احکام اسلام از سوی آفریدگاری حکیم و دانا و بر پایه حکمت و مصلحت وضع شده است تا انسان را در مسیر زندگی مادی و معنوی یاری رساند . این حکمت ها گاه آشکار است و هر کس می تواند با اندکی تامل، وجه، یا وجوهی از آن ها را دریابد; مانند شستن دست پیش از غذا . اما در برخی از احکام، یافتن فلسفه وجودی آن ها به سادگی میسور نیست . برخی از احکام، به آثار و روابط ناشناخته ای اشاره دارد که فهم حقیقت آن ها ابزار خاص خود را می طلبد، روابط و آثاری مانند وضوی پیش از غذا و زیاد شدن رزق، یا جمع کردن آنچه از خوان غذا می ریزد و ... .
قرآن نیز به برخی از این روابط و حقایق ناشناخته توجه داده است:
«در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند، جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند; و به زودی در آتشی فروزان در آیند .» (1)
این گونه مسائل و حقایق از دید دل آگاهان و صاحبان دیدگان برزخی و ملکوتی پنهان نمی ماند و هر یک به فراخور بینایی و دریافت های معنوی خویش، بهره ای می یابند . دکتر غلام رضا جعفری - فرزند مرحوم علامه محمدتقی جعفری - می گوید:
«وقتی که در نروژ بودم [سفر نروژ در هفته های آخر عمر علامه و برای معالجه بوده است]، یکی از دوستان من، استاد را برای شام به منزل خود دعوت کرد . راس ساعت مقرر، من و پدرم، به منزل آن دوست رفتیم . هنگام شام، پدرم ناراحت شد و گفت: «بوی تعفن می آید» . من تصور کردم که ممکن است تومور موجود در مغز، فعالیت مراکز بویایی در مغز را دچار اختلال کرده باشد . من به او توضیح دادم که بوی تعفن در کار نیست، اما او ضمن ابراز ناراحتی از بوی تعفن، از جا برخاست که برود . به ناچار من نیز همراه او از منزل دوستم خارج شدم . صبح روز بعد، من با آن دوستم تماس گرفتم تا راجع به اتفاق شب گذشته عذر خواهی کنم، اما با کمال تعجب، آن دوستم گفت که برای شام شب گذشته، نتوانسته بودم مرغ ذبح اسلامی بخرم و ناچار شدم از مرغ معمولی استفاده کنم . آن دوستم گفت: از این که داشتم مرغ غیر ذبح اسلامی به استادم می دادم، بسیار ناراحت بودم . خیلی خوشحال هستم که ایشان شام نخوردند .» (2)
نکته دیگر این که اهل بیت ( علیهم السلام) به مقتضای «کلم الناس علی قدر عقولهم » ، (3) متناسب با زبان و فرهنگ مخاطبان خویش سخن می گفتند . برای مثال: «انما قصوا الاظفار لانها مقیل الشیطان و منه یکون النسیان » ; (4) «ناخن هایتان را کوتاه کنید ; چرا که ناخن بلند جایگاه شیطان [میکروب] و باعث فراموشی است » . البته تفسیر شیطان به میکروب صرفا یک احتمال قوی است .
امیرالمؤمنین ( علیه السلام) نیز فرمود: «لاتشربوا الماء من ثلمة الاناء و لا من عروته فان الشیطان یقعد علی العروة و الثلمة » ; «از شکاف و دستگیره ظرف نیاشامید که محل نشستن شیطان است » . (5) در روایتی دیگر می خوانیم که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «از دستگیره ظرف نیاشامید که محل جمع شدن چرک است » . (6) بنابراین، باید دقت کرد تا به مقصود اصلی حدیث، دست یافت .
آداب خوردن
1 . نیت الهی داشته باشد: پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در رهنمودی به ابوذر فرمود: «یا اباذر لیکن لک فی کل شی ء نیة صالحة حتی فی النوم و للاکل » ; (7) «ای ابوذر! باید در هر کاری نیتی پاک داشته باشی، حتی خوردن و خوابیدن .»
