کریمه اهل بیت
در شماره های قبل از همراهان و مسافت های منازل کاروان نور حضرت معصومه(س) سخن گفتیم اینک دراین شماره به معرفی بیشتر شهرستانها و منازل بین راه می پردازیم.
1. مدینه
مدینه از سال اول هجرت تا زندانی شدن امام کاظم(ع)، محل سکونت دائمی آل رسول(ع) محسوب می شد. با شهادت امام کاظم(ع)، در بغداد، امام رضا(ع) بار دیگر منصب امامت را در مدینه تداوم بخشید تا آنگاه که با هجرت اجباریش به خراسان، علویان و اصحاب خاص آن بزرگوار نیز راه ایران را در پیش گرفتند. حضرت فاطمه معصومه(س) و کاروان همراهش یکی از این گروههای مهاجر بودند.
تاریخ نویسان زیادی از انگیزه و چگونگی هجرت مهاجران علوی به ایران و سلوک عملی آنان در مدینه سخنی به میان نیاورده اند اما با توجه به حیات سیاسی و فرهنگی آن دوره می توان دریافت که هجرت امام رضا(ع) به ایران عامل اساسی این مهاجرتها بود.
زیرا امام رضا(ع) پیشوای دینی و سیاسی شیعیان، به خصوص علویان و خاندان طهارت، بود و سرپرستی خاندان موسوی پس از شهادت امام هفتم(ع) را نیز بر عهده داشت; چنانکه در وصیت نامه امام موسی کاظم(ع) به این مساله تصریح شده است. از این روی علویان و بخصوص خاندان موسوی در پیوستن به امام رضا(ع) اصرار داشتند. به یقین حضرت معصومه(س) و همراهان نیز با همین انگیزه هنگام خارج شدن از مدینه با رسول خدا(ص) وداع کرده، راه طولانی مرو را در پیش گرفتند.
2. معدن نقره
در منزلگاه معدن نقره بدویان بسیاری ساکنند. آب شرب اندک ساکنان آن از چاهها تامین می شود. این منزلگاه محل تلاقی راه مدینه، کوفه و بصره است; اصطخری در این باره می گوید:
«از کوفه تا مدینه بیست مرحله دارند... و از بصره به مدینه هژده مرحله باشد و به معدن نقره راه کوفه و بصره به هم اوفتد».
از مدینه تا معدن نقره، مسیر مشترک حضرت امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است و از معدن نقره امام رضا(ع) راه «نباج » را در پیش گرفت و حضرت معصومه(س) به قادسیه رفت تا از مسیر کوفه به برادر بپیوندد.
3. قادسیه
روستای کوچکی نزدیک کوفه و در مسیر کاروانهای حج است.
خسروپرویز، برای دفع اتراک شخصی به نام قادس را به آنجا فرستاد و به این جهت این روستا به نام او «قادسیه » نامگذاری شد.
ابوالفداء موقعیت قادسیه را در «تقویم البلدان » اینگونه به تصویر کشیده است:
«قادسیه شهری است کوچک با نخلستان ها و آب ها. قادسیه و حیره و خورنق همه در حاشیه بیابان و کنار سواد عراق واقع شده اند. بیابان در جانب غربی این شهرها، و نخلستان ها و رودها در جانب شرقی آنهاست ».
در «المشترک » آمده است که: قادسیه شهرکی است. میان آن و کوفه پانزده فرسخ است. بر سر راه حجاج، واقعه قادسیه در ایام عمر بن الخطاب در آنجا اتفاق افتاد. نیز قادسیه قریه ای است بزرگ نزدیک سامرا در آنجا شیشه می سازند. در «الترتیب » آمده است که: قادسیه را بدان جهت بدین نام خوانده اند که اهل قادس بدان نزول کردند. و قادس قریه ای است در مروالرود.
4. کوفه و نجف
کوفه از شهرهای اقلیم سوم از عراق، بر کناره شعبه ای از فرات قرار دارد. مؤلف «حدود العالم » در این باره می گوید:
«کوفه، شهرکی است بر لب رود فرات نهاده و بنای وی سعد بن ابی وقاص کرده است و روضه امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کرم الله وجهه) آنجاست ».
