×

فقیه ری; بزرگداشت شیخ صدوق رحمه الله

پدر شیخ صدوق، به حسین بن روح نماینده خاص امام زمان(عج) نامه نوشت و از او خواست تا نوشته اند، بر این نظرند که ولادت شیخ صدوق به دعای حضرت ولی عصر علیه السلام بوده است؛(2) از جمله اینکه شیخ صدوق خود همواره می گفت: «من به دعای حضرت صاحب الزمان متولد نکرده اند و فقط در بعضی کتاب ها آمده که تولد شیخ صدوق، حدودا در سال 305ه. مقام و مرتبه او در فقه و ابوالحسن علی بن الحسین بن بابویه قمی، پدر بزرگوار شیخ صدوق، نخستین شخصیت علمی این الشرایع می یافتند، تمسک می کردند. شیخ صدوق، دوران جوانی خود را در قم گذراند و از محضر بزرگانی از جمله پدر بزرگوارش، شیخ صدوق خود می گوید: «به مجلس درس محمدبن حسن بن ولید می رفتم و عشق و علاقه معارف اسلامی چون حدیث، تفسیر و فقه را آموخت. بعضی از علما گفته اند: تعداد استادان شیخ صدوق، 252 تن بوده است. شیخ صدوق، یکی از برجستگان عالم تشیع است که بخش عمده ای از عمر بابرکت خود را برای (3) هدف وی از این مسافرت ها، درک محضر کرد و خود نیز به درجات عالی علوم و معارف اسلامی در فقه، کلام، تفسیر، رجال و حدیث رسید، به پس از آنکه شیخ صدوق پایه های علمی و اعتقادی خود را در قم از محضر استادان علم و روایت محکم و آمد چنین فقیهی بلند آوازه در این شهرها، آثار و برکات فراوانی به همراه شیخ صدوق، یکی از سرشناس ترین چهره های رجال روایی شیعیان است که نام بلند آوازه اش بر

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 2617     تاریخ درج : 1390/08/08

94

اشاره

شیخ صدوق، بزرگ ترین و داناترین فرزند پدر خویش و وارث مقام او در دانش، فتوا و درستکاری بود و از این رو که در نقل روایات، جز به راستی سخن نمی گفت، به «صدوق» شهرت یافت.(1) وی سرآمد حدیث شناسان و روایتگری راست گفتار از امامان است که در میان عالمان هم، کسی مانند او نبوده است.(2) او که نزدیک به عصر معصومان: می زیست، با جمع آوری روایات اهل بیت:، خدمات ارزنده و کم نظیری به اسلام وتشیع نمود.(3) به همین دلیل روز پانزدهم اردیبهشت ماه، از طرف مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای به عنوان روز بزرگداشت شیخ صدوق نامگذاری شده است.(4)

مژده ولادت

پدر شیخ صدوق، به حسین بن روح نماینده خاص امام زمان(عج) نامه نوشت و از او خواست تا آن را به امام علیه السلام برساند. در آن نامه، او از امام زمان(عج) تقاضا کرده بود تادعا فرماید خداوند به او فرزندی عنایت کند. پس از چند روز، از ناحیه مقدسه پاسخ نامه اش رسید: «خداوند به تو فرزندی فقیه، مبارک و نیکوکار خواهد بخشید. خدا به واسطه او، مؤمنان را نفع خواهد رساند».(5) ابوجعفر محمدبن علی اسود، فقیه و محدث بزرگ قم نقل کرده است: «در همان سال، علی بن حسین بن بابویه، صاحب دو پسر به نام های محمد (شیخ صدوق؛) و حسین شد و پس از آنها هم، خداوند فرزندانی دیگر به وی بخشید».(6)

______________________________

1. سیدحسن موسوی خراسانی، فقیه ری (زندگی نامه و آثار شیخ صدوق)، ص 25.

2. همان،ص 17.

3. حمدعلی خسروی، شیخ صدوق، انتشارات اسوه، ص 9.

4. ستاد بزرگداشت شیخ صدوق(ره)، ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق(ره)، پانزدهم اردیبهشت ماه 1380، شهرستان ری.

5. رجال نجاشی، ص 261؛ غیبت طوسی، ص 187.

6. غیبت طوسی، ص 194.