مرحوم شیخ رجبعلی خیاط - عارف نامور - به شاگردان خود بارها تذکر می داد که همه کارها باید برای خدا باشد، و می افزود: «هر گاه این استکان چای را به قصد خدا بخوری، دل تو به نور الهی منور می شود . ولی اگر برای حظ نفس خوردی، همان می شود که خواسته بودی .» (8)
«آیت الله مهدوی کنی فرمودند: در آغاز تحصیل و اوایل طلبگی، وقتی خواستم لباس برای خود بخرم - بعد از این که لباس عاریه مرحوم برهان را می خواستم پس بدهم - پیش شخصی به نام رجبعلی خیاط رفتم . در آن هنگام چهارده - پانزده سال داشتم . پارچه ای را برای ایشان بردم . محل کار او در منزلش و در اتاقی نزدیک در بود . قدری نشستم . ایشان آمد و گفت: «خوب! حالا می خواهی چه بشی؟» گفتم: طلبه . گفت: «می خواهی طلبه بشی یا آدم؟»
من قدری تعجب کردم که چرا یک کلاهی، با یک معمم این گونه حرف می زند . سپس گفت: «ناراحت نشو! طلبگی خوب است، ولی هدف آدم شدن باشد . به شما نصیحتی می کنم، فراموش نکن . از همین حالا که جوان هستی و آلوده نشده ای، هدف الهی را فراموش نکن . هر گاه کاری می کنی، برای خدا انجام بده; حتی اگر چلوکباب هم خوردی، به این قصد بخور که نیرو بگیری و در راه خدا عبادت کنی و این نصیحت را در تمام عمر فراموش نکن .» (9)
در این مورد، مثال استاد قرائتی بسیار گویاست: انسان می تواند با نیت غسل به استخر شیرجه بزند که هم ثواب ببرد و هم شنا کند و می تواند بدون نیت شیرجه بزند که فقط شنا کرده است . کارهای دیگر و از جمله خوردن و آشامیدن و ورزش کردن و ... نیز این چنین است .
2 . آنچه می خورد حلال باشد
خدای متعال می فرماید: «کلوا مما رزقکم الله الیه حلالا طیبا ...» ; «از آنچه خداوند روزی شما گردانیده، حلال و پاکیزه را بخورید ... .»
امام صادق ( علیه السلام) از پدرانش، از رسول خدا روایت کرده است که «غذا اگر چهار ویژگی داشته باشد، پس کامل (بی نقص) است: از حلال تهیه شده باشد و خورندگان آن متعدد باشند و در ابتدا نام خدای بزرگ برده و در پایان سپاس گفته شود .» (10)
رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «هر که روزی حلال بخورد، فرشته ای بر فراز او برای او استغفار کند تا از خوردن ست بکشد .» (11)
نیز فرمود: «هر کس لقمه حرامی بخورد، چهل شبانه روز نماز او پذیرفته نمی شود و دعای چهل صبح گاه او نیز مستجاب نمی گردد و هر گوشتی که (لقمه) حرام رویانیده باشد، مستوجب آتش است و یک لقمه نیز گوشت می رویاند .» (12)
نیز فرمود: «هر کس اهمیت ندهد که مالش را از چه راهی به دست آورده، خدا نیز اهمیت نمی دهد که از کدامین راه به آتش داخلش کند .» (13)
3 . بهترین ساعات و در دو وعده غذا بخورد
بر اساس آیات و روایات، بهترین زمان غذا خوردن، صبح و شام است . در آیه 62 سوره مریم می خوانیم . «لهم رزقهم فیها بکرة و عشیا ...» ; روزی شان صبح و شام در آن جا (بهشت) (آماده) است .»
امام صادق ( علیه السلام) فرمود: «ترک العشاء خراب البدن » ; (14) «شام نخوردن، موجب خرابی بدن است .»
