×

نگاهی به زندگی علمی و آثار شهید آقا مصطفی خمینی

البته شاید افراد با هوش در دانشهای گوناگون بر آرای بزرگان دانش چیرگی کامل یابند و به مرحله اجتهاد بر سند و در دانش حکمت و عرفان و مقام سیر و سلوک مقاماتی به دست آرند ولی دانشوری که با کسب همه این فنها و دانشها و کمالها و… در مسائل اجتماعی پیشگام باشد و در امور سیاسی از تیزبینی و توان تحلیل قوی بهره مند و با شجاعت در میدان مبارزه حضور یابد کم سراغ داریم و شهید آقا مصطفی از این چهره های کم مانند بود. استاد شهید نیز به خاطراهمیت و جایگاه بحث در این باب دو نگارش: (حاشیه عروة الوثقی) و (احکام الخلل فی الصلوة) از خود به جای گذاشته است. 2. شرح و مستند تحریرالوسیله تحریر الوسیله حضرت امام از نگاشته های استوار همه سویه نگر و جُنگ فقهی است که هم مقلدان را به کار می آید و هم محققان ر از این روی اهل فضل به آن توجه ویژه دارند و شهید آقا مصطفی هم این اثر پرکار برد را در کانون توجه قرارداده و کتاب صوم آنرا شرح و مستند نموده است. استاد شهید نیز در این باب دو اثر ارزش مند به گونه شرح و مستند و بحث استدلالی مستقل نگاشته است: 2. کتاب الخیارات: این اثر دستنوشته آخرین بخش از کتاب فقهی گسترده اوست که در فقه استدلالی به گونه مستقل به دنبال (کتاب البیع) با 23 صفحه افتادگی نگاشته شده است. این اثر از یادداشتهای پراکنده استاد در دانشهای گوناگون: فقه اصول کلام عرفان و… فراهم آمده است.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 1641     تاریخ درج : 1390/08/08

شهید سید مصطفی خمینی در آذر ماه 1309هـ.ش. برابر با رجب المرجب 1349هـ.ق. در شهر مقدس قم در بیت جهاد و اجتهاد دیده به جهان گشود و نام جدّ شهیدش حاج سید مصطفی موسوی بر او نهاده شد.

دوران تحصیل

در 15 سالگی بنا به گزینش خود و ارشاد پدر به تحصیل دانشهای حوزوی پرداخت. با تلاش و پشت کار و استعداد ذاتی که داشت در کم ترین زمان ممکن دانشهای مقدماتی را فرا گرفت:1

(… ایشان درطی دو سال و چند ماه کتابهای: سیوطی معالم حاشیه ملاعبداللّه شمبه مجموع مطوّل و بخشی از شرح لمعه را با درس خصوصی به پایان رسانید…)2

سطح عالی را از حوزه درس اساتید برجسته حوزه علمیه قم حضرات آیات: مرتضی حائری شهید صدوقی سلطانی محمد جواد اصفهانی و… آموخت. در 22 سالگی دوره تخصصی اصول و فقه (خارج) را آغاز کرد. فقه را از محضر مراجع عصر آیات عظام: حجت بروجردی محقق داماد. و اصول را از حوزه درس حضرت امام بهره برد. پس از رحلت آیت اللّه بروجردی در حوزه درس فقه پدر شرکت جست و پس از چندی به مقام بلند اجتهاد دست یافت.

در کنار فراگیری دانش فقه و اصول دانشهای دیگر را نیز فرا می گرفت. فلسفه و حکمت را از بزرگان فن: فکور یزدی والد محقق علامه طباطبائی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی استفاده برد.3

در راه کسب دانش به درسهای رایج حوزه بسنده نکرد. در آثار علمی غیر درسی با ژرف نگری تمام به مطالعه و مباحثه می پرداخت. کم تر کتاب علمی در رشته ای از دانشهای حوزوی یافت می شد که آن را مطالعه یا مباحثه نکرده باشد:

با هم به درس خارج می رفتیم… خارج از این درسها هم با هم مباحثه داشتیم: تقریرات آقای نائینی و رساله های شیخ انصاری در آخر مکاسب…)4

هنوز سی سال از عمر شریفش نگذشته بود که جامع معقول و منقول و دیگر دانشهای موجود حوزه بود.5

شهید مصطفی خمینی در قم با بهره های علمی فراوانی که از عالمان بزرگ در رشته های گوناگون گرفته بود در بسیاری از دانشه بویژه در فقه و اصول مجتهد مسلم بود. وقتی در نجف اقامت اجباری گزید خود را بی نیاز از حوزه درس اساتید بزرگ حوزه نجف می دید ولی به انگیزه هایی در حوزه درس مراجع عصر شرکت جست که دستاورد برخی از آن درسه جزوه ارزشمند: (نقد دروس الاعلام النجف الاشرف) است که در بین آثار آن شهید عزیز جایگاه ویژه دارد.

ویژگیهای شخصیتی شهید آقا مصطفی و عوامل آن

در پرتو هدایتهای پدر مرشد کاملِ واصلِ اسطوره تقوا و دانش استعدادهای شهید در تمام زوایا شکوفا شد.

