×

اخلاق و آداب سفر در اسلام (آداب قبل از سفر) (1)


تعداد بازدید : 5448     تاریخ درج : 1391/11/18

42

قرآن ز سفر جهان گرفتست                                    ماه از سفر آسمان گرفتست

خاقانی

سفارش قرآن کریم به سیر و سفر

قرآن، به عنوان کتاب هدایت بشر، برنامه کمال و بهروزی آدمی و کامل ترین منبع انسان سازی، آدمیان را به هجرت و گردش در عالم طبیعت فرا می خواند تا از این رهگذر، به بصیرت و شناخت آنان از آفریدگار جهان هستی بیفزاید. قرآن آدمی را هم به سیر در جهان طبیعت و هم به مطالعه و تفکر در سرگذشت جوامع انسانی فرا می خواند تا وی با به کارگیری عقل و اندیشه در سیر و سفر، به کمال مطلوب دست یابد.

خداوند در قرآن کریم با دعوت مردم به نگرش آگاهانه به هستی و هرچه در آن است، می فرماید: «قُلِ انْظُرُوا ماذا فی السَّمواتِ وَالْأَرضِ؛ بگو بنگرید که در آسمان ها و زمین چیست؟»(یونس:101) و نیز: «قُلْ سیروا فی الارض فانْظُرُوا کیفَ بَدَأَ الْخَلْقَ؛ بگو در زمین بگردید و بنگرید که چگونه آفرینش را آغاز کرده است».(عنکبوت:20)

خداوند متعال در قرآن کریم، با سفارش همگان به سیر و سیاحت، به منظور پندآموزی از سرگذشت پیشینیان فرموده است: «سیرُوا فِی اْلأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَه الْمُکذِّبینَ؛ در زمین بگردید، آن گاه بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است».(انعام:11)

باز در آیه ای دیگر می خوانیم: «أَوَ لَمْ یسیرُوا فِی الاَرْضِ فَینْظُرُوا کیفَ کانَ عاقِبَه الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ؛ آیا در زمین نگردیده اند تا ببینند فرجام کسانی که پیش از آنان بوده اند، چگونه بوده است؟(روم:9)

سیر در زمین و گستره الهی، چنانچه با انگیزه ای مثبت و خدایی انجام شود، از اموری است که درخواست و تأیید پروردگار جهان بر آن قرار گرفته است، ضمن آنکه بنیان تمدن اسلامی، بر هجرت پیامبر از مکه به مدینه نهاده شده است. این مسئله به طور غیرمستقیم، بر اهمیت سفر و هجرت در میان مسلمانان دلالت می کند.

پیام متن:

از آنجا که سیر و سفر زمینه مناسبی برای پندآموزی و تماشای جهان هستی و کاوش در طبیعت است، تکامل انسان و پیشرفت جامعه را در پی دارد و قرآن کریم نیز بسیار در این زمینه سفارش می کند.

آداب پیش از سفر

1.وصیت کردن

از نگاه اسلام، مسافرت آداب ویژه ای دارد که برخی از آنها به زمان پیش از سفر مربوط می شود. با رعایت این آداب، سختی های سفر، آسان و فایده های فراوانی بهره مسافر می شود.

از جمله این آداب، نوشتن وصیت نامه است که چه در سفر و چه در حضر، پیوسته به آن سفارش شده است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «مَنْ رَکبَ راحِله فَلْیوصِ؛ کسی که سوار مرکب شده (و راهی مسافرت است)، باید وصیت کند».1

دلیل سفارش به وصیت کردن پیش از سفر، این است که سیر و سفر خطرهای بسیاری دارد و ممکن است در این مدت، اَجَل، فرصت بازگشت مسافر را به وطن ندهد. پس عاقلانه و سزاوار است که هر مسلمانی، پیش از اقدام به سفر، دِین هایی را که از دیگران بر عهده دارد، به صاحبان آنها بپردازد و امانت های دیگران را پس دهد و در صورت عدم توانایی، نسبت به پرداخت دین، وصیت کند تا در صورت پدید آمدن حادثه ای برای خود، حقوق دیگران از میان نرود و دینی از دیگران بر عهده وی نباشد.