در حدیثی از امیرالمؤمنین ( علیه السلام) روایت شده است که «غذا نخوردن در شب انسان را پیر می کند» . و فرمود: «چون کمی پیر شد، باید هر شب پیش از خواب چیزی بخورد که بهتر به خواب می رود و دهانش خوشبو می شود یا خلقش نیکو می گردد .» (15)
امام صادق ( علیه السلام) فرمود: «پیرمرد، غذای شب را رها نمی کند، هر چند به یک لقمه باشد .» (16)
4 . وضو گرفتن یا شستن دست ها، پیش از غذا
آثار شستن دست ها و وضو گرفتن:
1 . رزق را زیاد می کند ; (17)
2 . فقر را برطرف می سازد ; (18)
3 . هم و پریشانی را زایل می کند ; (19)
4 . بر عمر می افزاید ; (20)
5 . نور چشم را زیاد می کند ; (21)
6 . نعمت را پایدار می کند ; (22)
7 . بیماری را دور می سازد . (23)
امام صادق ( علیه السلام) می فرماید: «چون دستت را برای غذا خوردن شستی، با دستمال خشک نکن; زیرا تا رطوبت به ست باقی است، برکت در غذا خواهد بود» . (24) «... و چون پس از غذا وضو بگیرد (یا بشوید)، با دستمال خشک کند» . (25) «چون پس از غذا دست بشویی، با تری دست، بر دیده بکش که امان از درد چشم است .» (26)
5 . در میهمانی، میزبان پیش از دیگران شروع کند (27)
در روایت است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) تا میهمان از غذا خوردن دست نمی کشید، خود را به خوردن مشغول می کرد . (28)
6 . در ابتدای غذا خوردن «بسم الله الرحمن الرحیم » بگوید
«اذا اکلت او شربت فقل: الحمدلله » ; (29) «اگر چیزی خوردی یا نوشیدی، خدا را سپاس گو .»
امام علی ( علیه السلام) فرمود: «اگر کسی موقع غذا خوردن، نام خدا را بگوید، من ضمانت می کنم که از آن غذا دردی به او نرسد . » (30)
در این زمینه، دعاهایی نقل شده که می توانید برای آگاهی از آن ها به حلیة المتقین ص 241 و وسائل الشیعه، ج 24، باب 59 و دیگر منابع مراجعه کنید .
7 . متواضعانه غذا بخورد و از شیوه متکبران بپرهیزد
پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به هنگام غذا خوردن، کفش هایتان را درآورید ; چه آن که سنتی نیکو و برای پاها راحت تر است .» (31)
تواضع به هنگام غذا خوردن، در واقع احترام گذاشتن به نعمت های خدا و سپاس از اوست . علامه مجلسی می نویسد: «دو زانو بنشیند و خوابیده غذا نخورد ... و چهار زانو نشستن مکروه است و با خدمت کاران و غلامان چیز خوردن و بر روی زمین چیز خوردن، سنت است .» (32)
8 . تکیه ندهد (33)
یک وجه این حکم می تواند برای دور ماندن از تکبر و تشبه به متکبران باشد . (34)
9 . با دست راست غذا بخورد
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اذا اکل احدکم فلیاکل بیمینه ...» ; (35) «اگر کسی از شما غذا خورد، با دست راست بخورد . »
امام صادق ( علیه السلام) فرمود: «لاتاکل بالیسری و انت تستطیع » ; (36) «با دست چپ نخور، در حالی که می توانی (از دست راست استفاده کنی) .» کراهت استفاده از دست چپ در مورد نوشیدن نیز وارد شده است . (37)
10 . ابتدا و انتهای غذا نمک بخورد (38)
در برخی روایات، به جای نمک در پایان غذا، سرکه توصیه شده است . (39) از جمله خواص سرکه، قدرت بخشیدن به ذهن و عقل است . (40) برای نمک نیز در روایات، خواص فراوانی آمده که مصون ماندن از جذام، پیسی، درد حلق، دندان درد و درد شکم از جمله آن هاست . (41) بنابراین هر دوی آن ها مفید است و هر یک را می توان اختیار کرد .
