هجرت حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) از مدینه به مرو، هجرتی اجباری بود که هر نوع تصمیم گیری را از وی سلب کرده بود. لذا خاندان پیامبر و خاصان امام که بی فروغ او زندگی برایشان مفهومی نداشت، قصد هجرت به ایران کردند و لیکن مخالفت دستگاه خلافت باعث شد تا هجرت حضرت فاطمه معصومه(س) با یکسال تاخیر صورت پذیرد.
حسن بن محمد بن حسن قمی گوید:
«از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام که به قم آمدند، فاطمه بود دختر موسی بن جعفر علیها السلام.
چنین گوید بعضی از مشایخ قم که چون امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام را از مدینه بیرون کردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او سنة ماتین، خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام در سنه احدی و ماتین به طلب او بیرون آمد.
چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید که میان من و میان شهر قم چه قدر مسافت است، او را گفتند که ده فرسخ است.
خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول کرد ...»
هجرت علویان
مؤلف تاریخ قم علاوه بر هجرت حضرت فاطمه معصومه(س)، از مهاجرت گروهی از فرزندان ابوطالب به این شهر مقدس خبر می دهد که جز نام برخی از آنها در کتب انساب، هیچ اطلاعی نیست. به احتمال زیاد تمامی این مهاجرتها پس از هجرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) صورت گرفته باشند.
از مهمترین و معتبرترین کتب انساب که مهاجرت آل ابوطالب را به ترتیب نام شهرها تنظیم کرده، ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا می باشد. وی در «منتقلة الطالبیین » به مهاجرت قریب به پنجاه تن از خاندان موسوی به ایران اشاره می کند که به شهرهایی چون آذربایجان، ارجان (بهبهان)، آبه (از نواحی قم)، آمل، بلخ، بخارا، ترنجه (از نواحی بین آمل و ساری) ترمذ، جندی شاپور، جره (از روستاهای شیراز). خراسان، رامهرمز، ری، شاپور (از نواحی فارس)، سیرجان، شیراز، طبرستان، طوس، فسا، قزوین، قم، نیشابور، همدان و هرات هجرت نموده و در آن شهرها سکنی گزیده اند.
البته در ایران علاوه بر دو مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا(ع) وحضرت فاطمه معصومه(س)، آرامگاههای دیگری نیز به عنوان فرزندان امام کاظم(ع) معروف هستند که پس از هجرت امام رضا(ع) به ایران آمده و در ایران قبل از رسیدن به امام(ع) به شهادت رسیده و یا از دنیا رفته اند. برای نمونه به موارد زیر اشاره می شود:
1- حضرت احمد بن موسی(ع)
حضرت سید میراحمد بن موسی(ع) معروف به «شاه چراغ »، برادر امام رضا(ع) و بزرگترین پسر امام کاظم(ع) پس از ایشان است که بعد از ولایتعهدی امام رضا(ع) عزم خراسان نمود و در دو فرسنگی شیراز، خبر شهادت امام رضا(ع) به ایشان رسید و چون مامون دستور قلع و قمع علویان را داده بود، لذا این بزرگوار در خطه شیراز به دست حاکم آنجا شهید گردید. شاید پس از این واقعه بود که فرزندش «شاهزاده ابراهیم » به قم مهاجرت نمود.
2- حضرت سید علی اکبر
امامزاده سید علی اکبر که آرامگاهش در 18 کیلومتری شمال شرقی شهرضا (قمشه) واقع است، نیز از برادران حضرت امام رضا(ع) و شاه چراغ دانسته شده است. که به مناسبت حضور امام(ع) به ایران مهاجرت کرده، و قبل از رسیدن به طوس در شهر مذکور از دنیا رفته است. اطلاع دقیقی از رحلت یا شهادت ایشان در دست نیست.
به همراه کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) بیست و سه نفر علوی از خاندان موسوی شامل برادران و برادرزادگان بودند.