افزون بر نقش اساسی پدر در بر جسته نمودن شخصیت علمی وی ویژگیهای ذاتی بود که از وی عالمی ژرف اندیش چیره دست و معنوی و… ساخت.

در این جا به پاره ای از ویژگیهایی که در تکوّن شخصیت علمی و معنوی استاد نقش اساسی داشته است اشاره می کنیم:

استعداد ذاتی

شهید مصطفی خمینی هوش و زیرکی بسیار داشت و از آن استفاده بهینه می برد در درک و فهم مطالب علمی به گونه ای بود که اندیشه استاد را در همان آغاز طرح و بیان می گرفت به ذهن می سپرد و همزمان آن را در ذهن سره گری می کرد و پرسشها و اشکالهای مفید را مطرح می کرد که هم استاد را مفید بود و هم شاگردان را سرمایه.

درباره این ویژگی کسانی که در حوزه درس امام خمینی حضور داشته اند خاطرات بسیار دارند از جمله یکی از آنان می گوید:

(او به عنوان یک مستشکل خوب درس بحث می کرد. آخر بعضیها اشکال می کردند و با جواب حضرت امام ساکت می شدند ولی ایشان دوباره و سه باره اشکال می کرد. و با حضرت امام بحث می کرد.)6

جامع بودن

هوش و استعداد کار و تلاش علمی در راه تحصیل دانشهای گوناگون او را به درجه ای از دانش رساند که نه تنها بر دانشهای معمول حوزه چیرگی کامل داشت بلکه در دیگر دانشهای حوزوی سر آمد بود. به گواهی همدرسان در گستره دانش از دوران جوانی از چهره های علمی حوزه و در ردیف اساتیدِ بنام قرار داشت:

(… از نظر فضیلت علمی به نظر من سالیان دراز بود که مرحوم حاج آقا مصطفی یک مجتهد مسلّم کامل و صاحب نظر در فقه اصول فلسفه رجال تفسیر و سایر علوم اسلامی بود…)7

البته شاید افراد با هوش در دانشهای گوناگون بر آرای بزرگان دانش چیرگی کامل یابند و به مرحله اجتهاد بر سند و در دانش حکمت و عرفان و مقام سیر و سلوک مقاماتی به دست آرند ولی دانشوری که با کسب همه این فنها و دانشها و کمالها و… در مسائل اجتماعی پیشگام باشد و در امور سیاسی از تیزبینی و توان تحلیل قوی بهره مند و با شجاعت در میدان مبارزه حضور یابد کم سراغ داریم و شهید آقا مصطفی از این چهره های کم مانند بود.

(کم تر کسی را داشتیم که در حد خودش از افرادی که با ایشان هر دوره بودند نبوغ ایشان را داشته باشند و این که مثل ایشان جامع باشند و در همه قسمتها وارد باشند و لذا… ایشان هم در فلسفه استاد بود هم در فقه استاد بود و مجتهد شد و هم در قسمتهای دیگر…)8

بهره وری از فرصتها

شناخت نقش زمان و بهره وری از فرصته اثر اساسی در پی ریزی شخصیت انسان دارد. کسانی که از برهه ها بهره شایسته می برند زود یا دیر فرشته پیروزی را در بر می گیرند; از این روی پیشوایان دین باره استفاده از فرصتها را یادآور شده اند:

(… اغتنموا الفرص فانها تمر مرالسحاب.)9

فرصتها را قدر بدانید چون همانند ابرها سپری می شوند.

شهید آقا مصطفی خمینی از دانشورانی بود که به این راز شناخت داشت و با تمام تلاش از کم ترین فرصت بیش ترین استفاده را می برد و چراغ در دست به دنبال دانش و حکمت می گشت و هر ج دانشوری می یافت از خرمن دانش وی توشه بر می گرفت و بر لحظه لحظه عمر خویش بسیار حریص و سخت گیر بود. با این که در بیت مرجعیت بود از وقت هدردادنها به دور بود و از آنچه که او را از کاروان دانش دور می کرد پرهیز داشت.

البته امام خمینی نیز رضا نمی داد که وی وقت خود را در اموری غیر درس و بحث و کارهای علمی بگذراند. یک وقتی ایشان در قضیه ای برای شخصی واسطه می شود امام به وی می گوید:

(شما مشغول درس خود باش و بگذار این کارها را دیگران بکنند.)10

در مجلسی که باید شرکت می کرد برای هدر نرفتن وقت خویش نکته های علمی مفید مطرح می کرد و مجلس را به جلسه بحث علمی مبدل می ساخت.11

استاد نه تنها از فرصتهای عادی کمال بهره را می برد بلکه حتی از فرصتهایی که در گرفتاریه مانند زندانی و… برایش پیش می آمد بیش ترین استفاده علمی را می برد. در یکی از گرفتاریه با کمبود منابع علمی درگزاره های جدید فقهی آثار ارزش مندی نگاشت:

(… در سلول انفرادیش در زندان قزل قلعه با نداشتن کتاب حدود صدوبیست صفحه فقه در مسائل مستحدثه… مانند: بیمه بانک و غیره نوشت….)12