11 . به غذا فوت نکند (42)
این حکم شرع - که به غذای داغ، برای خنک کردن آن، فوت نکند - در عرف جامعه ما نیز کاملا جاافتاده است . فوت کردن به غذا، می تواند ضررهای فردی و اجتماعی داشته باشد، از جمله:
- با فوت کردن، چیزی از غذا بر سفره یا غذای دیگران بریزد ;
- بوی دهان در هوا پخش و به مشام دیگران برسد ;
- گاه موجب انتقال بیماری می شود;
در کتاب «اعجاز اسلام از نظر اخبار» آمده است: «... اگر دو لوله آزمایش، در هر کدام مقداری محلول باز و محلول فنولفتالئین ریخته شود، تولید رنگ ارغوانی خواهد کرد، در این صورت، اگر به یکی از آن دو لوله آزمایش، مقداری اسید کلریدریک اضافه کنیم، رنگ ارغوانی تبدیل به مایع سفید رنگی می شود و اگر به جای اسید کلریدریک، در دیگری به وسیله دهان بدمیم، نیز رنگ ارغوانی تبدیل به مایع سفید رنگ خواهد شد و نیز تحقیق و آزمایش ثابت کرده که هیچ ماده ای غیر از اسید کلریدریک نمی تواند رنگ ارغوانی را تبدیل به مایع سفید رنگ کند . با این مقدمه، نتیجه چنین می شود که هوای دهان که مرکب از دو اکسیژن و یک هیدروژن است، اگر به دو محلول باز و فنولفتالئین دمیده شود، تولید اسید کرده، رنگ ارغوانی را تبدیل به مایع سفید رنگ می کند و تحقیقات طبی هم ثابت کرده که اسید کلریدریک برای معده ضرر و زیان فوق العاده ای دارد . لذا می توان گفت که وصی ششم پیامبر اسلامی (صلی الله علیه و آله) از این جهت و جهات دیگری که هنوز برای بشر مخفی است، از دمیدن به چیزهای گرم، اعم از خوردنی و آشامیدنی به عنوان مکروه، جلوگیری و نهی نموده است .» (43)
12 - از جلوی خویش غذا بردارد (44)
13 - لقمه کوچک بردارد و خوب بجود (45)
14 - با غذا سبزی میل کند (46)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «انی لا اکل علی مائدة لیس فیها خضرة » ; (47) «من از سفره ای که سبزی در آن نباشد، نمی خورم .»
این همه تاکید نشان دهنده خواص ارزشمند سبزی است .
15 - با صدا غذا نخورد (48)
این صدا ممکن است از جویدن یا قورت دادن و یا غیر این ها باشد که همه آن ها ناخوشایند است .
16 - در هنگام غذا خوردن کمتر به صورت دیگران نگاه کند
امام حسن ( علیه السلام) فرمود:
«... (از جمله آداب سفره) و اما آن چهار [چیز است] که از باب رعایت ادب می باشد: خوردن از آن چه در جلوی توست، کوچک گرفتن لقمه، خوب جویدن غذا و کمتر نگاه کردن به صورت مردم است .» (49)
17 - غذا خوردن را طول بدهد
در روایت است که نشستن سر سفره را طولانی کنید که از عمرتان محسوب نمی شود، (50) و این تاکید، نشان دهنده اهمیت جویدن غذا و آرام خوردن است و چه بسا معنای آن، تاثیر خوب جویدن و آرامش به هنگام خوردن در طول عمر باشد .
18 - کم بخورد و از پرخوری بپرهیزد
امیرالمؤمنین ( علیه السلام) فرمود: «کم خوردن نفس را گرامی تر و تندرستی را پایدارتر می کند» . (51) «هر گاه خداوند بخواهد بنده خود را اصلاح گرداند، سه چیز نصیب او کند: کم گویی، کم خوری و کم خوابی .» (52)
ادامه دارد ...
به علت کثرت پی نوشت ها، از چاپ آن ها خودداری نمودیم . پی نوشت های این مقاله در دفتر مجله موجود می باشد .
جستجو در قاموس نور