×

روش تصحیح انتقادی و نشر متون اسلامی


تعداد بازدید : 1397     تاریخ درج : 1392/03/20

مقدمه:

یکی از وظایف مهم فضلای حوزه های علمیه اینست که متون اسلامی را که حاصل میراث گرانبهای فرهنگ غنی و پرباراسلام است از کنج انزوای کتابخانه ها بیرون آورند و بصورتی عالمانه و مهذب ومنقح آن را عرضه دارند تاامت مسلمان بااستفاده از آن گنجینه نفیس بنیاد واساس جامعه نوینی را که باید متکی به اسلام بوده واز تاثر شرق و غرب بدور باشداستوار سازند..!

 

در طی صدو پنجاه سال گذشته استعمار شرق و غرب نخست پنجه بر آثار علمی ماافکند و آن را به کتابخانه خود منتقل نمود. تا هم ما رااز نظر علمی خلع سلاح کرده باشند و هم با رد بضاعتمان به خودمان ما را وابسته خود گردند! تااین وابستگی فرهنگی و علمی مقدمه برای وابستگی سیاسی واقتصادی و غیره شود!ازاین جهت است که می بینیم متون مهم اسلامی از تاریخ گرفته مانند تاریخ طبری و مروج الذهب تا جغرافی ماننداحسن التقویم و صوره الارض وادبیات مانند مقامات حریری و مفصل زمحشری و حتی فقه مانند کتاب اختلاق الفقها و کتاب الحیل والمخارج بوسیله غربیان تصحیح شده و در شهرهای لندن و پاریس و لنین گراد و برلن و روم چاپ و منتشر گشته است! ! و بدنبال آن سیل دانشجویان از کشورهای اسلامی به آن بلاد سرازیر گشته تا آنچه را که خود داشته انداز بیگانه تمنا کنند! و آن بیگانه چیزهای دیگری را هم بانان تحمیل کند! تا بارمغان به کشورهای خود بیاورند و پایه های جامعه وابسته را فراهم سازند!!

 

اکنون بر ملت های مسلمان است که از یک طرف ذخائر خطی را به کتابخانه های عمومی منتقل کنند واز آنچه که قبلا خارج شده عکس و میکروفیلم بگیرند و در آن کتابخانه ها متمرکز سازند. واز طرفی دیگر اولیای علمی و سائل تحقیق را فراهم سازند تااین آثار تدریجا مورد تصحیح و تحقیق قرار گیرد و برای تحقق این امر محققان و پژوهشگران بایداصول و روش تصحیح و تحقیق در متون را فراگیرند. و آن روش را نخست بر روی رساله ها و جیزها بکار بندند و سپس آن را بر روی کتب مطوله و جوامع مفصله اعمال نمایند.امیداست مطالب که در این گفتار می آید کمک ناچیزی به این منظور مهم کند بعون الله و توفیقه تعالی

 

تاریخچه تصحیح انتقادی متون اسلامی

تا قبل از پیدایش صنعت چاپ مردم کتابهای مورد نیاز خود رااز روی دست نوشته دیگران بازنویسی می کردند و در نتیجه سهو واشتباه و بااظهار نظر کردن کاتب و ناسخ بیشتر نسخ خطی که در دست مااست مغلوط بوده که از راه مقابله آنها با یکدیگر می توان آن غلطها را اصلاح کرد.از آنزمان که صنعت چاپ درایران معمول گشت کتابها بر اساس یک نسخه خطی که احتمال داده می شداز دیگر نسخ صحیح تراست به چاپ رسید: و جستجوئی برای یافتن نسخه کاملتر و یا مقدم ترانجام نگرفت. لذا در تهیه آن کتابهاامر تصحیح و مقابله با نسخ متعدد صورت نگرفته! واگر تصحیحی انجام شده براساس استنباط کسی بوده که عهده دار چاپ آن متن گردیده است! که تصحیح را یا در خود متن قرار داده و یااگر می خواسته رعایت امانت را کرده باشد در حاشیه کتاب آن را متذکر شده است! اینگونه تصحیح در کتابهای درسی حوزه مشاهده می شود.

 

تصحیح انتقادی متون از حدود نیم قرن پیش درایران معمول گشت واز پیش کسوتان این امر می توان مرحوم میرزا محمدخان قزوینی را نام برد که کتابهای متعددی رااز جمله تاریخ جهانگشای جوینی و لباب الالباب عوفی و مرزبان نامه سعد وراوینی را تصحیح کرده است. و بدنبال او استادانی همچون ملک الشعراء بهار در تاریخ سیستان واحمد بهمن یار در تاریخ بیهقی و جلال الدین همائی درالتفهیم بیرونی و فروزان فر در دیوان شمس تبریزی و مجتبی مینوی در کلیله و دمنه همان روشی را انتخاب کردند و شاگردان این استادان هم در تصحیح متون مختلف همین روش را برگزیده اند و باید یادآور شد که این گروه بااستفاده از تحصیلات طلبگی خود توانستند موازین علمی که در علوم ادبی و بلاغت و همچنین اصول فقه اسلامی وجود دارد در تصحیح متون بکار بندند.