3- حضرت شهرضا
حضرت شهرضا به روایتی فرزند امام موسی کاظم(ع) است که به امر برادر خود حضرت امام رضا(ع) برای ارشاد مردم این حدود به دیار اصفهان (قمشه) رهسپار شده و سپس به دست ظلمه در کنار کوه شهرضا شهید گردیده است.
4- حضرت صالح
مطابق کتیبه بالای سر در صحن و زیارتنامه، از پسران حضرت موسی بن جعفر(ع) و برادر امام هشتم(ع) به شمار می رود.
5- امامزاده عبدالله
نسب امامزاده عبدالله، واقع در ناحیه اسدآباد، چنین یاد شده است: «عبدالله بن موسی الکاظم(ع)».
6- امامزاده عبدالله
امامزاده عبدالله واقع در دماوند را از فرزندان امام موسی کاظم(ع) می دانند. شیخ مفید ضمن برشمردن فرزندان امام موسی کاظم(ع) از عبدالله نیز نام برده است. در شرح احوالش نوشته اند که آن بزگوار، روی به ولایت دماوند نهاد، چون بدانجا رسید، قاسم هالی و سهراب هالی و فرزندان و برادرانشان خبر یافتند و راه برایشان گرفتند و شهید کردند.
مؤلف کتاب منتقلة الطالبیین به مهاجرت شمار دیگری از سادات اشاره می نماید که با توجه به سلسله انساب آنها، از مهاجران عصر رضوی محسوب می شوند.
هجرت اصحاب امام کاظم(ع)
علاوه بر سادات موسوی، حسینی و حسنی، بعضی از اصحاب امام کاظم(ع) که از اصحاب امام رضا(ع) نیز هستند به ایران مهاجرت نموده اند و به طور غالب در قم سکونت نموده اند و یا نخست در شهر دیگری چون اهواز سکونت نموده و سپس به قم منتقل شده اند. اصحاب امام کاظم(ع) که هجرت اختیار نموده اند، به قرار زیر است:
- ابراهیم بن محمد اشعری
- ابراهیم بن هاشم
- ابوحریر قمی (زکریای ادریس)
- احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری، ابوعلی قمی
- حسین بن سعید اهوازی
- حسین بن مالک قمی
- ریان بن شبیب
- ریان بن صلت
- زکریا بن آدم
- سعد بن سعد اشعری قمی
- سهل بن یسع
- عبدالعزیز بن مهتدی
- عبدالله بن صلت
- علی بن ریان بن صلت
- محمد بن حسن اشعری
- محمد بن سهل قمی
- محمد بن علی بن عیسی اشعری قمی
- مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری
البته ممکن است برخی از این اصحاب در طی مسافرتهای عدیده ای که به حجاز و عراق داشته اند از امام کاظم(ع) حدیث آموخته باشند و موطن اصلی آنها قم بوده باشد.
شخصیتهای همراه حضرت معصومه(س)
به همراه کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) بیست و سه نفر علوی از خاندان موسوی شامل برادران و برادرزادگان بودند. نام برادران همراه کریمه اهل بیت به نقل مؤلف «بحر الانساب » به ترتیب زیر است:
1- فضل
2- علی
3- جعفر
4- هادی
5- قاسم
6- زید
به حسب ظاهر، «هادی » تصحیف «هارون » باشد. چون در کتب انساب از هادی به عنوان یکی از فرزندان امام کاظم(ع) نام برده نشده و غیر از امام علی بن موسی الرضا(ع) فرزند دیگری به نام علی نداشته است و چون زید معروف به «زید النار» در بصره قیام کرده بود و وی را نزد امام رضا(ع) برده بودند، بعید به نظر می رسد که همراه کاروان حضرت معصومه(س) بوده باشد. بدین ترتیب ممکن است چهار تن از افراد فوق همراه کریمه اهل بیت بوده باشند:
1- فضل
2- جعفر
3- هارون
4- قاسم
جستجو در قاموس نور