×

مصاحبه باحضرت آیت الله محمد رضا مهدوی کنی

* در دوران رضاخان، بسیاری از مدارس علمی بسته شد و محدودیتها و مشکلات، به وجود آمده از سوی حکومت رضاخانی، سبب شده بود، تا شمار روحانیان کاهش یابد و نیاز به روحانی، به شدّت احساس می شد; از این روی، پس از شهریور بیست، که مدارس دینی دگربار آغاز به کار کردند،مرحوم پدرم، با این که اهل علم نبود، ولی بسیار به اهل علم و روحانیت علاقه داشت، دوست می داشت که در خانواده اش، فردی ازاهل علم باشد. با این حال، آقای برهان بر معمم شدن من اصرار داشتند و من هم از ایشان اطاعت کردم و در روز عید غدیر، در مراسم جشنی که در مدرسه برگزار شد، با عبا و قبایی که ایشان به من عاریت داده بود (چون قدآقای برهان کوتاه بود، لباسهای ایشان برای من ساز می آمد) و با عمامه ای که خود تهیه کرده بودم، ملبس به لباس روحانیت شدم. ایشان این تقیّدها و برنامه ها را داشت که شاید برخی، چنین برنامه هایی را نپسندند، ولی از رهایی مطلق و بی برنامگی که در پاره ای از مدارس علمی دیده می شود، بهتر است و در مجموع، همین محدودیتها و مراقبتهای ایشان در تربیت و سازندگی طلبه ها بسیار مؤثر بود و در آن روزگار، طلبه های مدرسه ایشان، مورد توجه بودند، حتی در حوزه علمیه قم. امّا در آن دوران، یعنی دوران آقای بروجردی، تلاش می ورزید که مرجعیت در ایران باشد; از این روی، پس از رحلت آقا سید ابوالحسن اصفهانی، شاه پیام تسلیت خود را برای آقای بروجردی ارسال داشت و رسانه ها هم، به گونه ای از ایشان تبلیغ می کردند.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 2856     تاریخ درج : 1390/08/08

13

وطن مرده بود. - اجاقه، یکی پس از دیگری می مردند

چراغها می فسردند.

همه جا شب بود، شب تیره و بی انتها.

شب شکنی برخاست از تبار ابراهیم و بسان شعله ای سرکش، در برابر دیو تباهی آفرین، قد برافراشت.

او را یارانی بود پولادین اراده، روشنایی آفرین، گرما بخش و با ایمان به راه و به فردای روشن.

اینان، آنچه باید ادا کنند، ادا کردند و به سوی نیکه، شتابان روان شدند و گوی سبقت را از هم می ربودند.

اینان، با ایمان، دست به کار زدند، بی آن که به نتیجه بیندیشند، پیروزی یا شکست، در نزد آنان اهمیتی نداشت، آنچه مهمّ می نمود، رسالتی بود که بر دوش داشتند.

رسالت اینان در دوران پوسیدگی و تلاشیِ اخلاقی و اجتماعی ایران دیروز، بیدار کردن و شعله ور ساختن آتش روح بود، آتشی که در زیر انبوهی خاکستر، خفته بود.

اینان، قهرمان بودند، زیرا قلبی بزرگ داشتند، یعنی قلمرو پهناور زندگی درونی را در اختیار گرفته بودند; از این روی، قادر بودند، در برابر جهانی دشمن پایداری کنند، استوار بر زمین بایستند، بی پیرایه و روشن سخن بگویند، دلیرانه، پرده ها را کنار زنند و نامردمیه، دستهای پلید و چهره های خائن را بنمایانند.

این بیدار مردان و هوشیار راهنمایان، وقتی دیدند غرب، مغرب آفتاب حقیقت و شرق، شرقی به اصطبل زندگی مادی و حیوانی است و این دو بینش جهان را زیر سلطه خود در آورده و انسان و جهان را از حقیقت دور می کند و در اصطبل زندگی سرگرم، به پاخاستند و اهداف بلند خویش را مطرح کردند و انسان را به اوج بردند: نه غربی، نه شرقی، اسلامی.

به زندگی معنی دادند و به انسان، جایگاه والا. او را از زمین برکندند و دنیای پر رمز و راز را برایش نمایاندند، دنیایی که این رودخانه بزرگ زندگی، به آن خواهد پیوست.

آری روحانیانی که در صف یاران معمار بزرگ انقلاب درآمده بودند، مردانه برگنداب تحجر پشت پا زدند و با اراده ای پولادین از مُرداب تن، خود را رها ساختند، تا توانستند انسانهایی تربیت کنند و بپرورند، آزاد از مُردابهای تن و از (ایسم)های برون.

آنچه در پیش روی دارید، گفت و گویی است، با یکی از یاران کاروان سالار خورشید، که از زبان خود وی خواهید خواند، شرح ماجرا را که چگونه مردمان، زیر آفتاب کلمات آنان، قد می کشیدند، اوج می گرفتند و صاعقه می شدند و بر سر اهریمن فرود می آمدند.

و خواهید خواند که چه عشق سوزانی در سینه داشتند، تا توانستند به راه ادامه دهند و از هیچ نهراسند و در هنگامه های پر خطر، با اطمینان به فردای روشن، گام بردارند.

حوزه: با تشکر از حضرت عالی که مصاحبه با مجلّه حوزه را پذیرفتید. در ابتدا شمه ای از زندگی تحصیلی و علمی خود را بیان کنید.

بسم اـ الرحمن الرحیم

* بنده، به سال 1310 هـ . ش متولد شدم و پس از تحصیلات دبستانی، به سال 1324 هـ . ش. در چهارده سالگی، به حوزه علمیه وارد شدم و به تحصیل علوم دینی پرداختم.

ابتد، به مدرسه سپهسالار [شهید مطهری] رفتم و چون محیط آن جا را مناسب نیافتم، پس از چند روزی، به مدرسه لرزاده، که مؤسس و سرپرست آن مرحوم آقای برهان بود، رفتم و مشغول به تحصیل شدم. مدت تحصیل من در این مدرسه، سه سال طول کشید. پس از آن، برای ادامه تحصیل، راهی قم شدم. سیزده سال در حوزه علمیه قم، به تحصیل پرداختم و پس از آن، به تهران بازگشتم.

حوزه: به چه انگیزه ای به حوزه علمیه وارد شدید و به سلک روحانیت در آمدید.

* در دوران رضاخان، بسیاری از مدارس علمی بسته شد و محدودیتها و مشکلات، به وجود آمده از سوی حکومت رضاخانی، سبب شده بود، تا شمار روحانیان کاهش یابد و نیاز به روحانی، به شدّت احساس می شد; از این روی، پس از شهریور بیست، که مدارس دینی دگربار آغاز به کار کردند،مرحوم پدرم، با این که اهل علم نبود، ولی بسیار به اهل علم و روحانیت علاقه داشت، دوست می داشت که در خانواده اش، فردی ازاهل علم باشد. ایشان بنده را انتخاب کرد و به حوزه علمیه فرستاد، تا علوم دینی را فرا بگیرم.

امّا انگیزه آن مرحوم: به یاد دارم، روز اولی که به همراه مرحوم پدرم به مدرسه لرزاده، خدمت آقای برهان رفتیم، آقای برهان، رو کرد به پدرم و گفت:

(می خواهی فرزندت را وقف دین کنی، یا قصد مادی داری؟ اگر هدفهای مادّی داری، بهتر است که همین الان دستش را بگیری و بروی!)

اشک در چشمان پدرم حلقه زد و گفت:

(قصد خدمت به دین است.)

همان جا تعهد کرد که هزینه تحصیل مرا بپردازد، به همین جهت، درتمام مدت تحصیل، حتی پس از ازدواج، به اندازه توان خود، به من کمک می کرد.

بنابراین، انگیزه تحصیل من، علاقه شدید پدرم بود به دین و روحانیت و خلأ موجود در آن زمان و من هم پیرو ایشان بودم.

حوزه: مرحوم برهان چه ویژگیهایی داشت و برای تربیت و رشد طلاب چه برنامه هایی را در مدرسه به اجرا گذاشته بود.

* پس از شهریور بیست. که مدارس دینی دوباره آغاز کردند، در تهران،مدرسه لرزاده، پرتلاش ترین و منظم ترین مدرسه ها بود، آن هم به خاطر حضور مرحوم برهان و مراقبتهای شدید ایشان بود.

ایشان بحق وقت می گذاشت و برای تعلیم و تربیت طلاب، دل می سوزاند. می گفت:اینان، فرزندان من هستند. نسبت به تربیت و تهذیب طلاب خیلی مقید بود. از همان ابتد، شرط می کرد که طلبه باید به نوافل و تهجد شب، پایبند باشد.

هر شب، پس از نماز مغرب و عش، برای عموم جلسه موعظه ای داشت که طلاب مدرسه هم، باید شرکت می جستند. اگر کسی در ین جلسه، شرکت نمی جست، یا دیر حاضر می شد، باز خواست می شد. علاوه بر این، برای خصوص طلاب مدرسه، جلسه روضه خوانی، در مناسبتهای گوناگون سال، در مدرسه گذاشته می شد که باید طلاب شرکت می کردند. در این جلسه ه، خود طلاب روضه می خواندند و سینه زنی داشتند.

هر هفته هم، جلسه توسلی برای طلاب برگزار می شد.

خود ایشان، در تمامی این جلسه ها و برنامه ها حضور داشت و بسیار علاقه مند بود که طلاب، با معنویت و مرتبط با خدا و ولایت تربیت شوند و برای رسیدن به این هدف بسیار تلاش می ورزید. گاه، نیمه های شب، به مدرسه می آمد تا از نزدیک، شاهد تهجد طلاب باشد.

ایشان، طلبه های مدرسه را به طور دسته جمعی، به عتبات مقدسه برد. در این سفر، که دو ماه طول کشید، برنامه های ویژه ای برای ما گذاشت: ده شب به مسجد کوفه ما را برد که در آن جا بیتوته و اعتکاف کردیم.

در نجف، برنامه اش این بود که هر روز، ما را به دیدار یکی از علما و مراجع می برد.

این سفر، برای ما از نظر معنوی، سفر بسیار خوبی بود.

رفت و آمدهای طلاب مدرسه را زیر نظر داشت. خاطره ای در این باره دارم که نقل می کنم:

پدرم، خیلی علاقه داشت من خط بیاموزم و خوش خط باشم. به همین جهت، استادی را در خیابان ناصر خسرو دیده بود که به من خط بیاموزاند. هفته ای دو روز می رفتم پیش وی و تعلیم خط می گرفتم.

مرحوم برهان، وقتی متوجه رفت و آمد های من شد، من پرسید:

کجا می روی؟

گفتم: می روم تعلیم خط.

گفت: برای یک جوان، صلاح نیست در خیابانها راه بیفتد!

با این که آن وقته، یعنی پس از شهریور1320،ظواهر و مظاهر دینی بهتر از زمان رضاشاه، رعایت می شد، به خاطر کم شدن فشارهای زمان رضاشاه.

امّا ایشان، به همین مقدار هم راضی نبود، از این روی گفت:

(من برای شما معلم خط می آورم، تا شما را همین جا تعلیم دهد.)

چون گرایش به طلبه شدن کم بود، ایشان سعی می ورزید، همان مقدار کم را نگهدارد; طلبه های مدرسه را زود معمم می کرد.