ابوالفداء به نقل از العزیزی می نویسد:
«کوفه » به قدر نیمه ای از بغداد است و قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کرم الله وجهه) در نزدیکی آن است. مشهدی عظیم ساخته اند و مردم از اقطار زمین به زیارت آن می آیند. در «الترتیب » آمده است که کوفه را از جهت تدویر بنایش بدین نام خوانده اند. چه عرب وقتی توده ای از رمل را به شکل مدور بیند گوید: «رایت کوفانا» و نیز گفته اند: از جهت اجتماع مردم در آن به کوفه موسوم شده، چه وقتی رمل ها در یک جا بر هم انباشته شوند، گویند: «تکوف الرمل ».
مدینه از سال اول هجرت تا زندانی شدن امام کاظم(ع)، محل سکونت دائمی آل رسول(ع) محسوب می شد.
با توجه به این نکته مرقد مطهر امام علی(ع) تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه نیز درگذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی(ع) رفته است.
در این شهر شمار زیادی از علویان نیز مدفونند که آرامگاه «مسلم بن عقیل » یکی از آنهاست.
5. بغداد و کاظمین
در «اللباب » آمده است که:
«بغداد» را بدان سبب بدین نام خوانده اند که به «کسری »، خواجه سرایی از مردم مشرق اهداء شد. و کسری این سرزمین را بدو اقطاع داد و آن خواجه سرا را بتی بود که در مشرق می پرستیدند به نام «بغ » و چون آن اقطاع بدو داد او را «بغ داد» خواند.»
از این رو فقهاء از ذکر این نام کراهت دارند و بدین سبب منصور آن را «مدینة السلام » نامید. چه دجله را «وادی السلام » می گفتند.
«... برخی گویند: «بغ » به زبان فارسی به معنی «بستان باغ » است و «داد» نام مردی است. یعنی بستان داد. باغ داد...».
حمدالله مستوفی در باره مرقد امام زادگان در این شهر می گوید:
«... بر ظاهر آن مشاهد و مزارات متبرکه بسیار است. بر جانب غربی مشهد حضرت امام موسی کاظم و نواده او حضرت امام محمد تقی الجواد (رضی الله عنهما) است و آن موضع اکنون شهرچه ای است، دورش شش هزار گام بود...».
با توجه به این نکته که حضرت فاطمه معصومه(س) از مسیر بغداد راه مرو را در پیش گرفته، به احتمال زیاد به زیارت مرقد حضرت باب الحوائج امام موسای کاظم(علیه آلاف التحیة و الثناء) نیز نائل آمده است.
با توجه به این نکته مرقد مطهر امام علی(ع) تا زمان هارون الرشید مخفی بود و امامان شیعه و اصحاب خاص پنهانی به زیارت آن حضرت می رفتند، به نظر می رسد حضرت فاطمه معصومه نیز درگذر از این شهر به زیارت مرقد مطهر حضرت علی(ع) رفته است.
بغداد تا «ری »
حضرت فاطمه معصومه(س) در ادامه مسیر مدینه تا مرو، می باید خود را از راه بغداد به شهر ری می رساند و از آنجا راه شمال را در پیش می گرفت و از راه آمل، ساری و ... به مرو می رفت و یا از راه ری، ورامین، خوار، سمنان و ...، که راه کویری است، به برادر می پیوست.
لیکن در اثر حمله دشمنان اسلام و کشته شدن مردان و بیماری آن حضرت از راه ساوه به قم آمد و در قم به لقاءالله پیوست.
مهمترین شهرها و منازلی که حضرت معصومه(س) و کاروان همراه در ادامه مسیر از بغداد تا ساوه پیمودند عبارتند از:
1 - از بغداد تا نهروان: 4 فرسخ.
2 - نهروان تا دیر ترمه: 4 فرسخ.
3 - دیر ترمه تا دسکره: 8 فرسخ.
4 - دسکره تا جولا:7 فرسخ.
5 - جولاء تا خانقین:7 فرسخ.
6 - خانقین تا قصر شیرین:6 فرسخ.
7 - قصر شیرین تا حلوان: 5 فرسخ.
8 - حلوان تا مای ذرواستان: 4 فرسخ.
9 - مای ذرواستان تا مرج القلعه:6 فرسخ.
10 - مرج القلعه تا زبیدیه:7 فرسخ.
11 - زبیدیه تا خوش کارش:3 فرسخ.
12 - خوش کارش تا قصر عمر: 4 فرسخ.