 

پیام متن:

نخستین و مهم ترین ادب اسلامی در شروع سفر، ادای حق برادران دینی و وصیت کردن است تا بدین گونه، حقی از دیگران تباه نشود و هیچ نوع دل نگرانی برای مسافر باقی نماند.

اعلام مسافرت

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

حَقٌّ عَلَی الْمُسْلِمِ إذا اَرادَ سَفَراً أَنْ یعْلَمَ إِخْوانِهِ، وَحَقٌّ عَلی إِخْوانِه إذا قَدَّمَ یأْتُوهُ.2

بر مسلمان است هنگامی که به سفر می رود، برادرانش را باخبر کند و بر برادران اوست زمانی که او از سفر بازمی گردد، به پیشوازش بروند.

زمانی که انسان تصمیم می گیرد راهی سفر شود، بهتر است نزدیکان و برادران دینی خود را از مسافرت خویش باخبر کند؛ زیرا با این کار، وی را برای سفری که در پیش دارد، راهنمایی می کنند و در صورت لزوم، امور خانواده او را در غیبتش به عهده می گیرند. همچنین نزدیکان مسافر، در شروع سفر او از خداوند سلامتی و توفیق برایش طلب می کنند.

پیام متن:

فرد مسافر، باید برادران دینی خود را از برنامه سفر خویش آگاه کند تا از راهنمایی و دعای خیر آنان بهره مند شود و با سپردن برخی از امور خانواده اش به آنان، آسوده خاطر سفر کند.

صدقه دادن

از آداب پیش از سفر، صدقه دادن است با صدقه دادن در آغاز سفر، شر و بدی از مسافر، دور و مشکلات او حل می شود. امام صادق علیه السلام دراین باره می فرماید: «إذا خَرَجَ اَحَدُکمْ مِنْ مَنْزِلِهِ فَلْیتَصَدَّقْ بِصَدَقَه؛ هرگاه یکی از شما از خانه اش خارج شد، صدقه بپردازد».3

سفیان بن عمر می گوید که به ستارگان نگاه می کردم و ستاره خود را دیدم و طالع خود را شناختم و از آن، نگرانی هایی در دلم پدید آمد. پس نزد امام صادق علیه السلام رفتم [و پس از تعریف ماجرا]، آن حضرت فرمود:

اِذا وَقَعَ فی نَفْسِک شَی فَتَصدَّقْ عَلی اَوَّلِ مِسْکینٍ ثُمَّ امْضِ فَإنَّ اللّهَ عزّوجلَّ یدْفَعُ عَنْک.4

هرگاه به ذهنت چنان آمد که ممکن است حادثه ای در راه باشد، به نخستین فقیری که برخوردی، صدقه ای عطا کن و بعد به راهت ادامه بده و بدان که خداوند، از تو (بدی سفر را) دفع می کند.

در سیره معصومین علیهم السلام نیز درباره کنار گذاشتن صدقه پیش و پس از سفر سخنانی آمده است، چنان که امام باقر علیه السلامفرمود:

حضرت زین العابدین علیه السلام چون می خواست به یکی از قریه ها یا املاک خود برود، هنگامی که پا در رکاب می نهاد، سلامت خود را با صدقه ای که مقدورش بود، از خداوند بلند مرتبه می خرید و چون به سلامت بازمی گشت، خدا را شکر می کرد و به مقدار توانایی، صدقه می داد.5

در اهمیت پرداخت صدقه پیش از سفر امام علی علیه السلام می فرماید:

ضَمِنْتُ لِسِتَّه الْجَنّه: رَجُلٌ خَرَجَ بِصَدقَه فَمات فَلَهُ الْجَنّهُ.... 6

من برای شش نفر، بهشت را ضمانت می کنم، از جمله آنها کسی است که موقع خارج شدن از خانه صدقه بدهد و بعد از آن، از دنیا رحلت کند که بهشت را برای او ضمانت می کنم.

پیام متن:

1. صدقه دادن پیش از سفر، ضامن سلامتی انسان است.

2. پاداش کسی که پیش از سفر صدقه بدهد، ولی اجلش فرا رسد، بهشت است.

دعای شروع سفر

دعا کردن پیش از سفر، سبب آرامش خاطر انسان می شود و بر لذت سفرش می افزاید و از نگرانی و اضطراب او می کاهد.