به یاد دارم، عوامل ملا محسن می خواندم که گفت: باید معمم بشوید!

پدرم موافق نبود، می گفت هنوز زود است و شما به مسائل شرعی آشا نیستید و مردم از شما مسأله می پرسند و شما نمی توانید پاسخ دهید.

با این حال، آقای برهان بر معمم شدن من اصرار داشتند و من هم از ایشان اطاعت کردم و در روز عید غدیر، در مراسم جشنی که در مدرسه برگزار شد، با عبا و قبایی که ایشان به من عاریت داده بود (چون قدآقای برهان کوتاه بود، لباسهای ایشان برای من ساز می آمد) و با عمامه ای که خود تهیه کرده بودم، ملبس به لباس روحانیت شدم.

ایشان این تقیّدها و برنامه ها را داشت که شاید برخی، چنین برنامه هایی را نپسندند، ولی از رهایی مطلق و بی برنامگی که در پاره ای از مدارس علمی دیده می شود، بهتر است و در مجموع، همین محدودیتها و مراقبتهای ایشان در تربیت و سازندگی طلبه ها بسیار مؤثر بود و در آن روزگار، طلبه های مدرسه ایشان، مورد توجه بودند، حتی در حوزه علمیه قم.

حوزه: مرحوم آقای برهان، در نزد چه کسانی درس خوانده بودند و از چه پایه علمی برخوردار بودند.

* مرحوم برهان، از شاگردان مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی و مرحوم آقای شاهرودی بود. مرد وارسته و ملایی بود و تا رسائل و مکاسب، تدریس می کرد، البته از نظر علمی، نسبت به علمای بزرگی که در آن زمان در تهران بودند، شاخص نبود.

حوزه: در تهران، از محضر چه کسانی استفاده کرده اید و اگر از ین روزگار، خاطره ای دارید، بیان کنید.

* غیر از مرحوم برهان، استاد دیگر م، مرحوم آقای سلماسی بود که ادبیات را پیش ایشان خوانده ام. از محضر مرحوم آقای قاضی، امام جمعه دزفول هم بهره برده ام. ایشان به خاطر دوستی که با مرحوم آقای برهان داشت، تابستانها به تهران می آمد. در دو تابستان، در خدمت ایشان، مقداری از سیوطی، و مغنی را فرا گرفته ام.

از آن روزگار، خاطره آموزنده ای به یاد دارم که نقل می کنم:

روزی، پیش آقا شیخ رجب علی خیاط، که از اوتاد بود ومرحوم قمشه ای به ایشان ارادت داشت، رفته بودم، تا بدهم برایم لباس بدوزد.

رو کرد به من و گفت: لباس برای چه می خواهی؟

گفتم: می خواهم طلبه شوم.

گفت: می خواهی طلبه شوی، یا آدم؟

گفت: به عنوان پدر پیر، سفارشی تو را می کنم، همیشه به یاد داشته باش: در زندگی، کارها را فقط برای خدا انجام بده. به تمامی اعمالی که انجام می دهی رنگ خدایی بده، حتی به خوردن و خوابیدن.

کلام این پیر خیاط، اثر خاصی در دل من گذاشت و همواره، کلام او را به یاد می آورم و آرزو دارم چنان باشم که او می گفت.

حوزه: در چه سالی به حوزه علمیه قم رفتید و در آن حوزه، از محضرچه اساتیدی بهره بردید.

* به سال 1368 یا 1327 هـ . ش . در هفده، یا هیجده سالگی، برای ادامه تحصیل به حوزه علمیه قم رفتم. ابتدا درمدرسه فیضیّه و سپس در مدرسه حجیته سکنی گزیدم.

در تهران، تا مطول خوانده بودم; از این روی در حوزه قم، از همان ج، شروع کردم به تحصیل.

اساتیدی که از محضر شان بهره برده ام عبارتند از:

* سطوح عالی، آقایان: مجاهدی، آقا شیخ عبدالجواد جبل عاملی، سلطانی طباطبایی، نجفی مرعشی و شهید صدوقی.

* فلسفه، آقایان: علامة طباطبایی و رفیعی قزوینی.

* کلام، مرحوم شهیدمطهری. ایشان، شرح تجرید تدریس می کرد. البته شرح تجرید، بهانه بود. ایشان از خارج، مطالب بسیار مفیدی ارائه می داد.

* خارج فقه و اصول، پنج سال از محضر آیت اللّه بروجردی استفاده کرده ام و نُه سال از محضر امام. البته درخارج فقه و اصول، از محضر اساتید دیگری هم بهره برده ام، ولی بیشتر و به صورت دائمی، از محضر این دو بزرگوار بهره برده ام.

* تفسیر، علامه طباطبایی، ایشان درس هفتگی تفسیر داشت که بنده شرکت می جستم. همین مباحث، مقدمه تدوین تفسیر المیزان شد.

حوزه: کدام یک از اساتیدی که از محضرشان بهره برده اید، در شما بیش از همه تأثیر گذارده اند.

* غیر از مرحوم برهان که در شکل گیری اولی طلبگی من تأثیر گذارده، سه تن از اساتید بزرگوار که من از محضرشان استفاده برده ام، بیش از همه در شخصیت من اثر گذارده اند، هرکدام از جهتی.

. از نظر جهت گیریهای فقهی و روش برخورد با مسائل فقهی، مرحوم آیت اللّه بروجردی; زیرا ایشان، در فقه، صاحب سبک بود. تا پیش از ایشان، روش معمول در درسهای خارج، این بود که کتاب جواهر،محور قرار می گرفت و نقل اقوالی هم پیرامون آن و آن گاه اظهار نظر. امّا مرحوم بروجردی، در هر مسأله ای به ریشه یابی تاریخی مسأله در فقه شیعه و اهل سنت می پرداخت و از این زاویه، افزون بر اهمیت دادنِ به آرای فقیهان پیشین شیعه، دیدگاههای فقیهان عامه نیز، مورد توجه قرار می گرفت.

با این سبک و روش، نتیجه های بسیار شایسته ای به دست می آورد و به نکته های خوبی دست می یافت. به نظر من، مرحوم امام و آیت اللّه خویی هم، از این روش متأثر بودند.

. از نظر سیاسی و اخلاقی، امام، بیش از همه در شخصیت من اثر گذارده است.

. از نظر فلسفه و آشنایی با قرآن و افکار و اندیشه های نو، مرحوم علامه طباطبایی در من بسیار اثر گذارده است.

یادآوری: علامه طباطبایی، نقش بسیار مؤثر و کار آمد در حوزه های علمیه، بویژه قم و حتی انقلاب اسلامی ایران، داشته است، نقشی که امروز شاید ناشناخته باشد.

به عقیده من،مرحوم علاّمه، در فکر و اندیشه حوزویان، تحولی عمیق ایجاد کرد که این تحول، غیر مستقیم، در انقلاب اسلامی نیز، مؤثر بود.

این دگرگونی را ایشان به تدریج و با حوصله و خلوص تمام، ایجاد کرد.

زمانی که علاّمه طباطبایی به قم مشرف شده بود، نه تنها مباحث فلسفه مورد توجّه نبود، که بسیار از آن دوری می شد و هر کس دور مسائل فلسفی می گشت، از وی به بدی نام می بردند.

مرحوم امام، این تنگناها را احساس کرده بود و از آن روزگار و جوّ حاکم بر آن شکوه داشت:

(خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجر خورده است، هرگز از فشارها و سختیهای دیگران نخورده است…

در مدرسه فیضیّه، فرزند خرد سالم، مرحوم مصطفی از کوزه ای آب نوشید، کوزه را آب کشیدند; چرا که من فلسفه می گفتم.

تردیدی ندارم اگر همین روند ادامه می یافت، وضع روحانیت و حوزه ه، وضع کلیساهای قرون وسطی می شد که خداوند بر مسلمین و روحانیت، منت نهاد و کیان و مجد واقعی حوزه ها را حفظ نمود.)

در چنین فضایی، مرحوم علامه طباطبایی، وقتی نیاز را تشخیص داد، ابتدا در منزل خود، برای شماری اندک از فاضلان درس فلسفه را شروع کرد و کم کم، آن را به داخل حوزه آورد.

آن مرحوم، برای این که بتواند درس را ادامه بدهد، از طرح مباحث حساسیت بر انگیز، خودداری می ورزید. به یاددارم وقتی به بحث وحدت وجود اسفار که رسید، با این که بحث دشواری بود، از آن گذشت و گفت: اینها را خودتان مطالعه کنید.

یا اگر با عکس العمل تندی برمی خورد، به طور موقت، عقب نشینی می کرد و سرسختی نشان نمی داد، تا با مانع مهم تری رو به رو نشود و از هدف اصلی بازبماند.

ازباب نمونه: آیت اللّه بروجردی، سردرس گفته بود:

(شنیده ام برخی از طلاب، درسهایی می خوانند که نباید بخوانند.)

البته این سخن، دو گونه تفسیر شد:

1 . گروهی تفسیر کردند که منظور آیت اللّه برجوردیکسانی است که درس فلسفه می خوانند.

2 . گروهی تفسیر کردند که منظور آیت اللّه بروجردی کسانی است که در حوزه برای ورود به دانشگاه درسهای جدید را می خوانند.

ولی مرحوم علامه، تا این سخن را شنید، درس را تعطیل کرد. هر چه طلبه ها اصرار کردند; ایشان نپذیرفت. در جواب می گفت: چون آقا فرموده اند که نباید درس باشد، ما هم درس نمی گوییم.

آیت اللّه بروجردی، وقتی از قضیّه با خبر می شود، به علامه طباطبایی می گوید: چرا درس را تعطیل کرده اید؟

علامه می گوید: چون شما فرمودید، تعطیل کنم، تعطیل کردم!

آیت اللّه بروجردی می گوید: منظورم این نبوده که شما درستان را تعطیل کنید، بلکه منظورم این بوده است که چنین درسهایی را هر کسی نگوید و همگانی نباشد.

گویا ایشان در پاسخ می گوید: محدودیت از نظر شرکت کنندگان، بیشتر حساسیت بر می انگیزد، ولی سعی می شود مسائل به گونه ای مطرح شوند که ایجاد شبهه نکنند.

تفسیر قرآن نیز چنین بود. در آن روزگار، در حوزه قم، درس تفسیر بود، ولی با همان سبک و روش عامیانه و همگانی، نه یک تفسیر علمی و طلبه پرور و آشنا کننده با قرآن.

مرحوم علاّمه با شگفتی می گفت:

(مگر می شود انسان سی سال اجتهاد کند و با قرآن که منبع اصلی فقه ماست، آشنایی نداشته باشد؟

علمای ما در گذشته، به گونه مستقیم با قرآن سر و کار داشته اند، تفسیر نوشته اند، آیات الاحکام نوشته اند و…)

با این احساس خلأ و نیاز شدید به قرآن، تفسیر قرآن را در حوزه شروع کرد و به عنوان یک درسی که فاضلان حوزه، در آن لازم است گرد هم آیند، جا انداخت.

مطالبی را که ایشان در آن زمان در درس تفسیر قرآن مطرح می کرد، خیلی تازه و به روز بود.

کافی است، نظری افکنده شود به المیزان، آن گاه درک خواهد شد که منظور من چیست.

در آن روزگار، در فضای الحاد و میدان داری روشنفکری وابسته به بلوک شرق و غرب آن که توانست بگوید:

حوزه حرفی برای گفتن دارد، مرحوم علاّمه طباطبایی بود.

