناء؛1394/01/24.
[3] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1390/03/04.
[4] همان.
[5] همان.
[6] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 3 ؛ ص313.
[7] سورۀ احزاب ، آیۀ54.
[8] همان.
[9] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به جشنواره ام الهناء؛1394/01/24.
[10] همان.
[11] مسئله انتظار ؛ ص16.
[12] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛1389/02/29.
[13] «لسان العرب»؛ماده«حجب».
[14] تفسیر نمونه ؛ ج 17 ؛ ص401.
[15] پیام قرآن ؛ ج 4 ؛ ص277.
[16] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص307.
[17] همان.
[18] ابوالحسن احمد بن فارس بن زکریا.
[19] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص307.
[20] علامه حسن مصطفوی.
[21] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص307.
[22] همان؛ص308.
[23] همان.
[24] همان.
[25] تفسیر نمونه ؛ ج 14 ؛ ص429.
[26] همان؛ ص 430.
[27] همان.
[28] همان.
[29] اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص320.
[30] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج 3 ؛ ص287.
[31] احکام خانواده ؛ ص61.
[32] همان ؛ ص34.
[33] احکام خانواده، ص 35.
[34] نور الثقلین؛ جلد 3؛ ص 587.
[35] تفسیر نمونه ؛ ج 14 ؛ ص431.
[36]وسائل الشیعه؛ ج 14؛ ص161؛ابواب مقدمات النکاح؛ باب 123.
[37] تفسیر نمونه، ج 14، ص: 432.
[38] شیوه همسرى در خانواده ؛ ص41.
[39] همان.
[40] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج 13 ؛ ص700.
[41] همان ؛ ص703.
[42] همان ؛ ص701.
[43] «الجعفریات» کتابی است شامل روایاتی که ابوعلی محمد بن اشعث کوفی معروف به ابن اشعث، از موسی بن اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) و او هم از اجدادش روایت می‌کند. نام گذاری آن به جعفریات، به دلیل استناد روایاتش به امام صادق(ع) است.
[44] مستدرک الوسائل؛ ج 14؛ ح 1؛ باب 100 از ابواب مقدمات نکاح.
[45] کتاب النکاح ؛ ج 1 ؛ ص40.
[46] زهرا (ع) برترین بانوى جهان ؛ ص85.
[47] همان؛ص86.
[48] همان.
[49] ذخائر العقبى، صفحه 54.
[50] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛مدرسۀ امیرالمومنین(ع)؛1389/02/27.
[51] تفسیر نمونه ؛ ج 14 ؛ ص544.
[52] همان
جستجو در قاموس نور