در ترکیه فرصت طلایی برایش پیش آمد و از آن بهره های علمی و معنوی بسیار برد یک سال تمام از دریای مواج دانش و معرفت پدر بهره برد. پدر که به هوش و شایستگی و قوه درک وی آشنا بود گوهر دانش و حکمت را به او سپرد:

(… مدتی که امام در ترکیه تبعید بودند. مرحوم آقا مصطفی تنها ندیم و کسی بود که با امام در تماس بودند و تمام اوقاتی که این دو شخص به تنهایی به سر می بردند صرف مباحثات علمی و فلسفی می شد….)13

تلاش و پشتکار

تلاش و ژرف اندیشی در تحصیل دانش مهم ترین عامل پیشرفت و چیرگی بر دانشهای گوناگون است. استاد شهید از دانش پژوهانی بود که رمز موفقیت را از همان آغاز کسب دانش در دقت و پشتکار دیده بود:

(… من فراموش نمی کنم در یکی از روزهایی که با ایشان هم بحث بودیم… از اوّل آفتاب همین طور در رابطه با آن بحث مشغول مطالعه و نوشتن و تتبع و بررسی انظار بود و هیچ خستگی در این راه برای او پیدا نمی شد.)14

آزاد اندیشی:

بسیاری از اهل نظر و فرهیختگان دلیری اظهار نظر در برابر آرای بزرگان ندارند. کم شخصیتهایی یافت می شوند از خود استقلال رأی نشان دهند و تسلیم رأی بزرگان دانش نشوند و بزرگی بزرگان آنان را از اظهار نظر باز ندارد.

استاد شهید از دانشوران جوانی بود که چون از تواناییهای علمی خوبی برخوردار بود از همان آغاز به آرای بزرگان با دید نقد می نگریست و با پشتوانه دلیل سخن خود را بدون ترس از ناسازگاری با مشهور و بزرگان ابراز می کرد. هیچ گاه بدون دلیل و برهان حاضر نبود به سخن کسی گوش فرا دهد:

(… از همان اوّل حالت تعّبد نسبت به مطالب علمی نداشت; مثلاً اگر شیخ انصاری یا هر بزرگواری مطالبی را گفته است سربسته نمی پذیرفت… می توان گفت از همان اول روح اجتهاد داشت و همین باعث ترقی او شد.)15

این روحیه علمی در آثار قلمی که از استاد به جا مانده به خوبی نمایان است.

تدریس

استاد شهید به خاطر ژرف اندیشی دقت نظر نبوغ و برجستگیهای ویژه ای که داشت از اوان تحصیل هر کتاب درسی که فرا می گرفت آمادگی تدریس آن را داشت. بیش تر کتابهای مقدماتی حتی دانش معقول را پس از آموختن تدریس می کرد:

(… او چندان مطالعه نمی کرد ولی هر درسی را گویی با تمام جزئیاتش جابه جا حفظ می نمود. حتی دیدم آخر شرح منظومه را درس می گرفت و آغاز آن را درسی می گفت.)16

در سال 1340هـ. ش در مدرسه حجتیه قم تدریس حکمت داشت و افزون بر شرح منظومه اسفار اربعه ملاصدر به طور خصوصی برای جمعی تدریس می کرد.17

در امر تدریس بسیار موفق بود و حوزه درس با رونقی داشت.

مقام معظم رهبری درباره چهره علمی حوزوی و مقام استادی ایشان می گوید:

(… او یک مدرس معروف بود. فلسفه درس می داد. فقه درس می داد و به عنوان یک چهره برجسته در میان طلاب حوزه و فضلاء و مدرسین معروف بود.)18

هنگامی که به نجف اشرف مهاجرت کرد و توفیق حضور در حوزه نجف را یافت با ویژگیهایی که داشت خیلی زود درخشید. تدریس خارج فقه و اصول و فلسفه را شروع کرد و حوزه درس با رونقی بنیان نهاد و شاگردان بسیاری دور وی حلقه زدند و به درس وی روی آوردند.

می گویند: حوزه درس وی در نجف اشرف سومین حوزه مهم درس خارج و سرآمد بسیاری از درسهای موجود حوزه بوده است.

نگارشها

به طور معمول کسانی که در عرصه تدریس و پرورش نیروی انسانی تلاش می ورزند و توفیق دارند کم تر مجال می یابند آثار علمی ژرف از خود به جای بگذارند. انگشت شمارند آنان که هم در تدریس درخشیده باشند و هم در نگارش صفحه های درخشان و پر برگی از خود به جای گذارده باشند.

استاد شهید در هر دو میدان پیشگام بود. از جوانی حوزه تدریس با شور و شادابی داشت و از همان روزگار یافته های علمی و پژوهشی خود را به رشته تحریر می کشید. می توان ادعا کرد استاد یکی از موفّق ترین چهره های علمی حوزه بود که با عمر کوتاه بیش ترین آثار علمی در دانشهای گوناگون از خود به یادگار گذارد. در قم نگارشهای علمی ارزشمندی بجا گذاشت که از سوی رژیم غارت شد.