وی، با تأمل، اخلاص، پشت کارداری، توانایی علمی و… توانست تحولی عظیم در حوزه بیافریند و در تربیت و رشد بسیاری از شخصیتهای موجود، که هر یک نقش مهم در میهن اسلامی دارند، نقش ایفا کند.

حوزه: چرا در آن برهه از زمان طلبه های تلاش ورز و با معلومات و با معنویت و فاضلان نقش آفرین، بیشتر به چشم می خورد، با اینکه اکنون، زمینه های رشد بیشتر و مهیاتر است و بازدارنده هایی که در آن زمان بوده، اکنون وجود ندارند.

* به نظر من، سه عامل،زمینه ساز بوده است:

1 . رودر رویی با حکومت ضد مردمی و ضد دینی پهلوی و برخوردهای ناشایست آن، با روحانیت و دین، سبب می شد که روحانیان از هر جهت، خود را مجهز کند تا در برابر دشمنی این چنین، بتوانند، قد عَلَم کنند.

2 . موج نوگرایی و نواندیشی در دنیا. این موج، همه محافل و مجامع علمی دنیا را تحت تأثیر قرار داده بود، از جمله ایران را.

حوزه های علمیه نیز، نمی توانستند از این موج به دور بمانند و اثر نپذیرند. ناگزیر باید برای پرسشهای گوناگون، پاسخ می داشتند و این به آگاهیها و دانشهایی نیاز داشت که طلبه باید، با تمام توان در پی آنها باشد، تا از قافله واپس نماند.

3 . وجود اساتید قوی و نخبه در حوزه ه، بویژه در حوزه قم که در جنبه های گوناگون دانش دین و دانش روز آشنایی داشتند و از مقام عرفانی بالایی برخوردار بودند، مانند شخصیتهای بی بدیلی چون: آیت اللّه بروجردی، امام، علاّمه طباطبایی و…

4. وجود استعدادهای ممتاز و نمونه در حوزه که در وضع کنونی بیشتر جذب دانشگاهها می شوند.

5. وجود اشتغالات و مسؤولیتهای موجود پس از انقلاب که قهراً بسیاری از نخبگان را جذب می کند و در آن زمان، این مسؤولیتها نبود و طلاب بیشتر، به کار تحصیل می پرداختند.

حوزه: از ابتدای آشنایی خود با حضرت امام خمینی بفرمایید.

* ابتدای آشنایی من با حضرت امام، به نخستین مشکل فکری آن زمان من و پاسخ حضرت امام برمی گردد.

از آمدن آیت اللّه بروجردی به قم، چیزی نگذشته بود که آیت اللّه سیّد ابوالحسن اصفهانی، به رحمت خدا پیوست.

پس از رحلت آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی، سخن از مرجعیت آقای بروجردی بود. رژیم شاه هم در آن روز سیاستش بر این بود که مرجعیت، در ایران باشد; زیرا خود را تنها حکومت شیعه می دانست و می خواست از این راه، توجه شیعیان جهان را به خود جلب کند.

البته به این سیاست (یعنی بودن نهاد مرجعیت عامه در ایران) تا آخر پایبند نماند و در این اواخر، به خاطرتضادی که با منافعش به وجود آمده بود، سیاست عکس آن را دنبال می کرد و تلاش می ورزید، مرجعیت عامه در ایران نباشد!

امّا در آن دوران، یعنی دوران آقای بروجردی، تلاش می ورزید که مرجعیت در ایران باشد; از این روی، پس از رحلت آقا سید ابوالحسن اصفهانی، شاه پیام تسلیت خود را برای آقای بروجردی ارسال داشت و رسانه ها هم، به گونه ای از ایشان تبلیغ می کردند.

البته، مقام علمی و شخصیتی آقای بروجردی، برای بسیاری شناخته شده بود و نیاز به این تبلیغات و مطرح کردنها نبود. این توجه و گرایش رژیم شاه به ایشان، اگر اثر منفی نداشت، به طور مسلم تأثیر مثبت برای ایشان نداشت.

چنانکه استاد م، مرحوم آقای برهان، به خاطر همین توجه رژیم شاه به آقای بروجردی، با اینکه مقام علمی آن بزرگوار را می ستود، برای تقلید، کسی را به ایشان ارجاع نمی داد و در عوض، آقای شاهرودی را درنجف و آقای حجت را در ایران، برای تقلید معرفی می کرد.

می گفت:

(تأیید مرجع، مربوط به حوزه ها و علماست، چرا باید رژیم شاه دخالت کند.) در هر صورت، ما به پیروی از مرحوم برهان، از آقای حجت تقلید می کردیم.

به قم که آمدم، طلبه های تهرانی به من گفتند:

(با وجود حضرت آیة اللّه بروجردی، جایی برای تقلید از آقای حجت نیست.)

اینان، مرا در باب تقلید، به تردید افکندند و در این مسأله سرگردان بودم، تا این که مرحوم مولایی، که از سردمداران طلبه های تهرانی بود و حجره اش در فیضیّه، مرکز گردهم آیی طلاب تهرانی، به من گفت:

(بهتر است شما این مسأله را از حاج آقا روح اللّه بپرسی. ایشان برای نماز، به مدرسه فیضیّه می آید. نظر ایشان دراین مورد، صائب است.)

آقای مولایی هنگام نماز، حضرت امام را به من نشان داد.

پس از نماز، خدمت آقا رفتم. عرض کردم: آقا من از آقای حجت تقلید می کنم، به نظر شم، چه کسی اعلم است؟ ایشان نفرمود چه کسی اعلم است، ولی فرمود: شما از آیت اللّه بروجردی تقلید کنید. من هم، به فرموده ایشان،تقلیدم را از آقای حجت، به آقای بروجردی برگرداندم.

این، نخستین آشنایی بود که پس از آن هم ادامه داشت و بیشتر شد. اتفاقاً با علامه طباطبایی هم، درهمان ابتد، در مدرسه فیضیّه آشنا شدم. یک وقت که ایشان برای نماز به فیضیّه آمده بود، آقای سبحانی به من گفت: ایشان را می شناسی؟ گفتم:خیر.

گفت ایشان: آقا سیدمحمّد حسین قاضی است. خیلی ملاست. خصوصاً فلسفه خیلی خوب می داند. در منزل درس فلسفه می گوید، اگر می خواهی شرکت کن.

البته در آن زمان در حدّی نرسیده بودم که بتوانم از درس فلسفه ایشان بهره ببرم، ولی بعدها شرکت کردم.

در این جا نکته ای را عرض کنم: در زمانی که ما در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل بودیم، بزرگان حوزه، آنان که خود نماز جماعت نداشتند، مقیّد بودند در نماز جماعت فیضیّه، شرکت بجویند.

حضور اینان درنماز جماعت، درس آموزنده ای بود برای طلاب جوانی که واردحوزه می شدند.

چه خوب است که این سنت نیک، همچنان حفظ شود.

حوزه: تحلیل حضرت عالی، از وارد نشدن حضرت امام در زمان آیت اللّه بروجردی، درمسائل سیاسی و موضع گیری نکردن درباره مسائل حادّ سیاسی چون فدائیان اسلام و… با این که رجل سیاسی بود و آشنای به مسائل سیاسی و دخالت نکردن در امور حوزه، با این که طبق سلیقه وخواست ایشان اداره نمی شد، چه تحلیلی دارید.

* انسان در زندگی امام، به نکته هایی بر می خورد که جای درنگ و تحلیل دارد.

می دانید که امام، کشف الاسرار را سنین جوانی نوشته است. بدون شک، این کتاب، یک اثر سیاسی نیز هست.بنابراین، ایشان از همان جوانی، اهل سیاست بوده و مسائل سیاسی زمان خود را خوب درک می کرده است. و در جریان مسائل سیاسی قرار می گرفته و شنیدیم که با رجال سیاسی حوزوی آن زمان، مانند آقای کاشانی و آقا سید محمد تقی خوانساری، سر و سرّی داشته و… با این حال، تا وقتی که آقای بروجردی در قید حیات بود، در زندگی امام،مسائل سیاسی بروز و ظهوری ندارد.

با این که جریان فدائیان اسلام در آن زمان، یک جریان سیاسی حوزوی بود و بسیاری به موضع گیری له، یا علیه کشیده شدند، ولی از امام، موضع گیری مثبت و یا منفی آشکار نسبت به فدائیان اسلام، دیده نمی شودکه امروز هم، شاید برای بسیاری سؤال انگیز باشد.

بعده، از امام نقل شد که امام با مشی مبارزه مسلحانه موافق نبوده است.

همانند این روش را در مسائل مربوط به حوزه و چگونگی مدیریت آن می بینیم.

با این که حضرت امام، به روش اداره حوزه، انتقادهایی داشت، ولی هیچ گاه، به گونه آشکار، موضع گیری نکرد.

امام حریم زعامت و ولایت حوزه تشیع را لازم الأحترام می دانست و چون زعامت و مرجعیت، با آقای بروجردی بود، امام به احترام ایشان، اقدامی خلاف نظر ایشان نمی کرد.

حضرت امام نظرات و سلیقه های شخصی خود را در همان حوزه درس خود اعمال می کرد. از باب نمونه: به یاد دارم، یک وقتی آقای بروجردی، گفته بود:

(خوب است اساتیدومدرسین، هر روز، سر درس، حدیثی را به عنوان موعظه بخوانند.)

وقتی یکی از شاگردان، این سخن آقای بروجردی را مطرح کرد، امام گفت:

(اگر ایشان حدیث بفرمایند، ما هم حاضریم در درس ایشان حاضر شویم و استفاده کنیم.)

لکن امام، سالی دو بار به هنگام تعطیل شدن حوزه موعظه می فرمود.

تحلیل من این است که حضرت امام، در دوران زعامت آقای بروجردی و در برخورد با ایشان، براساس همان اعتقادی که به ولایتِ فقیه داشت، عمل می کرد.

ایشان، با وجود فقیهی چون آقای بروجردی در رأس امور حوزه و شیعه، چه در مسائل سیاسی و در مسائل حوزوی، احساس وظیفه نمی کردند و اگر هم دیدگاه مخالفی داشت، ابراز نمی کرد. نسبت به فدائیان اسلام، چون آقای بروجردی، روی خوشی به این جمعیت نشان نمی داد و فعالیتهای آن گروه را به مصلحت حوزه آن زمان نمی دید، از این روی، امام هم، موضع گیری له یا علیه نمی کرد. البته خود امام هم، مبارزه مسلحانه را که بدون اجازه فقیه جامع الشرایط باشد، درست نمی دانست. ولی آن گاه که پس از رحلت آیت اللّه بروجردی، زعامت به ایشان منتقل می شود و (حضور حاضرین) مسؤولیت را به دوش ایشان می گذارد، می بینیم که در تمامی مسائل سیاسی حضور فعال می یابد.

حوزه: از چه تاریخی قم را ترک کردید و به تهران بازگشتید و چرا در حوزه قم، نماندید.

* تا سال 1340 هـ . ش. در قم بودم و بسیار علاقه مند بودم که در قم بمانم، ولی مشکلات خانوادگی و اصرار پدرم بر آمدن به تهران، مانع از آن شد که در قم ماندگار شوم; از این روی پس از رحلت آیت اللّه بروجردی، به تهران آمدم.