95

ولادت

ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه، معروف به «ابن بابویه»، «محمدبن بابویه» و «شیخ صدوق»، فقیه و محدث بزرگ شیعه، در شهر مقدس قم به دنیا آمد.(1) بیشتر کسانی که شرح حال او را نوشته اند، بر این نظرند که ولادت شیخ صدوق به دعای حضرت ولی عصر علیه السلام بوده است؛(2) از جمله اینکه شیخ صدوق خود همواره می گفت: «من به دعای حضرت صاحب الزمان متولد شدم» و بدان نیز مباهات می کرد.(3) البته تاریخ نگاران، تاریخ دقیق ولادت وی را مشخص نکرده اند و فقط در بعضی کتاب ها آمده که تولد شیخ صدوق، حدودا در سال 305ه.ق، هم زمان با آغاز نیابت حسین بن روح نوبختی، سومین نایب خاص امام زمان (عج) بوده است.(4)

پدر شیخ صدوق

بی چون و چرا می پذیرفتند. شهید اول می گوید: «فقهای شیعه به آنچه در کتاب حدیث آنقدر والا و ارجمند است که فقها به دلیل اطمینانی که به او داشتند، دیدگاه های فقهی وی را خاندان بود که در آسمان حدیث و فقاهت شیعه درخشید و صاحب فتوا گردید. مقام و مرتبه او در فقه و ابوالحسن علی بن الحسین بن بابویه قمی، پدر بزرگوار شیخ صدوق، نخستین شخصیت علمی این الشرایع می یافتند، تمسک می کردند. همچنین آنان، فتوای او را در ابن بابویه الشرایع، بود».(5) حجت می دانستند و آن را می پذیرفتند».(6) شیخ طوسی نیز در باره او می گوید: «فقیهی بزرگ مرتبه و مورد اطمینان

دوران جوانی

شیخ صدوق، دوران جوانی خود را در قم گذراند و از محضر بزرگانی از جمله پدر بزرگوارش، شیخ صدوق خود می گوید: «به مجلس درس محمدبن حسن بن ولید می رفتم و عشق و علاقه معارف اسلامی چون حدیث، تفسیر و فقه را آموخت.(7) وی نزدیک بیست سال نزد پدرش دانش آموزی می گفت: این علاقه شدید تو به علم، عجیب نیست؛ زیرا تو با دعای امام فراوانی به دانش اندوزی داشتم. محمدبن علی اسود که علاقه و رفت و آمد مرا به مجلس استاد می دید کرد.(8)7 به دنیا آمده ای».(9)

______________________________

1. مجتبی الحسینی شیرازی، شیخ صدوق، ترجمه نور اللّه طبائی، ص2؛ عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، پاسدار حریم ولایت، ص 9.

2. محمدعلی خسروی، شیخ صدوق، ص 26.

3. رجال نجاشی، ص 185.

4. مجتبی الحسینی شیرازی، شیخ صدوق، ص 2.

5. شیخ طوسی، الفهرست، ص 156.

6. ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، ص4.

7. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، 15 اردیبهشت ماه 1380.

8. مقدمه الهدایه، ص 35.

9. همان، ص 208.

96

استادان شیخ صدوق

شخصیت های نامداری که شیخ صدوق از محضرشان بهره علمی می برده، در منطقه جغرافیایی خاصی به سر نمی برده اند. آنها بنا به اقتضای شرایط سیاسی یا فرهنگی، هرکدام در یکی از نقاط جهان اسلام اقامت داشتند(1) و گوشه ای از جغرافیای پهناور عالم اسلام را به نور افکار و آرای فقهی خود روشنی می بخشیدند. از این رو به درستی، استادان او را نمی توان شمارش کرد، ولی بعضی از علما گفته اند: تعداد استادان شیخ صدوق، 252 تن بوده است.(2) افزون بر آنان، شیخ از هفتاد عالم دیگر نیز حدیث نقل کرده است.(3)

مسافرت های شیخ صدوق

شیخ صدوق، یکی از برجستگان عالم تشیع است که بخش عمده ای از عمر بابرکت خود را برای نیرومند ساختن مذهب شیعه در مسافرت گذرانید، به طوری که بعضی از بزرگان، او را به عنوان جهانگردی پوینده برای دانش آموزی ستوده اند. وی در هر گوشه ای از جهان اسلام، آوازه کتاب یا محدثی را می شنید، به سوی او می شتافت. سفرهای پرمشقت این خدمتگذار مکتب اهل بیت:، به نفع مذهب تشیع و از روی اهداف خاصی صورت می گرفت. از جمله این اهداف، می توان به دست یابی به احادیث، آشنایی با دانشوران، شنیدن احادیث بدون واسطه از راویان و تبلیغ مکتب تشیع اشاره کرد.(4)

مرجعیت فتوایی

شیخ صدوق با نبوغی ممتاز، همتی بلند و استعدادی کم نظیر، به سرعت مدارج علمی را پیمود و در جهان اسلام چنان جلوه چشم گیری پیدا کرد که ارباب فضل و دانش، همگی شیفته کمالات علمی اش گردیدند. او به زودی پشتیبان محکمی برای دانش دوستان و پناهگاه استواری برای دانشمندان شد. چون آوازه فضل شیخ صدوق در علوم فقه و حدیث در همه جا پیچیده بود، به هر شهری قدم می گذاشت، تمام فضلا، از شیعه و سنی به محضرش می آمدند و به فضلش اعتراف می کردند، چنان که خطیب بغدادی می گوید: «محمدبن علی بن حسین بن بابویه، به بغداد آمد و در آنجا از پدرش حدیث روایت می کرد. وی از شیوخ شناخته شده شیعه بود».(5) کسانی که

______________________________

1. عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 71.

2. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق؛، ص 44.

3. عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 71.

4. همان، صص 57 ـ 60.

5. تاریخ بغداد، ج3، ص 89.

97

از نزدیک نمی توانستند مشکلات علمی خود را از او بپرسند، به وسیله نامه از وی استفاده می کردند. او به حق، مرجع علمی و فرهنگی جویندگان حقیقت بود.

شیخ صدوق و نشر معارف اهل بیت:

شیخ صدوق، اسلام شناسی واقع بین بود که بدون پیروی از مکتب های انحرافی رایج زمان، با الگوگیری از شیوه های معمول در محافل علمی آن دوران، کار دیگر بزرگانی مانند استادانش ابن ولید(1)، شیخ کلینی(2) و دیگران را پی گرفت و به ثبت و ضبط احادیث رسیده از معصومان، اهتمام ورزید. وی با این کار، احکام، آداب و معارف اصیل شیعی را برای همیشه ماندگار ساخت. شیخ با تحمل سفرهای دور و دراز، خود را به هر شهر و دیاری که به صورت کانون تبلیغات مخالفان اهل بیت درآمده بود، می رسانید و در برابر قدرت های شیطانی حاکم بر توده مردم، یک تنه به پا می خاست. او با تشکیل دادن جلسات بحث و گفت و گو با متعصبان باطل گرا، به اثبات حقانیت امامان معصوم: و نشان دادن صراط مستقیم می پرداخت.(3)

عشق به اهل بیت:

شیخ صدوق، در خانواده ای دوستدار اهل بیت: چشم به جهان گشود. او از کودکی، احساس کرد شعله عشق به خاندان پاک نبوت، در کانون وجودش بر افروخته شده است. او که مهر علی علیه السلام ، و خاندان وارسته اش با خمیرمایه جانش درآمیخته بود، مرغ روح بلند پروازش آرام نمی گرفت و همواره پر و بال می گشود و اوج می گرفت تا خود را بر ستیغ کوه ولایت برساند.(4)

شیخ صدوق و علم کلام

مرحوم شیخ صدوق، متکلمی قدرتمند بود.(5) مجالس مناظره او، از تیزبینی، سخنوری، نیک اندیشی و حاضرجوابی وی در عرصه های گوناگون علمی خبر می دهد. از آنجا که شیخ به مسائل جهان اسلام و تحرکات مرموزانه دشمنان مذهب تشیع آگاهی گسترده ای داشت، خوب می دانست در چه زمان و شرایطی سخن بگوید و همین مهارت وی، در شکست خطوط انحرافی دشمنان، نقش سرنوشت سازی داشت.

______________________________

1. عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، پاسدار حریم ولایت، ص 73.

2. مجتبی الحسینی الشیرازی، شیخ صدوق، ص 16.

3. عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق، ص 4.

4. همان، ص 96.

5. مقدمه الهدایة، ص 139.

98

هجرت وتبلیغ

داشت.(1) دریای علوم بیکران و احادیث فراوان خود که متکی به حافظه نیرومندش بود، بهره مند می ساخت. رفت بزرگان فقه و حدیث و استفاده از دانش آنها بود.(2) او در مجامع علمی، شرکت می کرد و دیگران را از بیشتر شهرهای مهم و مراکز علمی زمان خود مسافرت کرد.(3) هدف وی از این مسافرت ها، درک محضر کرد و خود نیز به درجات عالی علوم و معارف اسلامی در فقه، کلام، تفسیر، رجال و حدیث رسید، به پس از آنکه شیخ صدوق پایه های علمی و اعتقادی خود را در قم از محضر استادان علم و روایت محکم و آمد چنین فقیهی بلند آوازه در این شهرها، آثار و برکات فراوانی به همراه

شیخ صدوق از دیدگاه دانشمندان

شیخ صدوق، یکی از سرشناس ترین چهره های رجال روایی شیعیان است که نام بلند آوازه اش بر صفحات کتاب های شرح حال نگاران و فهرست نویسان ثبت شده است. او در کشاکش روزگار، همواره از بزرگداشت عالمان به احکام دین برخوردار بوده است. شیخ طوسی درباره ایشان می فرماید: «صدوق، دانشمندی والا مقام، بزرگوار، حافظ احادیث، صاحب نظر در رجال و ناقد سیدبن طاووس نیز در بسیاری از کتاب های خود وی را ستوده است؛ از جمله دارند».(4) اخبار بوده است».(5) می فرماید: «شیخ صدوق، شخصیتی است که همه علما بر علم و عدالت او اتفاق نظر