در ترکیه دو جلد (مکاسب محرّمه) (قاعده لاتعاد) (رساله لاضرر) (الواجبات فی الصلاة) و (الفوائد و العوائد) را نگاشت.18

پس از هجرت به نجف اشرف بی درنگ تلاشهای علمی خود را بیاغازید و تا آخرین لحظه های عمر نگارش را در سرلوحه کارهای خویش داشت.

فهرست آثاری که از وی به جای مانده و نزدیکان ایشان از آن یاد کرده اند یا در آثار خود از آنها نام برده به شرح زیر است:

1 . تفسیر قرآن 4جلد.

2. تحریرات فی الاصول 3جلد.

3. کتاب اصول اثر مختصر در مباحث اصول.

4. القواعد الاصولیه.

5. قواعد الحکمیه حاشیه و تعلیقه بر اسفار اربعه ملاصدرا.

6. حاشیه بر هدایه ملاصدرا.

7. حاشیه بر طبیعیات اسفار ملاصدرا.

8. حاشیه بر مبدأ و معاد ملاصدرا.

9. دوره فلسفه قدیم.

10. حاشیه عروة الوثقی (اجتهاد و تقلید).

11. تحریر عروة الوثقی (تقلید و احتیاط).

12. تحریر عروة الوثقی (طهارت).

13. کتاب الطهارت (مستقل).

14. کتاب الصلوة.

15. الواجبات فی الصلوة.

16. حاشیه عروة الوثقی (خلل صلات).

17. احکام الخلل فی الصلوة (مستقل).

18. رساله قض صلوات.

19. حاشیه عروة الوثقی (کتاب صوم).

20. شرح و مستند تحریر الوسیله امام خمینی (کتاب صوم).

21. کتاب الصوم (مستقل).

22. مکاسب محرمه 2جلد.

23. شرح و مستند تحریر الوسیله (مکاسب محرمه).

24. کتاب البیع (مستقل).

25. شرح و مستند تحریر الوسیله (کتاب البیع).

26. شرح و مستند تحریر الوسیله (خیارات).

27. کتاب الخیارات (مستقل).

28. کتاب الاجاره.

29. شرح و مستند تحریر الوسیله (کتاب النکاح).

30. دراستات فی ولایت فقیه.

31. القواعد الفقهیه (قاعده لاضرر و قاعده لاتعاد).

32. حاشیه بر وسیلة النجاة سید ابوالحسن اصفهانی.

33. نقد دروس الاعلام النجف الاشرف (فقه اصول).

34 . رساله حدیث رفع.

35. القواعد الرجالیه.

36. حاشیه بر خاتمه مستدرک الوسائل میرزا حسین نوری.

37. الفوائد والعوائد.

38. شرح زندگانی ائمه(ع).

39. تطبیق هیئت جدید بر هیئت و نجوم اسلامی.

40. قضیه آقای حکیم و دولت عراق (یادداشتهای دستنویس درباره مسائل روز با تحلیل عمیق سیاسی.)20

از مجموعه آثار شهید تنه سه اثر به زیور چاپ آراسته شده است. به امید آن که در کنگره بزرگداشت آن بزرگ دیگر آثار ایشان چاپ و عرضه شود. در این نوشتار بر آنیم که به گونه فشرده پاره ای از آثار شهید را معرفی کنیم.

تفسیر قرآن 4جلد.

تحقیق و تصحیح: سید محمد سجادی.

چاپ و نشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

مفسران در طول تاریخ اسلام به شیوه های گوناگون به روشن گری کلام وحی پرداخته اند. گروهی از زاویه روایات پیشوایان دین به آیات قرآنی نگریسته اند و گروهی از منظر کلام عرفان فقه علم و ادب و….

استاد شهید روشهای تفسیری یاد شده را بایسته و کافی نمی داند و بر این باور است نگاه یک سویه به آیات قرآن فهم و درک و برداشت را محدود می کند. و انسانها را از بسیاری حقایق و دقایق آیات الهی محروم می سازد.

از این روی طرح نو در تفسیر که در میان روشهای تفسیری سابقه نداشت در افکند. با نگاه همه جانبه از زوایای گوناگون به سراغ آیات قرآن رفت و با وام گرفتن از معارف اهل بیت و دانشهای قدیم وجدید به تفسیر آیات قرآن پرداخت. اثر حاضر ثمره پژوهشها و ژرف اندیشیهای گسترده ده ساله استاد است که به گونه الگوی نوینی در سیر تفسیر نگاری فرا روی علاقه مندان گذاشته است.

تفسیر با خطبه رسول اکرم(ص) در وصف قرآن و تقدیم اثر به پیشگاه سیدالشهداء آغاز شده است. نویسنده در پیش گفتار کوتاه حقیقت دانش تفسیر را می نمایاند و از تفسیر تعریفی دقیق ارائه می دهد. این اثر ارزش مند سوره حمد و 26 آیه از سوره بقره را در بردارد.

استاد با نگرشی فراگیر و همه سویه مطالب سوره حمد را در سه محور اساسی عرضه می دارد:

1. بایسته های بحث و پژوهش در تمام سوره.