حوزه: حضرت عالی در حرکتهای سیاسی که به انقلاب اسلامی ایران، به رهبری حضرت امام خمینی انجامید، نقش مهمی داشته اید، بفرمایید از چه زمانی وارد فعالیتهای سیاسی شده اید.

* چون پدرم از نظر دینی خیلی پایبند بود، با کارهای رضاخان، بخصوص کشف حجاب بسیار مخالف بود.

اساساً در روستای کَن م، کارهای رضاخان، ازجمله کشف حجاب،مورد انتقاد بود و مردم، نسبت به کشف حجاب، مقاومت می کردند.

بنابراین، رژیم پهلوی در خانواده و در روستای ما شدیداً منفور، مطرود بود. پس از آن که وارد حوزه علمیه قم شدم، در جمع طلاب تهرانی قرار گرفتم که در آن زمان، در مسائل سیاسی شاخص بودند. از این روی، با نخستین حرکت سیاسی حوزوی آن زمان، که مرحوم نواب صفوی در مخالفت با دفنِ جنازه رضاخان در شهر مقدس قم به راه انداخت، که موفق هم شد، ما هماهنگ بودیم و از هواخواهان ایشان به شمار می رفتیم.

این تفکر سیاسی و ضد دین بودن دستگاه پهلوی، مرا بر آن می داشت تا در هر فرصت مناسبی که پیش می آمد مخالفت خود را ابراز کنم و با کسانی که علیه دستگاه حرکتی انجام می دادند، هماهنگ باشم. همین روحیه سبب شد که در اولین سفر تبلیغی، از دست عمال رژیم کتک بخورم و تبعید شوم.

هیجده سالم بود که به اتفاق یکی از دوستان: آقا سیّد جلال حسینی که اهل کحان بود و هم اکنون، به امامت و تبلیغ و ترویج مشغول است، و چند نفر از طلاب، به اردستان رفتم. آن سال، دهه فاطمیه، با ایّام نوروز، مصادف شده بود و از سویی، بهائیان، در اردستان خیلی فعال بودند.

تصمیم گرفتیم به بهانه دهه فاطمیه، مجالسی را بر پا کنیم، خودمان مجلس روضه خوانی گرفتیم. اولین روز، بنا شد آقای سیدجلال حسینی صحبت بکند. عده ای هم جمع شده بودند.

بهائیان، رئیس ژاندارمری را تحریک کرده بودند که مانع برگزاری مجلس روضه خوانی ما بشود.

از طرف رئیس ژاندارمری، مأموری آمد و گفت: رئیس ژاندارمری گفته است که فردا باید این جا را ترک کنید.

آقای سید جلال حسینی گفت: رئیس ژاندارمری بیخود کرده که چنین گفته است.

فردای آن روز رئیس ژاندارمری آمد. مرا خواست. من رفتم.

به من گفت: فوراً این جا را ترک کن.

گفتم: به چه دلیل می گویی این جا را ترک کنم.

بین من و او بگومگویی شد، سیلی به من زد.

ما را بردند به ژاندارمری. در ژاندارمری، بین آقای سید جلال حسینی و رییس ژاندارمری، بگو مگویی شد و آقای سید جلال، خیلی تند با رئیس ژاندارمری برخورد کرد.

این بگو مگوه، بخصوص که بخشی از آن در پیش مردم اتفاق افتاده بود، رئیس ژاندارمری را خیلی خشمگین کرده بود، از این روی دستهای ما را بستند و بسیار کتک زدند که در بین از همه بیشتر آقای سید جلال کتک خورد.

آقا سید جلال را به اصفهان فرستادند به عنوان زندانی، تا محاکمه بشود و مرا هم به قم فرستادند.

سه روز سفر ما طول کشید. بین راه، شبی در مدرسه (باب ولی) کاشان گذراندیم.

ورود من با آن وضع، تأثیر بسیاری در طلاب کاشان گذاشت و آنان بسیار صمیمانه از من پذیرایی کردند و فردای آن روز، تمامی طلبه ها تا دم ماشین آمدند به بدرقه و این پذیرایی و استقبال و بدرقه، سبب دلگرمی و نشاط من شد و خستگی راه را از تن من به در کرد.

از آن اقامت کوتاه در کاشان خاطرات خوشی دارم و دستاوردهای گرانبها. آن اقامت کوتاه، سبب آشنایی من با آقایان: امامی کاشانی، راستی، حلیمی، علم الهدی، خراسانی و چند نفر دیگر از طلاب کاشان شد و این دوستیها در دوران مبارزات و انقلاب برکتهای فراوانی داشته است. وقتی به قم رسیدم، شنیدم که جریان کتک خوردن ما به گوش آیت اللّه بروجردی رسیده است. در آن زمان، رزم آرا رئیس ستاد ارتش بود و دکتر اقبال، وزیر کشور.

آن روزها سخن از تشکیل مجلس مؤسسان بود. دکتر اقبال، وزیر کشور، برای این موضوع، به نزد آیت اللّه بروجردی آمده بود.

آیت اللّه بروجردی، جریان کتک خوردن ما و توهین به ما را در اردستان به دکتر اقبال گفته بود و باحالت ناراحتی ابراز داشته بود:

(چرا ژاندارمری اردستان، به فرزندان من این چنین توهین کرده است، باید رسیدگی شود.)

آن روز، من در منزل آقای بروجردی بودم. مرا به آقای دکتر اقبال معرفی کردند.

دکتر اقبال از من پرسید: شما کتک خورده اید؟

گفتم: بله.

گفت: رسیدگی می کنم!

رسیدگی کردند و به احترام آقای بروجردی، مسؤولین اردستان را عوض کردند و رئیس ژاندارمری اردستان را شش ماه تعلیق کردند.

جریان دیگر سیاسی که من در آن فعالیت داشته ام، مربوط می شود به دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت. در آن زمان، مسأله انتخابات مجلس شورای ملّی مطرح بود; آیت اللّه کاشانی و آیت اللّه سید محمد تقی خوانساری، اعلامیه داده بودند بر لزوم شرکت عموم مردم در انتخابات. از این روی، ما طلاب هم فکر و هم عقیده، شرکت فعال داشتیم و مردم را به شرکت در انتخابات فرا می خواندیم.

در فیضیه، اطلاعیه این دو بزرگوار را از دیوار کنده بودند. شب متنی را مبنی بر لزوم شرکت در انتخابات، به فتوای این دو بزرگوار نوشتم و به دیوار زدم و تهدید کردم: اگر کسی آن را پاره کند، تنبیه می شود.

در قم، دو نفر کاندید بودند.

1 . آقای تولیت که کاندیدای رژیم بود.

2 . مرحوم سید مهدی رضوی که مردمتدین و مستقلی بود ومی توان گفت: کاندیدای روحانیت بود.

م، طلاب هم فکر و هم عقیده، از مرحوم سید مهدی رضوی، حمایت می کردیم و به نفع ایشان، در انتخابات تلاش می ورزیدیم.

حرکت دیگر سیاسی که تاکنون ادامه داشته، پشتیبانی از امام و حرکت عمیق و بنیانی سیاسی ایشان بوده است. پس از رحلت آیت اللّه بروجردی، امام،به طور علنی مواضع سیاسی خود را اعلام کردو شاگردان و دوستداران امام، هر کجا که بودند از این موضع گیریها حمایت می کردند. من هم به سهم خودم، درمحلّی که انجام وظیفه می کردم، مردم را به تقلید از امام فرا می خواندم و از موضع گیریهای ایشان حمایت می کردم.

در سال 1340 که از قم به تهران آمدم، در مسجد جلیلی، واقع در میدان فردوسی، به امامت جماعت و تبلیغ، مشغول شدم و درمدرسه مروی، به تدریس پرداختم.

در تهران بودم که حادثه پانزده خرداد رخ داد. خبر دستگیری امام، به ما رسید. پس از تحقیق و اطمینان به درستی خبر، به دوستان مسجد زنگ زدم و جریان را گفتم. از دوستان خواستم که از مغازه داران اطراف مسجد بخواهند که مغازه ها را از باب اعتراض به دستگیری امام ببندند و خودم به مدرسه مروی آمدم دیدم طلبه ها جمع شده اند. در این جا بودم که درخیابانهای اطراف، بین مردم و نیروهای انتظامی درگیری به وجود آمد و آن قضایای غم انگیز به وقوع پیوست.

از آن پس، مسجد جلیلی، یکی از پایگاههای مهم تبلیغی علیه طاغوت شد. برای جوانان، برنامه ویژه ای ریختم و سخنران های آگاه و پرشور و انقلابی را دعوت می کردم که برای مردم صحبت کنند و خودم هم سخنرانی داشتم و در سخنرانی، مقیّد بودم به گونه ای از امام یاد کنم و نام آن بزرگوار را زنده نگهدارم. این کار در آن روزگار مشکل بود و نمی شد در آن جوّ فشار و خفقان شدید حاکم، نام امام را برد، از این روی، برای زنده نگهداشتن یاد و نام امام،به هر طریق حتّی به عنوان بیان مسائل شرعی از رساله، پیش رفتم و این هدف را پی گیری کردم.

در بین دو نماز شروع کردم به بیان مسائل شرعی، از عروة الوثقی. مسأله را می خواندم و دیدگاه امام را با تصریح به نام ایشان، هم بیان می کردم.

از سازمان امنیت مرا خواستند و گفتند: از این پس حق نداری اسم این آقا را ببری! از آن پس، در هنگام گفتن مسأله اسم امام را نمی بردم، بلکه می گفتم: آقا چنین می فرمایند. باز مرا خواستند و گفتند: نباید بگویی آقا چنین فرمود!

از آن پس، می گفتم: استاد ما چنین می فرمایند.

باز مرا خواستند و گفتند: این را هم نباید بگویی! چون معلوم است که منظور شما کیست.

گفتم: آخر مردم، مقلّد ایشان هستند، باید مسأله دینی خود را بفهمند و…

آن مأمور گفت: کاری نکن که جایی بیندازمت که عرب نی بیندازد!

همین تلاشه، سبب بازداشتهای مکرر این جانب شد که آخرین آنه، در رمضان سال 1353، بود که پس از منبر، دستگیر و سپس به بوکان برای سه سال، تبعید کردند. ولی پس از دو ماه که در بوکان بودم، به تهران احضار و به زندان، منتقل شدم.

ابتد، نمی دانستم برای چه مرا به زندان آورده اند. بعد که اطلاع یافتم همزمان با آوردن من به تهران، آقایان: طالقانی، لاهوتی و هاشمی رفسنجانی را هم گرفته اند، دانستم که در ارتباط با یک پرونده مشترک باید باشد و محتوای آن پرونده عبارت بود از: کمک مالی به خانواده زندانیان سیاسی و دادن پول برای تهیه اسلحه که البته این دومی، دست کم، نسبت به بنده یک اتهام بود; زیرا من، به مشی مسلحانه عقیده نداشتم، ولی این کار از طریق آقای لاهوتی، انجام گرفته بود که به عکس بنده، ایشان به مشی مسلحانه عقیده داشت و کارهای فرهنگی را انحراف از خط مبارزه می دانست. از آن جا که آقای لاهوتی، با ما در کارهای دیگر مشترک بود، به طور طبیعی، این اتهام، در پرونده ما هم آمده بود.