13 - قصر عمر تا قرماشین: 8 فرسخ.
14 - قرماشین تا شبدیز:3 فرسخ.
15 - قرماشین تا دکان:6 فرسخ.
16 - دکان تا قصر اللصوص:7 فرسخ.
17 - قصر اللصوص تا خنداد:7 فرسخ.
18 - خنداد تا همدان: 8 فرسخ.
19 - همدان تا بوزنجرد:9 فرسخ.
20 - بوزنجرد تا طرزه: 8 فرسخ.
21 - طرزه تا روذه:7 فرسخ.
22 - روذه تا سونقین:7 فرسخ.
23 - سونقین تا ساوه: 8 فرسخ.
در ادامه مسیر اصطخری فاصله ساوه تا قم را 12 فرسنگ ذکر می کند.
6. همدان
همدان شهری جلیل القدر دارای اقلیمها و انسانهای بسیار است که در سال بیست و سه فتح شد و خراج آن شش میلیون درهم بود و همان است که «ماه بصره » نامیده می شود. چه خراج آن در حساب بخششهای اهل بصره حمل می شده است. و آب آشامیدنی اهالی آن از چشمه ها و رودخانه هایی بود که در زمستان و تابستان جریان داشت و برخی از آنها تا «شوش » از استانهای اهواز جاری می شد و سپس به «دجیل » [دجله کوچک] نهر اهواز پیوسته تا شهر اهواز می رسد.
7. ساوه
ساوه در مغرب ری و در جنوب طالقان است و آوه در جنوب غربی ساوه واقع شده است. ساوه شهر بزرگی بود که بر سر راه حجاج خراسان بازارهای نیکو داشت. شهری خوش با خانه های نیکو بود. میان ساوه و قم، دوازده فرسخ است. و در «اللباب » آمده است که: ساوه میان ری و همدان است.
مؤلف تاریخ قم از حضور حضرت فاطمه معصومه(س) در شهر ساوه خبر داده است; که با کاروانی جهت ملاقات برادر امامش، از مدینه راهی مرو بود و در ساوه بیمار شد و به قم آمد.
اما مؤلف بحرالانساب علت بیماری حضرت را مسموم شدن ایشان در ساوه ذکر می کند، همانگونه که برادران آن بانو در این شهر به شهادت رسیدند و در اثر سمی که به بانوان کاروان داده شد، «فاطمه صغری »(س) قبل از «فاطمه کبری »، حضرت معصومه(س) در روستایی از روستاهای آشتیان به شهادت رسید. در بحرالانساب آمده است.
«اما ستی فاطمه ملقب به معصومه خاتون دختر امام کاظم (علیه السلام) علو مرتبه زیاده از حد بیان است، در سال دویست و یک هجری زمان ولایت عهدی حضرت امام رضا (علیه السلام) با برادران خود فضل و علی و جعفر و هادی و قاسم و زید با بعضی از برادرزادگان و چند خدمه از بغداد به عزم دیدار برادر عازم خراسان شدند. بعد از طی طریق چون به شهر ساوه که یک منزلی قم است، رسیدند ملحدان ساوه خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه کردند، آخرالامر تمامی امامزادگان که بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند که امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند...»
حمله حرامیان بنی عباس در ساوه به کاروان حضرت فاطمه معصومه(س) و شهادت مردان کاروان و مسموم کردن بانوان از سوی برخی دیگر از مورخان نیز تایید شده است.
استاد جعفر مرتضی عاملی بر این عقیده است که حضرت فاطمه معصومه(س) در این تهاجم به دست عباسیان مسموم شده است.
«لسترنج » هم در کتاب «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی » به مسمومیت کریمه اهل بیت اشاره نموده است.
بعد از طی طریق چون به شهر ساوه که یک منزلی قم است، رسیدند ملحدان آنجا خبر شدند، در صدد اذیت برآمده، با امام زادگان محاربه کردند، آخرالامر تمامی امامزادگان که بیست و سه نفر بودند شهید شدند، چون اهالی قم خبر یافتند، بشتافتند، وقتی رسیدند که امام زادگان شهید شده بودند، آنها را دفن نموده، ستی فاطمه را با خدم و حشم به شهر قم بردند...