2. برداشتهای گوناگون از هر آیه.

3. شرح تفسیر واژگان و اجزای آیات.

نویسنده با بهره گیری از تخصصهای گوناگون و دانشهای رایج درحوزه چون: رسم الخط صرف نحو لغت معانی و بیان ادب و عروض. علم حروف. تجوید و قراءت تاریخ و شأن نزول اصول فقه فقه کلام عرفان اخلاق حکمت و فلسفه و سبکها و برداشتهای علمای تفسیر به بحث می پردازد و در این اثر ناتمام ردپای ماندگاری در دانش تفسیر و قرآن پژوهی از خود می گذارد.

تحریرات فی الاصول 3جلد

تحقیق و تصحیح: سید محمد سجادی و حبیب اللّه عظیمی.

چاپ و نشر سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

تحقیق و تصحیح جلد نخست توسط سید محمد سجادی انجام پذیرفته و در سال 1365ش هـ. در 561 صفحه به چاپ رسیده است.

تحقیق و تصحیح جلد دوم و سوم اثر توسط سید محمدسجادی و حبیب اللّه عظیمی صورت گرفته و در سال 1372ش .هـ. در 645 و 862 صفحه چاپ و منتشر شده است. این اثر دائرة المعارف گونه در دانش اصول در یازده مقصد سامان یافته است بدین شرح:

مباحث مقدماتی علم اصول: تعریف وضع حقیقة شرعیه صحیح و اعم الفاظ مشترک و مشتق.

اوامر نواهی مفاهیم عام و خاص مطلق و مقید قطع ظن براءت اشتغال و استصحاب.

اجتهاد و تقلید

در باب اجتهاد و تقلید استاد دو اثر ارزش مند نگاشته که به گونه دستنوشته در دسترس است:

1. الحاشیه علی العروة الوثقی اجتهاد و تقلید: این حاشیه در 24 صفحه تمام باب اجتهاد و تقلید عروة را در بر دارد و از به شرح ترین حاشیه هایی است که بر عروة الوثقی در این باب نگاشته شده; از این روی کم تر مسأله ای در باب تقلید عروه می توان یافت که در این حاشیه به بحث و بررسی گذاشته نشده باشد.

استاد شهید در این حاشیه به افزودن واژگانی چون: (علی الاحوط) (علی الاقوی) و… بسنده نکرده بلکه به ریشه یابی علمی فتواها پرداخته است و نه تنها خوانندگان بر فتواها آگاهی می یابند بلکه فقیهان و پژوهشگران نیز می توانند از آن بهره علمی ببرند.

2. تحریر العروة الوثقی التقلید والاحتیاط: در تحریر عروة دیدگاههای فقهی و فتواهای استاد شهید به سبک و سیاق (عروة الوثقی) سید محمد کاظم یزدی نگاشته شده است.

این اثر در 20 صفحه و در بردارنده 74 مسأله و به گونه دستنوشته است.

از کمبودهایی که در باب روشن گری مسائل شرعی و بیان فتوا احساس می شود به روز نبودن مسائل حضور نداشتن فتوا در صحنه زندگی اجتماعی اقتصادی سیاسی فرهنگی و روشن نبودن تکلیف گزاره های نوپیدا و طرح نشدن مسائل برابر با شرایط و نیازهای زمان است. استاد شهید با تحریر عروة خواسته گامی در جهت برطرف کردن این کاستیها بردارد.

هدف وی از پدید آوردن این اثر ویرایش متن عروه از عبارتهای غیرلازم پرهیز از تکرارهای ملال آور کاستن فرعها و فرضهایی که زمان آن گذشته و امروز مورد نیاز نیست افزودن مسائل نوپید ارامه دسته بندی و نظم جدید به فروع برگرفته از مبانی و اصول توجه به شرایط زمان در بیان مسائل و… است.

در این نوشته نویسنده فتوای خود را به زبان عربی استوار و روان عرضه داشته و در مقایسه با نگارشهای فتوایی دیگر بویژه عروة الوثقی از برجستگیهای بسیاری برخوردار است.

تحریر العروة کتاب الطهارة:

این اثر نگارش نوینی است در (کتاب طهارت) به سبک و روش عروة الوثقی که پس از بحث تقلید و احتیاطاز (فصل فی المیاه) آغاز می شود و به (فصل فی الاجسام الطاهره) پایان می یابد.

تحریر العروة در بردارنده همه مسائلی که در عروة الوثقی سید کاظم یزدی طرح شده نیست بلکه مسائل مهم را ایشان با روشی که داشته به بحث گذارده است.

کتاب الطهارة:

اثر مورد بحث نخستین نگارش مستقل فقهی استاد در فقه استدلالی و سر سلسله آثار فقهی گسترده و دراز دامن در بابهای گوناگون تحت عنوان: (کتاب کبیر) است گرچه نویسنده بر این اثر که برخی از حلقه های آن موجود است و برخی ناپدید و یا به دور از دسترس عنوان ویژه ای نزده ولی در دیگر نوشته های خود از (کتاب کبیر) بارها نام می برد که از آن استفاده می شود مقصود استاد همین سلسله کتابهای فقهی استدلالی گسترده در بابهای گوناگون فقه است.