در هر صورت، حدود دو ماه در سلول انفرادی بودم. شکنجه بسیار شدم. با انواع شکنجه ه، سعی می کردند که از من اقرار بگیرند که موفق نشدند. از دیگر دوستان هم پرونده هم، نتوانستند اقرار بگیرند. از این روی، پس از شکنجه ها که ما را به یک اتاق بردند، بسیار ابراز خوشحالی می کردیم که از چنین امتحانی سربلند به دَرْ آمده ایم.

پس از دوران سلول و شکنجه های وحشیانه، ما را به زندان اوین بردند و چهار سال به زندان محکوم شدم.

حوزه: از چگونگی شکنجه های ساواک بگویید و این که چطور توانستید در برابر آن شکنجه ها مقاومت ورزید.

* عرض کردم به خاطر آن پرونده و گرفتن اقرار خیلی شکنجه شدم. از جمله شکنجه هایی که می کردند و بسیار دردناک و کشنده بود، آویزان کردن از سقف بود. چشمهایم را بسته بودند و از دو دست، از سقف آویزانم کرده بودند. با کابل می زدند و می چرخاندند. خون از پاهایم زیاد آمده بود. گاهی که پاهایم به زمین می رسید، احساس می کردم، زیر پاهایم نرم است و پاهایم، با چیزی نرمی تماس می گیرد. بعدها فهمیدم، آن چیز نرم که پاهایم به آن می خورده، خون بوده که از دیگر شکنجه شده ها آن جا ریخته و روی هم انباشته شده و بسته است.

در حالی سقف آویزان شده بودم و بازجو مرا می چرخاند و می زد، شمارش معکوس می داد و می گفت:

(چرا خودت را به کشتن می دهی. به زودی قلبت را از کار می اندازم. هرچه زودتر اقرار کن و خودت را از این گرفتاری نجات بده.)

ولی من در آن حال، این آیه شریفه را می خواندم:

(ربنا افرغ علینا صبراً و ثبت اقدامنا وانصرنا علی القوم الکافرین)

واقعاً این آیه به من آرامش می داد.

به یاد دارم، هنگامی که این آیه شریفه را تلاوت می کردم، فردی به نام اسدی، که بازجوی من بود، می گفت: چی چی می گویی؟ ربنا! ربنا!

گفتم: با خدای خودم هم حق ندارم صحبت کنم؟

این احساس آرامش را هم در سلول وزیر شکنجه داشتم و هم در تبعید. خوشحال بودم از این که برای خد، سختی می بینم.

به یاد دارم، در همان اوان دستگیری، پاهایم بر اثر شکنجه، به شدت مجروح شده بود و درد می کرد. وارد سلول که شدم، جوانی را دیدم که در سلول نشسته است. او وقتی که حالت مرا دید، این آیه را خواند:

(ولا یستخفنک الذین لایوقنون)

این آیه، چنان آرامشی در من ایجاد کرد که همه آن دردها را از یاد بردم.

البته خود این شخص، حالش خیلی از من وخیم تر بود. از بس که شکنجه شده بود، گوشت ساق هر دو پایش، ریخته بود و به استخوان رسیده بود. از پوست رانش برای ترمیم پوست پاهایش برداشته بودند و به روی و کف پایش وصله کرده بودند.

با این حال، از روحیه بسیار بالایی برخوردار بود. البته بچه مسلمانه، نوعاً این چنین روحیه ای داشتند. در مقابل، کمونیسته، خیلی ضعیف بودند و نمی توانستند در برابر شکنجه ها تاب بیاورند.

به یاد دارم، یکی از این کمونیستها را که معلمی بود از شهر بابل، به سلول من آوردند. خودش را خیلی باخته بود، آرام و قرار نداشت. رو کرد به من و گفت: حاج آق، تا دو تا سیلی خوردم، همه چیز را گفتم.

شب، خوابش نمی برد و تا صبح اعداد را می شمرد که آرامشی پیدا کند.

گفتم: جناب! به جای شمارش اعداد، ذکر خدا بگوی.

گفت: من از ارتباط یک طرفه خوشم نمی آید!

به او گفتم این ارتباط از طرف خدا بیشتر است.

ولی بیچاره خدا را گم کرده بود و خودش نیز گم کرده بود: (نسوا اللّه فانسیهم انفسهم) ولذا شخصیت و کرامت خود را از دست داده بود.

حوزه: از مبارزات روحانیان در تهران، پیش از انقلاب اسلامی، که در نهایت به تشکیل جامعه روحانیت و سپس انشعاب آن به دو جناح: روحانیت و روحانیون مبارز منتهی شد توضیحاتی بفرمایید.

* شمار زیادی از شاگردان حضرت امام (شاگردان دور اول و دور دوم) به تهران آمده بودند و بیشتر هم، جوان بودند. هر کدام، به گونه ای به کارهای فرهنگی تبلیغی می پرداختند.

وجود این تعداد از شاگردان حضرت امام و پیرو خط مشی سیاسی ایشان و هم فکر و هم عقیده، خود به خود، آنان را به دور هم جمع می کرد.

پس از پانزده خرداد، روحانیان تهران، سه دسته شدند:

1 . گروهی، که بیشتر از مشایخ بودند، در همان ابتدا همراهی کردند و بعد ادامه ندادند.

2 . گروهی، مقدار بیشتری پیش آمدند، ولی آن گاه که عرصه تنگ شد و فشارها و بگیر و ببندها زیادتر، ادامه ندادند.

3 . گروهی، که بیشتر شاگردان و علاقه مندان امام بودند، با همه سختیها و در به دریها و شکنجه ه، به راه ادامه دادند. البته حرکت، تُند و کُند می شد، ولی ادامه داشت.

این گروه، جلسه های هفتگی داشتند که در منازل افراد گروه تشکیل می شد، تحت پوشش میهمانی! در این جلسه ه، در حدّ توان درباره مسائل سیاسی تصمیم گیری می شد و برای مراسمها و مناسبته، برنامه هایی ریخته می شد و این که در منبره، چه مطالبی گفته شود و بیشتر اینان، بارها بازداشت شدند و ماه ها در سلولهای مخوف به سر بردند و شکنجه شدند.

این پیوند و رفت و آمدهای طبیعی و دوستانه ادامه داشت. هرچه به پیروزی انقلاب اسلامی نزدیک تر می شد، تلاشها و حرکت، شتاب بیشتری می گرفت. تا این که یک سال پیش از پیروزی انقلاب اسلامی این ارتباط روحانی، نام جامعه روحانیت مبارز گرفت و بر شمار اعضا نیز افزوده می شد که تا حدود شش ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، شمار آنان نزدیک به هفتادتن می رسید. اینان، همان کسانی بودند که پای اعلامیه ها را امضا می کردند و ما هم، ملاک عضویت را همین امضاهای شش ماه پیش از پیروزی قرار دادیم وگرنه بعده، شمار روحانیان پیوسته به جامعه، تا یکصدو هشتاد تن رسید.

از میان آن هفتاد تن، بیست و یک تن، به عنوان شورای مرکزی جامعه روحانیت برگزیده شدند و با همین نام، در صحنه های گوناگون پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، حضور داشتند، افزون بر مسؤولیتهایی که هر یک از اعض، به مقتضای نیاز انقلاب اسلامی، بر عهده گرفتند.

همان گونه که می دانید، چند سال پیش، این جامعه، به دو دسته تقسیم شد: روحانیت و روحانیون البته مؤسسین مجمع روحانیون، شمار کمی از سران جامعه روحانیت بودند که انشعاب کردند.

همانند همین فعالیتها را شاگردان دیگر حضرت امام، از همان پانزده خرداد به بعد، در قم داشتند و همین ارتباطها نیز وجود داشت که بعدها جامعه مدرسین نام گرفت.

به نظر من، استقامت و دوراندیشی شاگردان امام، چه در تهران و چه در قم و چه در دیگر شهرستانها بود که حرکت و نهضت عظیم امام خمینی را ادامه داد و در نهایت، تمامی آنان بازوان امام و یاران وفادار انقلاب اسلامی شدند.

حوزه: اعضای اصلی جامعه روحانیت چه کسانی بودند، بویژه از آنان که در جلسه های دوران خفقان و حاکمیت جور، گرد هم می آمدند و درباره مسائل سیاسی و چگونگی ادامه راه و دفاع از کیان اسلام، برنامه ریزی می کردند، لطفاً نام ببرید.

شهدای روحانیت: شهید بهشتی، شهید محلاتی، شهید باهنر، شهید مفتح و شهید شاه آبادی.

دیگر آقایان: امامی کاشنی، موسوی اردبیلی، انواری، موحدی کرمانی، ناطق، خسروشاهی، مرحوم ایروانی،مرحوم ملکی،جلاللی خمینی، کروبی، خوئینی ه، غیوری، عمید زنجانی، مرحوم سید یونس عرفانی و محمدرضا مهدوی کنی.

حوزه: از فعالیتهای فرهنگی خود، پیش از انقلاب اسلامی سخن بگویید و این که بیشتر روی چه مسائلی کار می کردید و حساسیت داشتید.

* از همان ابتدا که از قم به تهران آمدم، این عقیده را داشتم که باید برای جوانان کار فرهنگی بکنم و جوانان را با اسلام آشنا سازم.

بر همین اساس، مسجد جلیلی را پایگاهی قرار دادم برای جوانان، برنامه های آن جا مورد توجه جوانان قرار گرفت. برای هرچه قوی تر کردن بنیه های فکری جوانان، از اساتیدی چون: شهید مطهری دعوت می کردم برای سخنرانی. خود من هم، علاوه بر منبر، جلسه هایی داشتم که در آنها در مسائل مورد نیاز بویژه اقتصاد اسلامی به بحث می پرداختم که مسأله روز بود و نیز کلاسهای عربی، که به بهانه آن، معارف اسلامی تدریس می کردم.

افزون بر مسجد جلیلی، مرکزی داشتیم به نام صادقیه. این مرکز، منزل آقای سید حسین اتابکی بود که در اختیار ما گذاشته بود.

در این مرکز، جوانها و نوجوانه، از دختر و پسر، حضور می یافتند و با معارف اسلامی آشنا می شدند. این مرکز، بسیار فعال بود، بویژه در تابستانها.

در این ج، افراد بسیار خوبی تربیت شدند بسیارند کسانی که اکنون مسؤولیتی دارند و در تربیت نسل جوان مسائل انقلاب، می ورزند، برخاسته از آن محیط فرهنگی هستند و در آن جا افکارشان شکل گرفته است.

از جمله کارهای فرهنگی ما پیش از انقلاب. کار مطالعه دسته جمعی بود درباره علوم قرآنی. اعضای این گروه، عبارت بودند از: شهید بهشتی، شهید مفتح، آقای موسوی اردبیلی، آقای هاشمی و بنده.

اصل طرح و فهرست موضوعات را شهید بهشتی آماده کرده بود.

جلسه ها در مکتب امیرالمؤمنین که مؤسس آن آقای موسوی اردبیلی بود، تشکیل می شد.

مطالعات خوبی دوستان انجام داده بودند، هر چند کار به پایان نرسید.

بنده فیشهای زیادی داشتم که در جریان تبعید به بوکان، همراه خودم آنها را بردم، تا کامل کنم که متأسفانه به هنگام انتقال من از بوکان به تهران، ساواک آنها را با خود برد و دیگر معلوم نشد که چه شدند. می توان گفت: دارالعلم مفید در قم، از ثمره ها و دستاوردهای همان جلسه های پر برکت قرآنی است.