پیامبر از جبرئیل علیه السلام نقل می کند:

مَنْ أرادَ سَفَراً فَأَخَذَ بِعَضادَتَی بابِ مَنْزِلِهِ فَقَرَأَ إحدی عَشَرَ مَرَّه قُلْ هُواللّه احد، کان اللّهُ لَهُ حارِساً حَتّی یرْجَعُ.7

هر کس هنگام تصمیم گرفتن به مسافرت، در آستانه خانه خود یازده مرتبه سوره توحید را بخواند، خداوند نگهبان او در سفر خواهد بود تا زمانی که بازگردد.

در روایت دیگری است که امام صادق علیه السلام هرگاه آهنگ سفر می کرد، می فرمود: «اللّهمّ خَلِّ سَبیلَنا وَأَحْسِنْ تَیسیرَنا وَأَعْظِم عافِیتَنا؛ خدایا راه را بر ما آسان و نیکو گردان و عاقبت ما را بزرگ بدار».8

در خطبه 46 نهج البلاغه نیز می خوانیم

آن گاه که حضرت علی علیه السلام تصمیم به حرکت به سوی شام گرفت، این دعا را خواند (این دعا برای مسافرت و سپردن خواسته و خانواده به پناه خدا، بهترین دعاست):

بار خدایا، از مشقت سفر و اندوه بازگشتن و بدی نگاه کردن مردم در اهل و مال و فرزند، به تو پناه می برم. بار خدایا، تو در سفر همراه و در خانواده جانشین منی و غیر از تو کسی نیست که بتواند در سفر همراه و در وطن جانشین من باشد؛ زیرا هر که در وطن جانشین من باشد، در سفر همراه نیست و هر که همراه باشد، جانشین نیست.9

پیام متن:

فرد مسافر با خواندن دعاهای ویژه آغاز سفر، حمایت و عنایت خداوند بزرگ را در طول سفر و نیز یاری اهل خانواده اش را در زمان غیبت خود از او می طلبد.

دعا، هنگام سوارشدن بر مرکب

بایسته است که مسافر وقت سوار شدن بر وسیله نقلیه سفرش، دعای ویژه آن را بخواند، چنان که امام رضا علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند: «هر که سوار مرکب شود و بسم الله بگوید، فرشته ای برای حفظ او برمرکبش نشیند تا از مرکب فرود آید».10

آن حضرت در حدیث دیگری فرمود:

مَنْ قالَ اِذا رَکبَ الدّابَّه: بسم الله وَلاقُوّه الاّ باللّه الحمدُللّه الذَّی سَخّرلَنا هذا وَما کنّا لَهُ مُقْرِنینَ، حُفِظَتْ لَهُ نَفْسُهُ و دابَّتُهُ حتّی ینْزِلَ.11

هر که به وقت سوار شدن بگوید: به نام خدا، جز از طرف خدا نیرویی وجود ندارد و سپاس خدای را که این مرکب را برای ما تسخیر کرد، و گرنه ما قادر به تسخیر او نبودیم؛ جان و مرکبش مصون بماند تا فرود آید.

پیام متن:

خواندن دعای ویژه به هنگام سوار شدن بر وسیله نقلیه سفر، سبب آرامش خاطر مسافر و رفع خطرهای سفر وی می شود.

تهیه زاد و توشه کافی و حلال

هر سفری چه کوتاه مدت و چه بلند مدت، ایجاب می کند تا مسافر به زاد و توشه ای مجهز شود و وسایل مورد نیاز خود را به همراه داشته باشد. در آموزه های دین اسلام، شرایطی برای توشه مسافر در نظر گرفته شده که حلال و پاکیزه بودن زاد و توشه، زیاد بودن توشه و بخشش آن به همراهان از آن جمله است. در روایتی می خوانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

 

مِنْ شَرَف الرّجل أنْ یطَیبَ زادُهُ اذا خَرَجَ فی سَفَرِه.12

از نشانه های بزرگ منشی و شرافت مرد آن است که چون به مسافرت رود، توشه حلال و پاکیزه بردارد.

امام صادق علیه السلام نیز درباره توشه مسافر می فرماید:

اِنَّ مِنَ الْمُرُوَّه فی السَّفَر کثْرَه الزّادِ وطَیبُهُ و بَذْلُهُ لِمَن کان مَعَک.13

از مردانگی در سفر، فراوانی و پاکی توشه و بخشش آن به همراهان است.