خلل نماز

بحث خلل نماز از بحثهای دشوار و مورد نیاز است و روایات بسیار درباره آن رسیده و چند قاعده فقهی در آن کاربرد دارد. ویژگی بحث سبب شده موضوع در میان فقه مطرح باشد و کتابها و رساله های مستقل فتوایی و علمی درباره آن نگاشته شود.

استاد شهید نیز به خاطراهمیت و جایگاه بحث در این باب دو نگارش: (حاشیه عروة الوثقی) و (احکام الخلل فی الصلوة) از خود به جای گذاشته است.

1. الحاشیة علی العروة الوثقی: در این دستنوشته فصل پنجاه از کتاب الصلوة عروة الوثقی: (الخلل الواقع فی الصلوة) که سیّد یزدی در 19 مسأله آن را به پایان برده استاد بر 6 مسأله آغازِ آن حاشیه دارد.

2. احکام الخلل فی الصلاة: این اثر ارزنده فقهی به شیوه فقه استدلالی و به گونه مستقل در باب خلل نماز نگارش یافته و بخش عمده مباحث خلل نماز را در بر دارد.

این نوشته در 182 صفحه سامان یافته و اکنون نسخه اصلی آن درکتابخانه عمومی آیت اللّه نجفی مرعشی در قم موجود است.

مطالب کتاب در یازده مسأله به شرح زیر سامان یافته است:

اخلال به زیاده و نقیصه (جزء و شرط) اخلال از روی عمد اخلال از روی جهل قصور یا تقصیر حدیث لاتعاد و مفاد آن شیوه جمع میان حدیث لاتعاد و من زاد شیئ اخلال به نیت خلل قبله و احکام آن تحدید قبله خلل در وقت و احکام آن اخلال به طهارت حدثی در نماز اخلال به طهارت خبثی در نماز حکم نماز در حال آلودگی به نجاست اخلال به شرایط ساتر اخلال به جهر و اخفات اخلال به شرایط رکوع سجود و قیود آن اخلال به قیام.

صوم

مسائل روزه هماره مورد توجه فقها و عرصه بحث و نظر آنان بوده است. در این باب نگاشته های استدلالی و فتوایی بسیاری وجود دارد و استاد شهید نیز به این باب توجه ویژه داشته و نگارشهای گوناگونی عرضه کرده است:

1. حاشیة علی العروة الوثقی کتاب صوم: دستنوشته در 29 صفحه و از آغاز کتاب صوم تا فصل دوم (مسأله 48) را در بر دارد.

2. شرح و مستند تحریرالوسیله تحریر الوسیله حضرت امام از نگاشته های استوار همه سویه نگر و جُنگ فقهی است که هم مقلدان را به کار می آید و هم محققان ر از این روی اهل فضل به آن توجه ویژه دارند و شهید آقا مصطفی هم این اثر پرکار برد را در کانون توجه قرارداده و کتاب صوم آنرا شرح و مستند نموده است. کتاب صوم: دستنوشته در 56 صفحه و از آغاز کتاب صوم تحریر الوسیله (بحث نیّت) تا مسأله 3 باب (فیما یجب الامساک عنه) را در بر دارد.

3. کتاب الصوم به تصحیح محمد علی رازی در انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم در 233 صفحه به چاپ رسیده است. این نوشته فقهی مستقل است که مباحث آن در ماه رمضان بر گروهی از فاضلان حوزه علمیه نجف القا شده و به مدت پنج سال سامان دهی و نگارش آن به درازا کشیده است.

کتاب مقدمه ای دارد در تعریف حقیقت صوم و بحثی درباره نیت و فرعهای آن و بحثی درباره مفطرات روزه.

شرح و مستند تحریرالوسیله کتاب نکاح

شهید آقا مصطفی دیدگاههای ویژه فقهی خود را در باب نکاح درحاشیه های مسائل آن آورده است.

این اثر از مسأله 11 تا بخشی از مسأله 23 ادامه دارد و در مجموع وی بر 12 مسأله تحریر حاشیه دارد و در 40 صفحه به گونه دستنوشته سامان یافته است.

شرح و مستند تحریر الوسیله مکاسب و متاجر

این اثر که شرح و مستند سازی تحریر الوسیله بخش مکاسب محرمه است 26 مسأله از مکاسب محرمه تحریر الوسیله را در بر دارد و نسخه اصلی آن در 120 صفحه به گونه دستنوشته در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی موجود است.

کتاب البیع

از سلسله نگارشهای گسترده و مستقل استاد شهید در فقه استدلالی (کتاب البیع) است. این اثر گوی همزمان با تدریس (بیع) توسط امام خمینی درنجف اشرف سامان یافته است. کتاب حاضر در 517 صفحه به گونه دستنوشته تمامی مباحث بیع را در بردارد و اکنون نسخه اصلی آن در کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی در قم موجود است.