این هم فکریها و هم کاریهای مستمر، برکتهای دیگری هم داشته، از جمله در شورای انقلاب، این افراد هم اندیشه و هم عقیده توانستند نقش فعالی داشته باشند و جلوی بسیاری از انحرافها را بگیرند.

حوزه: در بین دوستان هم فکر و همراه، چه کسی از همه بیشتر به کار فرهنگی می پرداخت و به آن اولویت می داد.

* به نظر من، شهید مطهری از کسانی بود که به کارهای فرهنگی، بیش از همه، بها می داد. شاهد آن، نوشته هایی بود که ارائه می داد و منبرهایی بود که می رفت.

به همین خاطر، گاه مورد انتقاد دوستانی قرار می گرفت که معتقد به مشی سیاسی، آن هم از نوع تُند آن بودند. به یاد دارم، از مرحوم شهید مطهری دعوت کرده بودم که در مسجد جلیلی، چند شب، منبر داشته باشد. ایشان هم، موضوع بحث خود را (عوامل گریز از ایمان) قرار داده بود و به نقد اندیشه الحادی و کمونیستی می پرداخت.

در این بین، یک شب آقای لاهوتی پای منبر ایشان آمده بود پس از منبر، به ایشان اعتراض کرد که:

(ما الآن، دشمن مشترک داریم، نباید یکدیگر را تضعیف کنیم.)

شهید مطهری در پاسخ گفت:

(شم، اشتباه می کنید. م، با اینان، هیچ وجه مشترکی نداریم. اینان، هم الآن و هم اگر انقلاب به پیروزی برسد، دشمن ما هستند. الآن، بیشترین فعالیتها و زحمتها از آنِ مسلمانان است، ولی اگر انقلاب پیروز بشود، خواهی دید که اینان، خود را شریک بدانند)

عجیب است. این سخن ر، شهید مطهری، پیش از انقلاب می گفت. دیری نگذشت که این سخن تحقق پیدا کرد و گروههای چپ ماهیت خود را نشان دادند و همگان فهمیدند که هیچ وجه مشترکی بین ما و آنان نیست.

شهید مطهری، خیلی دید تیزی داشت. پس از انقلاب هم، ایشان بر همین عقیده بود و کار فرهنگی را در اولویت قرار می داد.

حوزه: چه شد که حضرت عالی در جریان تشکیل حزب جمهوری اسلامی از دیگر دوستان، جدا شدید و به عضویت آن در نیامدید.

* بنده، از نظر روحی، به تحزب و تشکیلات از نوع حزب گرایی عقیده نداشتم و اصولاً برای روحانیت ، این شکلِ کار را نمی پسندم و نیازی هم نمی بینم.

من روحانیت را پدر می دانم و تشکیلات حزبی از نوع امروزی، روحانیت را در برابر مردم قرار می دهد من به مرابطه مردمی، از طریق مساجد و محافل و مراکز دینی معتقدم. روحانیت باید با هم رابطه داشته باشند و از طریق مساجد و مراکز با مردم در ارتباط باشند، این ارتباط متقابل بهترین وسیله برای کار جمعی و دینی است.

م، پیش از پیروزی انقلاب، بدون این تحزبه، صرفاً با همان رابطه ها و پیوندهای مردمی که داشتیم، بزرگ ترین حرکت را آفریدیم و هرگاه نیاز بود، مردم را به صحنه های گوناگون انقلاب کشاندیم و مردم هم مخلصانه از ما پیروی کردند.

م، باید این رابطه را حفظ کنیم و این، نه تنها نیاز به تحزب و تشکل ندارد که چه بسا تحزب، ایجاد فاصله کند.

به همین خاطر، در جریان تشکیل حزب، من عضویت در حزب را نپذیرفتم وگرنه با دوستان، در مسائل اجرایی و سیاسی، همکاری و هم فکری داشتم. اتفاق، اساسنامه اولیّه حزب، در منزل م، نوشته شد.ولی من با آن موافق نبودم.

آقایان: مرحوم شهید بهشتی، مشکینی، باهنر، جنتی و… در منزل م، جلسه ای گرفتند و اساسنامه حزب را نگاشتند و بنا شد که بعداً در جلسه دیگری که شمار بیشتری شرکت دارند، خوانده شود. خاطره ای از آن جلسه دارم که بد نیست در این جا نقل کنم:

پس از نوشتن اساسنامه، به اتفاق، با ماشین من، که رانندگی آن را خود به عهده داشتم، از منزل خارج شدیم، به سمت جلسه بعدی که قرار بود در خیابان هفده شهریور برگزار شود، به راه افتادیم. به میدان امام حسین که رسیدیم، متوجه شدیم پلیس ما را تعقیب می کند. ایست داد. ایستادیم. افسری داخل ماشین ما شد و گفت: باید شما را به کلانتری شش ببریم.

از قض، اساسنامه حزب، در داخل داشپورت ماشین من بود، درآورد که بخواند.

گفتم چیزی نیست، فوراً از او گرفتم.

کلانتری که رفتیم، وارد اتاق رئیس شدیم، کسی نبود.

به دوستان گفتم: اساسنامه همراه من است، چه باید کرد؟

به ذهن ما آمد که آن را همان ج، پشت قاب عکس شاه، مخفی کنیم! فوراً این کار را کردیم و من پا شدم اساسنامه را پشت قاب عکس شاه گذاشتم!

پس از چند ساعت معطلی و زنگ زدنهای فراوان، به این طرف و آن طرف، چون چیزی دستگیرشان نشد، ما را رها کردند.

با این حال، من عضویت در حزب جمهوری را نپذیرفتم، با این که شهید بهشتی، در همان ابتد، گفت: م، برای اعضای مرکزی حزب، شش تن را در نظر گرفته ایم، یکی از آنان شما هستید.

در جامعه روحانیت هم که بودم بر همین عقیده بودم که روحانیت، باید مستقل باشد و چون بسیاری از دوستان عضو حزب هم بودند، همیشه سفارش می کردم که جامعه روحانیت را در موضع گیریهای حزب، دخالت ندهند و بگذارند روحانیت مستقل باشد.

کناره گیری من الآن از دبیری جامعه روحانیت، به همین خاطر بود; زیرا می دیدم که داردشکل حزب به خود می گیرد، نمونه آن، کاری بود که در انتخابات اتفاق افتاد و من با این گونه کارها مخالف بودم.

این گونه تشکلها و تحزبه، معتقدم ما را از مردم دور می کند و آن جنبه مردمی بودن و مقبولیت شرعی روحانیت را از روحانیت می گیرد و بین روحانیت و مردم فاصله می اندازد; زیرا ما هم یک حزب سیاسی شده ایم، مانند دیگر احزاب و سخن ما هم، برای مردم، به همان اندازه ارزش دارد و نه بیشتر و حال آن که روحنی باید برای مردم حجت باشد.

افزون بر این، این تشکله، محدودیتهایی را نیز به دنبال دارد.

به نظر من، روحانیت متعهد، بازوان رهبری است و تا هنگامی که بازوی رهبری است، باید استقلال داشته باشد. بر همین اساس، هرگونه وابستگی به دولت را نیز بنده معتقد نیستم. امام هم، همین عقیده را داشتند. ایشان،به من می فرمودند:

(روحانیون مساجد تهران را نگذارید به اوقاف بروند و سر وکارشان با اوقاف باشد، هرچند اوقاف مال ماست، ولی روحانیت را وابسته نکنید.)

حوزه: یکی از کارهای مهم فرهنگی شما پس از انقلاب اسلامی، راه اندازی و سرپرستی دانشگاه امام صادق(ع) است، لطفاً بفرمایید، زمینه این تفکر، از چه موقع به وجود آمد، مؤسسان آن چه کسانی هستند و هدف آنان از تأسیس این مرکز چه بوده است.

* زمینه این تفکر را بنده پیش از انقلاب داشتم. همان وقت، بسیار علاقه داشتم که در کنار مدارس دولتی و دانشگاههای دولتی، مدارس و دانشگاههای اسلامی هم داشته باشیم که نسبت به تأسیس و راه اندازی مدرسه اسلامی، هر چند توفیق نیافتم، ولی دوستان را به این کار تشویق کردم و تا حدودی این کار، انجام شد.

در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، به این فکر افتادیم که پس از پیروزی انقلاب، این دانشگاهه، با وضعیت موجود، پاسخ گوی نیازهای انقلاب نخواهند بود. انقلاب که پیروز شد، جریان درگیری و تعطیلی دانشگاهه، پیش آمده، مشکل، بیشتر خود را نشان داد و این تفکر را جاانداخت که: همان گونه که در کنار ارتش، سپاه، در کنار شهربانی و ژاندارمری، کمیته، در کنار وزارت کشاورزی، جهاد سازندگی و… را نیاز داریم وگرنه در بسیاری از موارد، با مشکل روبه رو می شویم، در کنار دانشگاههای دولتی، دانشگاهها و آموزشگاههای اسلامی نیاز داریم.

بر همین اساس در سال 59 ـ 60 اقدام کردیم به تأسیسس دانشگاهی در کنار دانشگاههای دولتی.

برخی از مؤسسین، زمینی را در خیابان ولی عصر اهدا کردند که برای دانشگاه کوچک بود، تا این که همین مکان فعلی ر، که یک مرکز غیر دولتی بود، کشف کردیم و مراحل قانونی آن را گذراندیمو به دانشگاه امام صادق تبدیل شد.

مؤسسین جامعةالامام الصادق(ع) عبارتند از: مقام معظم رهبری، حضرات آیات: مشکینی، امامی، امینی، منتظری و خود بنده. در ابتد، آیت اللّه نوری هم بود که استعفا داد.

آقایان غیر روحانی هم، عبارتند از: آقایان: حانیان، معینی، نوید و دکتر اسرافیلیان .

مقصود ما از جامعه، معنای وسیع تر از دانشگاه بود، تا بتواند کارهای فرهنگی، تبلیغی و اقتصادی هم به عنوان پشتیبان کارهای دانشگاهی فرهنگی داشته باشد.

ابتد، رشته های علوم انسانی را فقط مورد توجه قرار دادیم، چون بیشتر با کار ما مرتبط است و هم مباحث مکتبی در این رشته ها بیشتر وجود دارد: الهیات و معارف اسلامی، فقه و اصول، علوم سیاسی، اقتصاد و… مسؤولیت اجرایی هم، از سوی مؤسسان، به عهده من گذاشته شد.

از ایده های ما این بود که بتوانیم جمع بین حوزه و دانشگاه کنیم. طلبه ای تربیت کنیم که هم از مسائل حوزوی آگاه باشد و هم از مسائل دانشگاهی، تا این که بتوانیم آنچه را مدعی هستیم اسلام دارد، به گونه صحیح و کاربردی ارائه دهیم.

ما بر این باوریم که اسلام، سیاست، اقتصاد و نظامهای دیگر انسانی و… دارد. این صحیح، ولی مقصود چیست؟

برخی شعار می دهند: اسلام اقتصاد دارد، سیاست دارد و… و چنین می پندارند که تمامی مسائل اقتصادی و سیاسی را باید از آیات و روایات گرفت.

به عقیده من، اینان خلط کرده اند بین ارزشها و روشها و برنامه ریزیها!