«شهر قم در شمال کاشان، چون مزار حضرت فاطمه خواهر امام رضا(ع) معاصر هارون الرشید است. نزد شیعیان شهرت کامل دارد و معروف است، هنگامی که آن معصومه می خواست به دیدار برادرش به خراسان رود، در شهر قم مسموم گردید و وفات یافت.»
تفاوت گزارش لسترنج با دیگران در این است که او محل مسمومیت حضرت معصومه(س) را شهر قم ذکر می کند. اما این گزارش با دیگر قرائن تاریخی موافق نیست. لیکن تاکید او و دیگران به مسمومیت کریمه اهل بیت 7، شهادت آن بانوی مکرمه امری مسلم و غیر قابل انکار می نماید.
از علل پذیرش قول مؤلف بحرالانساب در مورد حمله حرامیان بنی عباس به کاروان مدینه و شهادت مردان کاروان، وجود آرامگاههایی از فرزندان امام کاظم(ع) در شهر ساوه است.
حمدالله مستوفی وقتی از شهر ساوه یاد می کند، به یادآوری مزارها و مشهدهای شهر پرداخته، به تربت امامزاده اسحاق اشاره می نماید:
«... و از مزار اکابر و اولیا تربت شیخ عثمان ساوجی و بر ظاهر آن به جانب شمال مشهد سید اسحاق بن امام موسی الکاظم (رضی الله عنهما) است...»
اسحاق بن موسی بن جعفر(ع) یکی از اولاد ذکور امام کاظم(ع) است که نام وی در کتب انساب میان فرزندان امام هفتم ذکر شده است.
علی اکبر تشید از مزار دیگری در ده کیلومتری شهرستان ساوه بنام امامزاده هارون قدس سره یاد می کند، نامش در کتب انساب در ردیف پسران امام کاظم(ع) ذکر شده است، وی گوید:
«در ده کیلومتری شهرستان ساوه مزاری موجود است که به نام امامزاده سید هارون بن موسی الکاظم (علیه السلام) نامیده می شود و در السنه مردم نسلا بعد نسل از زمان قدیم گفته می شود که این سید جلیل بعد از تفرقه سادات بوسیله سپاه عباسان با جراحات زیادی در داخل زراعات قریه «ورزنه » به زمین افتاده و در حال ضعف و اغماء بوده است. ... عمال مامون ملعون که آن حضرت را جستجو می کرده اند، ... فورا به قتلش مبادرت می نمایند.»
بدین ترتیب دو تن از برادران همراه حضرت معصومه(س) در ساوه به شهادت رسیده اند.
8. تفرش
مؤلف جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان از وجود امامزاده هایی در این منطقه که از فرزندان، بی واسطه و با واسطه، حضرت امام کاظم(علیه السلام) هستند، خبر داده است. به احتمال زیاد این اشخاص از همراهان حضرت معصومه(س) بوده اند که در اثر حمله ای دیگر از سوی عباسیان و یا در اثر جراحتی که داشته اند در بین راه به شهادت رسیده اند.
امامزادگان دیگری که بدون واسطه از فرزندان امام کاظم(ع) بوده و در روستاهای تفرش مدفونند، عبارتند از:
1. محمد فرزند امام کاظم(ع)
این امامزاده در خاور شهر تفرش در کویی است که به مناسبت مزار همین امامزاده محمد، «مشهد» نامیده می شود.
مشهد امامزاده محمد، از بناهای عصر صفویه و آراسته به کاشیکاری، تزئیینات، گچ بری و نقاشی همان دوره است. این مزار دارای بقعه، مرقد، صندوق منبت کاری شده، گنبد و چند ایوان و صحن است.
به نظر می رسد که بنای گنبد به سال 950 هجری آغاز و به سال 956 به پایان رسیده باشد. ولی قسمتی از تزئینات، همزمان بنیان ایوان سردر ورودی صحن 1050 انجام یافته است.
2. امامزاده هادی فرزند امام کاظم(ع)
بقعه ای در دهکده جمزقان در دهستان قاهان از بخش خلجستان به نام امامزاده هادی فرزند موسی کاظم(ع) است که مردم روستاهای دور و نزدیک به زیارت آن می روند. احتمال اینکه این امامزداگان از همراهان حضرت معصومه(س) بوده و در حمله نیروهای بنی عباس متواری و یا شهید شده باشند، وجود دارد.
جستجو در قاموس نور