در حدیثی آمده است:

در سفرهای رسول خدا صلی الله علیه و آله، کوزه روغن و سرمه دان و قیچی و آینه و مسواک و شانه همراه او بود و از او جدا نمی شد. همچنین سوزن و نخ، وسایل کفاشی و بند و طناب به همراه داشت و لباس هایش را می دوخت و کفش هایش را وصله می زد.14

امام صادق علیه السلام نیز به همراه داشتن سفره در سفر را سفارش می کرد: «اذا سافَرْتُمْ فاتَّخِذُوا سُفْرَه وتَنَوَّقُوا فیها؛ هنگامی که به سفر می روید، سفره ای بردارید و آن را نیکو بگسترانید.»15 در حدیثی دیگر از آن حضرت، نقل است: «تَبَرَّک بأَنْ تَحْمِلَ الخُبْزَ فی سَفَرِک فی زادِک؛ با قرار دادن نان در توشه سفرت، برکت و مبارکی طلب کن».16

پیام متن:

از آداب سفر، به همراه داشتن زاد و توشه فراوان و ضروری، حلال و پاکیزه و بخشش آن به همسفران است. همراه داشتن زاد و توشه کافی در سفر به خاطر آرامش خاطری که به مسافر می دهد، سفر وی را لذت بخش می کند.

نگهداری از زاد و توشه

از دیگر آداب و مسئولیت های سفر که فرد مسافر باید آن را رعایت کند، نگه داری از وسیله هایی است که به همراه دارد؛ زیرا توشه مسافر، به منزله پشتوانه او در طول سفر است و چه بسا از دست دادن آن، او را از ادامه سفر باز دارد. ائمه معصومین علیهم السلام نیز با مهم دانستن این مسئله، در سفارش های خود به یارانشان، لزوم حفظ نفقه در سفر را یادآور شده اند.

زمانی که یعقوب بن سالم نزد امام صادق علیه السلام می رسد و می گوید: درهم هایی دارم که بر آن عکس و تمثال است و من مُحرم هستم، آیا می توانم آنها را در حال احرام درهمیانم قرار دهم؟ امام در پاسخ می فرماید:

لابَأسَ، هِی نَفَقَتُک وَعَلَیها اِعْتِمادُک بَعْدَاللّهِ عَزّوَجَلَّ.17

مانعی ندارد، آن نفقه تو و بعد از خداوند عزّوجلّ، تکیه گاه توست (و باید آن را حفظ کنی).

پیام متن:

مسافر باید در طول سفر پیوسته مراقب نفقه (پول همراه) و وسایل خویش باشد؛ زیرا این وسایل، به منزله پشتوانه او در طول سفر است و سبب می شود که از سفر خویش لذت ببرد و از پریشان خاطری مصون بماند.

.............................................................................................................

1. شیخ حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1411 هـ. ق، ج 11، ص 369.

2. همان، ص 226.

3. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت دارالاحیاء التراث، 1411 هـ. ق، ج 8، ص 126.

4. بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفا، 1403 هـ. ق، ج 76، ص 232.

5. مستدرک الوسائل، ج 2، ص 176.

6. وسایل الشیعه، ج 11، ص 347.

7. شیخ عباس قمی، سفینه البحار، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، [بی تا]، ج 1، ص 626.

8. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، قم، امام المهدی، 1404 هـ. ق، ج 2، ص 177.

9. نهج البلاغه، ترجمه: فیض الاسلام، بی جا، انتشارات فیض الاسلام، 1377، ص 133.

10. حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، بیروت، دارالبلاغه للطباعه و النشر و التوزیع، 1411ه. ق، ص 261.

11. همان، ص 262.

12. من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 184.

13. بحارالانوار، ج 76، ص 266.

14. همان، ص 232.

15. احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، قم، المعاونیه الثقافیه للجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام، 1413، هـ. ق، ج 2، ص 106.

16. همان.

17. بحارالانوار، ج 76، ص 274.

 

 

کلمات کلیدی
قرآن  |  خدا  |  سفر  |  صدقه  |  توشه  |  من  |  مسافر  |  امام صادق علیه‌السلام  | 
لینک کوتاه :