اقامت در ری

شیخ صدوق، در سال 347ه.ق هنگامی که به اوج شهرت رسیده بود، به دعوت رکن الدوله دیلمی، به شهر ری رفت(6) و در آنجا تشکیل حوزه و کلاس درس داد و به تدریس فقه و احادیث اهل بیت: پرداخت.(7) او در ری در حضور رکن الدوله،(8) در مبحث امامت و غیبت امام زمان علیه السلام ، با متکلمان و فیلسوفان به مذاکرات علمی می پرداخت و بر همه آنها پیروز می گردید. او دراین زمان، به رهبری و راهنمایی شیعیان، صدور فتوا و پاسخ به مسائل علمی و مذهبی آنان همت می گماشت و از اینجا بود که آوازه علمی اش در دنیای اسلام طنین افکند.(9)

______________________________

1. همان، ص 74.

2. محمدعلی خسروی، شیخ صدوق، ص 69.

3. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، اردیبهشت 80، ص 63.

4. فرج الهموم، صص 110 و 129.

5. الفهرست، ص 156.

6. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، 15 اردیبهشت ماه 1380، ص 30.

7. محمد شریف رازی، اختران فروزان ری و تهران،ص 349.

8. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، ادیبهشت 1380، صص 31 ـ 32.

9. الفهرست، ص 156.

99

آثار شیخ صدوق

شیخ صدوق، از بزرگان فن تألیف بود. او حدود سیصد کتاب و رساله کوچک نوشت؛ به طوری که علما او را «کثیر التصنیف» معرفی کرده اند.(1) شیخ با قلمی شیوا، در نگاهداری ارزش های دینی و حفظ اخبار اهل بیت: می کوشید. وی کتاب های خود را در رشته های فقهی، اعتقادی و اخلاقی تدوین کرده است. البته تعداد کمی از این آثار گران بها به دست ما رسیده و بسیاری از آن کتاب ها، به واسطه تسلط دشمنان دین از بین رفته است.(2) برخی از مهم ترین آثار ایشان عبارتند از: من لایحضره الفقیه(3)، علل الشرایع،(4) کمال الدین و تمام النعمه(5)، خصال(6) و امالی(7).

من لایحضره الفقیه

شناخته شده ترین و بزرگ ترین کتاب شیخ صدوق که در دسترس است و بارها چاپ شده و ده ها تن از فقهای بزرگ به شرح، ترجمه و حاشیه بر آن همت گماشته اند، کتاب گران قدر من لایحضره الفقیه است. وی این کتاب را در سال 372ه.ق در روستای «ایلاق» از توابع بلخ نوشت. این کتاب، یکی از اصول چهارگانه فقه شیعه و مأخذ علمی معتبری در احکام شرعی است.(8)

وفات شیخ صدوق

دوران زندگانی شیخ صدوق، عرصه جهاد علمی پویا و پایداری بود. وی همواره با از خود گذشتگی، به گسترش حق و حقیقت می پرداخت و در حمایت از آیین مقدس اسلام و افراشتن پرچم توحید، سخت می کوشید. سرانجام، روزگار آخرین برگ تاریخ زندگانی شکوهمند شیخ صدوق را ورق زد و طومار عمر پربارش را در هم پیچید. عمر با برکتش بیش از هفتاد سال بود(9) و در سال 381 ه.ق در شهر ری از دنیا رفت.(10) ایشان را نزدیک قبر حضرت عبدالعظیم حسنی؛ به خاک سپردند(11) و امروزه مزار پاکش، زیارتگاه مسلمانان است.

______________________________

1. عبدالعلی محمدی شاهرودی، شیخ صدوق،ص 84.

2. همان، ص 86.

3. مقدمه الهدایه، ص 200.

4. همان، ص 186.

5. همان، ص 190.

6. همان، ص 177.

7. همان، ص 184.

8. ویژه نامه بزرگداشت شیخ صدوق، اردیبهشت ماه 1380، ص 91.

9. نجاشی، تنقیح المقال، ج3، ص 155.

10. نجاشی، رجال، ص 392.

11. شیخ عباس قمی، فوائد الرضویه، ج2، ص 563.

کلمات کلیدی
حدیث  |  فقه  |  فقیه  |  شیخ صدوق  |  بزرگداشت شیخ صدوق  |  ویژه‌نامه بزرگداشت شیخ صدوق  |  عبدالعلی محمدی شاهرودی  |  فقیه ری  | 
لینک کوتاه :