آنچه را که اسلام دارد، اصول ارزشی است که ثابتند، نه قسم دوم که عبارت باشد از برنامه ریزیها و روشها که در حال دگرگونیند.

البته، این تفکیک ارزش و روش،از جهات نظری و علمی است، ولی در مقام برنامه ریزی و اجرا و پیاده کردن این دو، قابل تفکیک نیستند.

بنابر این، اگر بخواهیم در این مدع، توفیق به دست آوریم، دو راه وجود دارد:

1 . گروهی از حوزویان و گروهی از دانشگاهیان را کنار هم گرد آوریم، تا با هم فکری و همکاری، این اصول ارزشی را در برنامه ریزیها اعمال کنند.

به عقیده بنده، این روش، ناموفق است، همان گونه که تاکنون تجربه کرده ایم; زیرا این هم اندیشی در صورتی نتیجه بخش خواهند بود که دو طرف، فرهنگ یکدیگررا درک کنند و بشناسند و یکدیگر را باور کنند و فرهنگ دینی را به عنوان فرهنگ حاکم بر جامعه، باور داشته و پذیرفته باشند. و می دانید باور داشتن چیزی نیست که با تلفیق و مونتاژ یک عالم دینی با یک کارشناس متخصص، به دست آید و این همان مشکلی است که دنیای کنونی گرفتار آن است. دین ماشین نیست که با مونتاژ به دست آید. دین وجدان و باور می خواهد. در غیر این صورت، حرف یکدیگر را نخواهند فهمید.

مسلم، کسی که در دانشگاه هاروارد آمریک، تحصیل کرده، فرهنگ آن جا را نیز گرفته و از آن فرهنگ تأثیر پذیرفته، هرچه بخواهی تخلیه اش کنی، نمی شود.

تقصیری هم ندارد. سوءنیتی هم در کار نیست.

همچنین، آن که در حوزه تحصیل کرده، فرهنگ مخصوص به خود را دارد.

اگر بخواهد تبادل فرهنگی انجام بپذیرد، باید ابتد، تبادل آموزشی باشد.

گذاشتن عالمِ اقتصاد، در کنار عالمِ اسلامی، قرار گرفتن دو فرهنگ مجز، کنار یکدیگر است که به التقاط می انجامد.

به عقیده م، اگر بخواهد خلط و مزج درستی انجام پذیرد، به این است که این هر دو دانش را یک نفر داشته باشد.

این، همان راه دومی است که ما پیشنهاد می کنیم و از هدفهای تشکیل جامعة الامام الصادق علیه السلام است. م، بر آنیم دانشجویی تربیت کنیم که به منابع دینی، به طور مستقیم، بتواند دسترسی داشته باشد و هم به علوم روز آشنایی داشته باشد، تا بتواند آن اصول ارزشی را در برنامه ریزیها رعایت کند.

به بیان دیگر: همان کسی که می خواهد برنامه ریز باشد، حافظ ارزشها نیز باشد. و این تنها از کسی ساخته است که در هر دو زمینه، آگاهی لازم را داشته باشد.

دانشگاه امام صادق(ع)، در جهت تربیت چنین نیروهایی گام بر می دارد و تلاش می ورزد.

حوزه: آیا در رسیدن به این هدف، خود را موفق می بینید.

* بله، موفق بوده ایم; زیرا توفیق در یک امری، به این معنی نیست که انسان، یک باره، به تمامی هدفهای عالی خود برسد. همین قدر که جهت گیری به سوی مقصدها و هدفهای عالی است، این خود، موفقیت و پیروزی است و گامهای بعدی، باید کم کم برداشته شود.

در سوره زلزال خداوند می فرماید:

(فمن یعمل مثقالَ ذرّةٍ خیراً یره)

پس هر کس، به وزن ذرّه ای نیکی کرده باشد، آن را می بیند.

این مربوط به آخرت است.

در سوره نجم می فرماید:

(واَنْ لیس للانسان الاّ ماسعی واَنَّ سعیه سوف یُری)

و این که برای انسان، چیزی جز آنچه خود کرده است، نیست و زودا که کوشش او نشان داده شود.

سعی و تلاش انسان، نشان داده می شود. یعنی لازم نیست، انسان هر کاری که می کند، خود نتیجه اش را ببیند، ولی حتماً نشان داده خواهد شد.

من فکر می کنم که:این مربوط به کارهای دنیوی است که انسان، با این تفکر باید گام بردارد، تلاش بورزد، هرچند نتایج کارش را خودش نبیند، ولی بداند که نتایج آنه، بعداً آشکار می شود،و خداوند آن نتیجه ها را خواهد نمایاند.

ما هم که این کار را شروع کرده ایم، با این هدف دنبالش را می گیریم، تا زمانی که توان آن را داشته باشیم. گامهای بعدی را دیگران خواهند برداشت و به آن هدفهای نهایی خواهند رسید. ان شاءاللّه.

حوزه: چقدر از این تجربیات را می شود به حوزه ها سریان داد و در بهبود حوزه ها از آنها بهره گرفت.

* به عقیده من، چند چیز را حوزه باید از دانشگاه بگیرد:

1 . گزینش: غیر از امتحان ورودی، که گمان می کنم اکنون در حوزه رایج است، البته آن هم با مسامحه، از نظر علمی و استعداد باید فرد سنجیده شود و بهترینها گزینش شوند.

گزینش از نظر اخلاقی و اصالت خانوادگی که برای روحانی، حتماً لازم است. البته اصالت خانوادگی، غیر از فقر و غناست.

2 . وقت شناسی: اهمیت به وقت، چیزی است که در حوزه ها مورد توجه قرار نمی گیرد. به این معنی که درسهای حوزوی را باید همانند درسهای دانشگاهی، در مقاطع گوناگون، زمان بندی کرد. معنی ندارد که طلبه ای، چندین سال، در یک درس شرکت بجوید.

باید، همانند دانشگاهه، اگر فردی چند بار نتوانست، آن مقطعی را که در نظر گرفته شده، در زمان خود بگذارند، از ادامه آن درس بازداشته شود و جای وی، به دیگری واگذار شود که با استعدادتر است.

هنوز، برای من ثابت نشده که بازده حوزه ه،بیشتر است یا بازده دانشگاهها. با وضع موجود گمان ندارم بازده حوزه ها بیشتر باشد. البته هر کدام در کار خود و حوزه مسؤلیت خود. این نکته درخور بررسی است.

3 . ارزیابی از روش تدریس و متون درسی: د ر دانشگاههای معتبر جهان، به طور معمول، هرچند گاه، کتابهای درسی عوض می شوند. بلکه بالاتر از این، امروز در دانشگاههای دنیا چنین است که اگر استادی، همان جزوه سال پیش را تدریس کند، می گویند به درد نمی خورد، زیرا حرف نوی نمی زند.

البته منابع و متون در فقه و تفسیر و کلام و فلسفه، می تواند از ثبات بیشتری برخوردار باشند، ولی روش تدریس باید دائماً مورد ارزیابی قرار گیرد و هر روز، روش بهتری جای گزین روش پیشین شود.

باید دانست که کتاب درسی، غیر از منبع مطالعاتی است. این چیزی است که برخی از م، خلط می کنیم. مثل، شرح لمعه، منبع مطالعاتی و تحقیقاتی خوبی است، ولی آیا کتاب درسی خوبی هم هست؟ مشخصه کتاب درسی را دارد؟

اگر در زمانی کتاب درسی خوبی بوده، آیا اکنون برای تدریس کتاب خوبی است و بهتر از آن نمی توان دراثه کرد؟

این طرز تفکر در حوزه به نظر حقیر، موجب رکود شده است. در حوزه ها باید هم روش جدید تدریس و هم طرح مسائل جدید و مورد نیاز جامعه را باب کرد و تنها به مسائل تکراری بسنده نکرد و از نوآوری نترسید. بعضی گمان دارند که نوآوری چه درروش و چه در محتو، موجب خرابی حوزه می شود، ولی تجربه نشان داده که نوآوری منشأ تکامل است. هر زمان نو می شود دنیا و ما غافل از نو شدن اندر بقا. خداوند درباره خود می فرماید: کل یوم هو فی شأن.

4 . تحقیق در کنار آموزش: در دانشگاهه، در یک مقطعی، دانشجو باید روش تحقیق بیاموزد و به کار تحقیق بپردازد.

به نظر من، برای طلبه، از سال نخست تحصیل، باید روش تحقیق گذاشت و متناسب با درسهایی که می آموزد، استاد به او موضوعاتی برای تحقیق بدهد و به طور دقیق، کار او را زیر نظر بگیرد و راهنماییهای لازم را بکند.

از آن طرف، دامنه علوم اسلامی را باید گسترش داد و به فقه و اصول، اکتفا نکرد.

امروز، درس فلسفه و کلام، تفسیر، تاریخ و… برای هر طلبه ای لازم است.

خلاصه، برای تربیت و پرورش طلابی که امروز بتوانند پاسخ گوی نیازها باشند، باید وقت گذارد، برنامه ریزی کرد و…

در گذشته، نبود امتیازها و وجود دشواریهای فراوان برای روحانیت مطلوب، صافی خوبی بود برای آن که نخبگان بمانند. این صافی طبیعی، سبب می شد آنان که توانایی نداشتند و نمی توانستند ادامه بدهند، کنار می رفتند; از این روی، ما در گذشته از نظر کمّی افراد کمی داشتیم و همان تعداد کم، بیشتر ملاّ بودند، ولی امروز، که روحانی بودن، مزایایی دارد، آن مشکلات و موانع راه هم وجود ندارند، باید مواظبتها و مراقبتها را بیشتر کرد. تا نخبگان و شایستگان وارد حوزه ها شوند.

زمانی طولانی می خواهد تا یک فرد شایسته و مهذّب تربیت شود. سرپرست مهذّب لازم دارد. واگذاردن طلبه به خود، در امور معنوی و بی توجهی به معنویات، ضربه جبران ناپذیری به روحانیت وارد می سازد، بویژه امروز که شماری از همین روحانیان، باید به کارهای اجرایی که از روحانی ساخته است، وارد شوند، ورود به کارهای اجرایی، یعنی وارد شدن در متن جامعه و درگیری مستقیم با مشکلات و گرفتاریهای مردم و… که انصافاً قدرت ایمان و معنویت بالایی را طلب می کند. متأسفانه در حوزه ها م، به این امر، کم بها داده می شود.

حوزه: اصل تحول در حوزه، با توجه به شرایط زمانی و مکانی و ناکارا بودن حوزه فعلی. این برای بسیاری از کسانی که شرایط روز را درک می کنند و توان حوزه را هم می دانند قابل درک است. با این حال هستند کسانی که ضرورت تحول را درک نکرده اند و از اسم تحول گریزانند و به طور طبیعی، به خاطر نفوذ و جایگاهی که دارند، در راه تحول ، مانع ایجاد می کنند و نمی گذارند حرکت سیر طبیعی خود را داشته باشد. به نظر حضرت عالی، برای این که این مهم تحقق پیدا کند و با این موانع رو در رو نشود، چه باید کرد و از کجا باید آغازید.

* تحول، نیاز به زمان دارد. هر حرکتی، با موانعی برخورد خواهد داشت. باید از شعارها کاست و به جای حرف زدن، وارد عمل شد. از یک گوشه ای، شروع به کار کرد. کار اگر مثبت و خوب ارائه شود، جای خود را باز می کند.