خیارات

خیارات از بحثهای بحث انگیز عرصه طرح آرا و دیدگاههای گوناگون است. به خاطر کمبود منابع و دلیلهای لفظی قواعد فقهی و اصولی فراوانی کاربرد دارند و دانش وران فقه با دقت و ژرف نگری بسیار و بحثهای ژرف آثار ارزنده ای در این باب به میراث گذشته اند.

استاد شهید نیز در این باب دو اثر ارزش مند به گونه شرح و مستند و بحث استدلالی مستقل نگاشته است:

1. شرح مستند تحریر الوسیله کتاب خیارات: این اثر که مستند سازی و شرح تحریرالوسیله کتاب خیارات امام خمینی است در 129 صفحه سامان یافته و از آغاز تا مسأله دوم: (القول فی احکام الخیار) را در بردارد.

2. کتاب الخیارات: این اثر دستنوشته آخرین بخش از کتاب فقهی گسترده اوست که در فقه استدلالی به گونه مستقل به دنبال (کتاب البیع) با 23 صفحه افتادگی نگاشته شده است. احتمال می رود بخش افتاده خیار غبن و خیار عیب باشد. شاهد بر این سخن جمله ای است که در صفحه 561 کتاب خیارات آمده است: (لما مر بعض البحوث حول ذلک فی خیارالغبن.)

و از این که کتاب خیارات بدون مقدمه شروع می شود نشان می دهد که پیش از این مباحثی بوده و از بین رفته است و یا در دسترس نیست.

کتاب کم وبیش همزمان با درس خیارات امام خمینی درنجف اشرف نگاشته شده ولی مباحث آن از چنان استقلالی برخوردار است که نمی شود گفت شاگردی در دوران تحصیل با توجه به درس استاد آن را نگاشته است.

الاسلام و الحکومة:

این اثر در باب (ولایت فقیه) به شیوه فقه استدلالی و مستقل نگاشته شده است و هم اکنون تایپ شده آن در 63 صفحه در دسترس قراردارد.

از بخشهای پایانی نوشته بر می آید استاد شهید در واپسین روزهای ذیحجة الحرام سال 1398هـ.ق. پس از درس (ولایت فقیه) امام خمینی در تاریخ 13 ذیقعده 1389هـ.ق. تا 2 ذی الحجة الحرام 1389هـ.ق. به نگارش این اثر دقیق و ارزش مند پرداخته است.

ولایت فقیه از بحثهای فقهی بسیار مهمی است که فقیهان در بابهای گوناگون فقه بویژه در (کتاب البیع) به مناسب (شرایط متعاقدین) آن را عنوان می کنند امّا این که به گونه مستقل و فراگیر بدان پرداخته شود پیشینه دوری ندارد ملا احمد نراقی در اثر ارزش مند خود: (العوائد الایام) به این بحث مهم به گونه گسترده پرداخته و آن را در کانون توجه قرار داده است. پس از ایشان حضرت امام خمینی بحث ولایت فقیه را در شرایط بسیار حساس تاریخ اسلام و در هنگامه مبارزات ضد استعماری و ضد استبدادی برای هر چه روشن تر کردن افقهای حرکت در آینده و نمودن این که این حرکت عظیم و تاریخی در چهارچوب ویژه ای روبه سوی آینده دارد و به هیچ یک از مکتبهای موجود وابستگی ندارد طرح کرد شوری در حوزه نجف و قم بر انگیخت و به مبارزات اسلامی ژرفا بخشید و مبارزان را هر چه پرتوان تر به صحنه آورد. این درس محوری و ناب در 13جلسه به گونه ای بسیار روان امّا عمیق در حوزه خواب زده نجف و در بین انبوه مخالفان و کژاندیشان به مشتاقان القا شد و اثر جاودانه ای در آن روزگار در حوزه نجف گذاشت.

امام خمینی به خاطرحساسیت زمان و اهمیت موضوع (ولایت فقیه) از مبارزان دانشور و محقق حوزه درس خویش می خواهد که به هرگونه ممکن با نگارش سخنرانی در محافل و مجالس تدریس و… به شناساندن (ولایت فقیه) بپردازند:

(ما اصل موضوع را طرح کردیم و لازم است نسل حاضر و نسل آینده در اطراف آن بحث و فکر کنند.)21

استاد شهید از آن جا که به شرایط سیاسی آن روز آشنایی ژرف داشته و کاربرد ژرف و سترگ (ولایت فقیه) را به گونه همه جانبه و عمیق درک کرده بوده است نخستین کسی بوده که به ندای امام و مقتدای خویش پاسخ داده و بحث ولایت فقیه به سبک و روش ویژه و مبانی استوار مطرح کرده است. وی نگاشته خویش را در دو مقدمه و عنوانهای محوری به شرح زیر سامان داده است:

دلیلهای ولایت فقیه: آیات روایات اجماع عقل جایگاه ولایت فقیه در بابهای گوناگون فقه دیدگاههای فقیهان اقسام ولایت حکومت ویژه امامان معصوم (ع) حکم قیام در عصر غیبت شرایط حاکم اسلامی در برداشت از واژه امام محدوده وظایف حاکم اسلامی فقیهان در زمان اقتدار حاکمان اسلامی پیروی فقیهان از حاکم اسلامی وظایف مهم ولی فقیه.

دروس الاعلام و نقدها

استاد شهید در مهاجرت به حوزه علمیه نجف اشرف در درس شماری از بزرگان و فقیهان و اصولیان شرکت می جوید از مطالب اصلی درسها یادداشت برداری می کند و هر یک را به گونه عالمانه و با نگاه دقیق و موشکافانه به بوته نقد می گذارد و در ضمن رأی اصولی و فقهی خود را با استدلال استوار عرضه می دارد. حوزه های درسی که استاد شرکت جسته به ترتیبی که در این جزوه آمده عبارتند از:

1. آیت اللّه سید محمود شاهرودی که در درس اصول ایشان شرکت جسته و بحث (جریان اصول در اطراف علم اجمالی) را به رشته تحریر آورده و به آن نقد زده است. در مجموع شش درس از درسهای آیت اللّه شاهرودی را یادداشت کرده و هر درسی دو یا سه صفحه را به خود اختصاص داده و این بخش در بحث (ظن) و شبهات ابن قبه پایان یافته است.

2. آیت اللّه آقا سید روح اللّه خمینی که در درس بیع بیع معاطات حضرت ایشان شرکت جسته و آنچه از این درس نگارش یافته یازده درس است که آخرین آن (ادله لزوم معاطات) را در بر دارد.

3. آیت اللّه سید ابوالقاسم خوئی که درس اصول ایشان بحث اجتماع امرو نهی شرکت جسته و آنچه از درس به نگارش در آمده تقسیم نواهی به ارشادی و مولوی است در شش درس و این بخش در موضوع جعل صحت و فساد پایان یافته است.

4. آیت اللّه محمد باقر زنجانی که در درس فقه و اصول ایشان شرکت جسته است: فقه کتاب طهارت آب قلیل و کثیر و اصول در بحث احراز عنوان مخصص به استصحاب.

5 . آیت اللّه سید محسن حکیم که در درس فقه ایشان شرکت جسته است و پنج درس از بحث (لزوم شرکت) ایشان نگارش و نقد و بررسی شده است.

الفوائد والعوائد

این اثر از یادداشتهای پراکنده استاد در دانشهای گوناگون: فقه اصول کلام عرفان و… فراهم آمده است.

نویسنده با روش فنی و در قالب اصطلاحات پیچیده علمی پاره ای از دیدگاههایی که در دانشهای یاد شده مطرح شده به بوته نقد و بررسی گزارده از جمله بحث مشکل استصحاب کلی و اقسام آن طرح کرده و دیدگاه خود را درباره آن چنین یادآور شده است:

(مبانی احکام شرعی را بر مباحث ذهنی و ترسیم گریهای دقیق فنی استوار نمودن امر بسیار دشوار و پذیرش آن مشکل است.)

در فوائد دیگر به مباحث سودمندی درباره معاد جسمانی دع ثواب ثواب و عقاب اعمال و… پرداخته که مطالعه آن برای پژوهشگران و اهل نظر بسیار مفید و پرفایده خواهد بود.


پاورقیها:

1. مجلّه (پیام انقلاب) شماره14/96 1362/8/7.

2. (آرشیو بنیاد تاریخ) سخنان استاد جعفر سبحانی.

3. روزنامه (جمهوری اسلامی) 1371/7/30.

4. مجلّه (پاسدار اسلام) شماره 28/23 آبان ماه 1362.

5. روزنامه (جمهوری اسلامی) 1371/7/30.

6 . (اسناد انقلاب اسلامی) مصاحبه آقای سید محمد شاهچراغی دستنوشته.

7. مجلّه (پیام انقلاب) شماره 34/91 مصاحبه با آیت اللّه فاضل.

8. روزنامه (کیهان) 1359/8/1.

9. (نهج البلاغه) حکمت 21.

10. مجله (یاد) شماره 116/12.

11. مجلّه (پاسدار اسلام). آبان 1362.

12. مجله (جنگ و زندگی) آبان 1362.

13 . مجلّه (پیام انقلاب) شماره 48/18 1359/7/30.

14. مجلّه (پیام انقلاب) شماره 10/96 1362/8/7.

15. مجلّه (پاسدار اسلام) شماره 28/23 آبانماه 1362.

16. (نهضت روحانیون ایران) علی دوانی ج332/6.

17. روزنامه (جمهوری اسلامی) 1363/8/1.

18. مجلّه (شاهد) شماره 41/71.

19. مجلّه (15 خرداد) 17/4; (تحریرات فی الاصول) شهید آقا مصطفی خمینی ج702/3; مجلّه (حضور) شماره 64/17 پاییز 75.

20. (نهضت امام خمینی) سید حمید روحانی ج19/2.

21. (ولایت فقیه) امام خمینی مؤسسه احیاء آثار.

کلمات کلیدی
کتاب  |  فقه  |  استاد  |  دانش  |  مصطفی  |  شهید آقا مصطفی  |  عروة  |  اثر شهید آقا مصطفی خمینی  | 
لینک کوتاه :