سخن از ضرورت تحول در حوزه، مربوط به حال نیست. در زمان ما هم، این سخنها بود، ولی چون پیش از عمل، حرف بود و شعار، به جایی نرسید و مخالفتهای بسیاری را هم برانگیخت.

در همان روزگار، علامه طباطبایی، وقتی می بیند حوزه نیاز به یک تحول اساسی فکری دارد، شروع به کار می کند. به جای فقه و اصول، تفسیر و فلسفه می گوید. از گوشه منزل خود شروع می کند، کم کم به متن حوزه می کشاند.

فلسفه، با این که در آن روزگار در حوزه جایی نداشت و جوّ موجود اجازه نمی داد کسی وارد این میدان بشود، علامه طباطبایی آن را با تدبیر و درایت و به دور از هیاهو جای انداخت.

شگفت این که، بسیاری از کسانی که در درس فلسفه علامه شرکت می جستند، مخالف با فلسفه بودند! امّا علاّمه، جوّی به وجود آورد که آنان نیز، خود را نیازمند به فراگیری فلسفه می دیدند.

حتی برخی می گفتند: ما می آییم تا فلسفه یاد بگیریم و بعد آن را رد کنیم! به نظر من این هم مثبت است. در هر صورت، چنین نیازی را علاّمه به وجود آورده بود. بسیاری احساس می کردند که به فراگیری فلسفه نیاز دارند. همچنین در تفسیر قرآن و ارائه مفید و مورد نیاز و روشنگریهای که ایشان در تفسیر داشت، بحق افکار را در حوزه بالا برد و تحول عظیم فکری به وجود آورد.

این یک نوع روش تحول است. تحولِ همراه با عمل، با تأنی، با حوصله و پرهیز از پرخاش گری به این و آن.

آیت اللّه بروجردی هم که در فقه تحول به وجود آورد، به همین شکل عمل کرد. با احترام به آرای گذشتگان و تجلیل از آنان حرف خودش را نیز می زد.

اکنون هم، باید کار را از یک جایی شروع کنیم. مدرسه هایی را با همان برنامه ها و روشهایی که مقتضای امروز است، پدید آوریم، شماری را تربیت کنیم، هم ملاّ و با سواد و هم آگاه به زمان و پاسخ گوی به نیازهای زمان و…

وقتی چنین افرادی به حوزه ارائه شد، ناگزیر، الگو قرار خواهند گرفت و هر مخالفی را تحت تأثیر قرار خواهند داد.

حوزه: این ایّام مصادف است با حادثه خونین و غم انگیز هفتم تیر ماه سال1360 و به شهادت رسیدن شهید مظلوم آیت اللّه سید محمد حسینی بهشتی و یاران باوفای امام و انقلاب اسلامی، با توجه به آشنایی و دوستی حضرت عالی با آن شهید والامقام و همکاری با ایشان، در پیش از انقلاب و پس از انقلاب، از ویژگیهای آن مرحوم، برای ما و خوانندگان بفرمایید.

* من در آن هنگام که این حادثه خونین رخ داد، وزیر کشور بودم. در شب حادثه، در محل کارم بودم که صدای انفجار مهیبی را شنیدم. پس از تفحص، روشن شد که محلّ انفجار متأسفانه سالن اجتماعات حزب جمهوری اسلامی بوده است.

ابتد، خبر شهادت شهید بهشتی را به ما ندادند.

گفتند: ایشان مجروح است و در بیمارستان بستری.

بالاخره، شهید رجائی، خبر شهادت شهید مظلوم را به من داد، در حالی که شدیداً متأثر بود. از عمق جان گفت: فلانی کمرمان شکست.

شهید رجائی، خیلی به شهید بهشتی، متکی بود. در کارها با ایشان مشورت می کرد.

انصافاً فرد لایق و مدیری را از دست دادیم که نمونه آن را نداشتیم.

ایشان ویژگیهای منحصر به فردی داشت. ویژگیهایی که در کم افرادی می توان دید. اینک به پاره ای از آنها اشاره می کنم:

1 . داشتن استعداد و نبوغ خاص، که خدا دادی بود.

2 . انضباط: ایشان از همان دوران طلبگی، در کارهایشان نظم و انضباط خاصی داشت، چیزی که کم تر در فرهنگ حوزویان وجود دارد.

ایشان اگر وعده ای می داد، سر دقیقه حاضر می شد. از باب نمونه:

جلساتی در تهران، با هم داشتیم. گاهی می شد که جلسه در منزل ایشان بود. ما به عنوان احتیاط، چند دقیقه ای زودتر می رفتیم. ایشان دستور می داد دَر را برای ما بگشایند و ما را به اتاق مورد نظر راهنمایی کنند،ولی خود ایشان تشریف نمی آورد تا سر ساعت مقرر.

وقتی که تشریف می آورد، اگر کسی اعتراض می کرد، می گفت: من با شما این ساعت قرار داشته ام.

ی، وقت که تمام می شد، جلسه را ترک می کرد، اگر چه مطالب هنوز باقی مانده بود. هر چه اصرار می کردیم، مطالب نیمه تمام مانده، اگر کمی صبر کنید و جلسه ادامه بیابد، مطالب تمام می شوند، اثری نداشت، می گفت وقتی دیگر باقی مانده مطالب را بحث می کنیم، امروز وقت تمام شده است.

3 . مقید به نماز اول وقت: گاهی جلسات خیلی مهم داشتیم، ولی تا هنگام نماز می شد، فوراً ایشان برمی خاست و جلسه را ترک می کرد و می گفت:

(اکنون، وقت اجابت دعوت الهی است. کار دنی، تمام بشو نیست.)

4 . احتیاط: ایشان، نه تنها در نماز، که در وضو نیز، بسیار احتیاط می کرد، احتیاطهایی که نوعاً از افراد روشنفکری مانند ایشان بعید بود.

مهم تر از اینه، احتیاط در امور مالی بود. ایشان، در امور مالی، بسیار احتیاط می کرد. می گفت:

(اگر می خواهید تقوای اشخاص را محک بزنید، در مسائل مالی، که حقوق دیگران در آن است، آنها را بیازمایید.

در مصرف بیت المال است که می شود تقوای افراد را فهمید.)

بسیاری از افراد در نماز وضو، وسواس دارند و در اموری که با دنیای آنان سروکار ندارد، بسیار جانب احتیاط را رعایت می کنند، ولی در امور مالی و منافع مادی، اصلاً گرد احتیاط نمی گردند.

مثلی است می گویند:

(گربه وقتی باران می آید، از کنار دیوار می رود و مواظب است قطره ای باران روی او نریزد که خیس شود، ولی وقتی چشمش به ماهی داخل حوض می افتد، به سر، تا عمق حوض فرو می رود.)

5 . دقت در گزینش افراد: می گفت: (دنبال افرادی بروید که از هواهای نفسانی به دورند.) با افرادی که صداقت نداشتند، به شدت برخورد می کرد جریان مخالفت ایشان با بنی صدر، از همین نکته آغاز می شود.

می گفت: (بنی صدر، صداقت ندارد، اهل هواست.)

6 . شجاع و نترس: ایشان می گفت: (از مرگ نمی ترسم!) واقعاً چنین بود. جریانهایی پیش از انقلاب، پیش می آمد که این نترسی را لازم داشت، از این روی، ایشان، پیش قدم می شد. مثل، آن روزی که ایشان رفت و قطعنامه خلع شاه را خواند که هنوز رژیم تا دندان مسلح حاکم بود، شهامت و شجاعت می خواست.

خیلی دل می خواست که در آن شرایط کسی بتواند چنین حرکتی را انجام بدهد. در شرایطی که برای رژیم، امکان هر کاری بود، آن شهید بزرگوار، در کمال خونسردی و شجاعت، قطعنامه خلع شاه راخواند.

واقعاً با رفتن ایشان، ضربه مهمی خوردیم. یک انسانِ به تمام معنی وال، مدیر، مدبّر و اسلام شناس و فقیه را از دست دادیم.

حوزه: در پایان، خواهشمندیم توصیه هایی برای ما و خوانندگان مجلّه داشته باشید و ما را از پندها و اندرزهای خود بهره مند سازید.

* من که اهل نصیحت نیستم

گفته استاد ماست که می فرمود: چند چیز را فراموش نکنید:

1 . در همه کاره، خدا را در نظر بگیرید. اگر این جهت گیری درست باشد، کاره، معنی می یابند و ثمر می دهند.

2 . به عبادات تقیّد داشته باشید، بویژه تهجد و نماز شب. اینها برای طلبه خیلی لازم است. کسی که طالب کمال و قرب به خداوند است، این آیه شریفه سوره اِسراء را حتم، مورد توجه قرار دهد:

(ومن اللیل فتهجّد به نافلةً لک عسی اَن یبعثک ربُّک مقاما محمودا)

پاره ای از شب را به نمازگزاردن، زنده بدار. این نافله، خاص تو هست. باشد که پروردگارت، تو را به مقامی پسندیده برساند.

3 . توسل به ولی عصر(عج) ما بر این باوریم که فیض الهی، از این مسیر به ما می رسد.

علاوه بر این که عالم محضر خداست، محضر ولی خدا نیز هست.

در هر صبحگاهان، اگر مخلصانه توسلی و سلامی به آن حضرت و تقاضای توجهی از آن جناب داشته باشیم، از آن طرف توجه، حتمی است.

ما که ادعای سربازی و نوکری آن آقا را داریم، به این توجهات، بسیار نیازمندیم.

4 . پرهیز از شبهات، بویژه شبهات مالی، البته نه تنها شبهات حرام که شبهات جهتی، همان چیزی که بسیاری از ما غافلیم.

به نظرمن این که حضرت امیر(ع) عثمان بن حنیف را به خاطر حاضر شدن بر سر سفره آن جوان ثروتمند بصری، نکوهش می کند، به خاطر پذیرفتن دعوت آن ثروتمند نبوده، بلکه برای خطری است که در این گونه میهمانیهای جهتی وجود دارد. افراد خاصی در آن میهمانی مرد بصری حضور داشته اند. در این گونه میهمانیه، حتماً میزبان جهت خاص و هدف ویژه ای را دنبال می کند. اینه، صرف میهمانی نیست. بنابر این شبهه جهتی است. اگر میهمانی عمومی بود که اشکالی نداشت. میهمانی رفتن که گناه ندارد، بلکه در برخی موارد، مستحب است، اجابت دعوت مؤمن است. آن میهمانی را نباید پذیرفت و بر سر آن سفره ای نباید حاضر شد که میزبان و صاحب سفره، هدفی خاص دنبال می کند و می خواهد از وجود میهمان، بعدها استفاده برد.

حوزه: از این که لطف فرمودید و وقت گرانبهای خود را در اختیار ما گذاشتید، بسیار متشکریم و از خداوند بزرگ سلامتی، عزت و توفیق روز افزون شما را خواهانیم.

* من هم از شما متشکرم.

خداوند، همه ما را از شرور نفسانی و شیطانی مصون ومحفوظ بدارد و ما را از خدمت گزاران واقعی قرار دهد و قلب ما را از آلودگیها پاک دارد.

کلمات کلیدی
امام  |  انقلاب  |  مدرسه  |  حوزه علمیه قم  |  قم  |  فلسفه  |  انقلاب اسلامی  |  آیة الله بروجردی  |  روحانیت  | 
لینک کوتاه :