 

روش تصحیح انتقادی متون

تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد کتابی به زبان فارسی درباره روش تصحیح و مقابله نوشته نشده در نتیجه تمام اغلاط احتمالی که در نسخه خطی وجود داشته به نسخه چاپی منتقل گردیده است برای مثال در نسخه چاپ سنگی باب حادی عشر آمده: قال البخاری یا در جای دیگر دارد: الحسن البصری. در نسخ چاپی که دوباره از روی آن چاپ شده نیزاین دو غلط آمده است! در حالی در نسخه چاپ سنگی دارد: قال النجار (یکی از متکلمان معروف ) و بجای الحسن البصری ابوالحسن بصری آمده که شخص دیگری است واین صحیح است

 

هر چند که مصححان متون در مقدمه آن ها یادآور شده اند که چگونه و براساس چه روشی آن متون را تصحیح کرده اند ولی به زبان عربی چند کتاب وجود دارد که روش تصحیح متون عربی در آن ها یاد شده است این کتاب ها عبارتنداز:

 

1اصول نقدالنصوص و نشرالکتب که مجموعه خطابه هائی است که مستشرق آلمان برگشتی اسر در سالهای 32 - 1931 در دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره ایراد کرده است.

 

2 تحقیق النصوص و نشرها از عبدالسلام هارون چاپ دوم قاهره 138 ه 1965 م.

 

3 قواعد تحقیق المخطوطات از دکتر صلاح الدین المنجد چاپ چهارم بیروت 1970.

 

4 فی تحقیق النصوص از دکتر مصطفی جواد مجله المورد بغداد 1977.

 

لازم به تذکراست که پیش از شروع در تحقیق و تصحیح کتابی باید نخست مطمئن شویم که آن کتاب چاپ نشده و برای این منظور می توان از [فهرست کتاب های چاپی فارسی] و همچنین[ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون[ تالیف خانبابای مشار] کتابشناسی ده سال ایران 1343 - 1333 تالیف ایرج افشار و[ کتاب شناسی ملی ایران] که بطور سالیانه از 1344 تاکنون به چاپ رسیده است و نیز قسمت کتاب های تازه[ مجله راهنمای کتاب] و مجله آینده جدید و مجله نشر دانش استفاده کرد.

 

در ضمن یادآور می شود که در زبان عربی هم کتابهائی وجود دارد که می توان بوسیله آنهااز کتابهای عربی چاپ شده اطلاع حاصل کرد.از میان گونه کتابها سه کتاب زیر را نام می بریم:

 

[ 1اکتفاءالقنوع بماهو مطبوعا]

این کتاب راادوارد فندیک گردآوری کرده و سید محمد بیلاوی آن را تصحیح نموده و نیز ملحقانی بدان افزوده است. قاهره 1896 م 1313 ه.

 

در مقدمه این کتاب از جاهائی که کتابهای عربی در آن جاها نگاهداری می شود و هم چنین فهرست های کتابهای عربی بحث شده و در باب اول آن اشاره به توجهی که اروپائیان به زبان عربی کرده ا ند شده است.! !

 

2معجم المطبوعات العربیه والمعربه

این کتاب شامل نامهای کتابهای عربی که در شرق و غرب انتشار یافته و همچنین نام مولفان آنهاست از روزی که صنعت چاپ پیدا شد تا پایان سال 1339 ه. 1919 م. گردآورنده این کتاب یوسف البان سرکیس است و در قاهره ج 1 سال 1346 ه. 0928م ج 2 سال 1349ه. 1930 م چاپ شده است و در ذیل این کتاب نام کتابهائی که مولفشان مجهول است نیز آمده است.

 

3 معجم المخطوطات المطبوعه بین سنتی]1960 - 1954

دراین کتاب و مشخصات 298 متن قدیمی عربی که در میان سالهای 1954 تا 1960 چاپ شده بترتیب نام مولفان آورده شده است. گردآورنده این کتاب دکتر صلاح الدین المنجداست و کتاب در سال 1962 در بیروت بطبع رسیده است.

 

در کتاب نفیس الذریعه الی تصانیف الشیعه تالیف مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی که راهنمای کتابهای عربی و فارسی اعم از چاپی و خطی است تصریح به زمان و مکان چاپ کتابهای چاپی شده است.

 

تفحص از نسخ خطی

با توجه به ضرورت پیدا کردن اصح و یااقدم نسخ و مقابله آنها با یکدیگر باید مااطلاع کامل از نسخه موجود کتاب مورد نقد خود داشته باشیم تا با ملاحظه تاریخ کتابت و سایر مشخصات بتوانیم چند نسخه برای اینکار برگزینیم شکی نیست که برای اینکار باید تفحص و کنکاش تام کرد! زیرااگراز یک کتابخانه غفلت کنیم احتمال دارد نسخه قدیم تر بهتر در همان کتابخانه باشد آن وقت است که ما کاری را به صورت ناقص انجام داده ایم. در صورتیکه امکان انجام کامل آن وجود داشته است.

 

حتی اگر در پایان تصحیح و مقابله و حتی چاپ کتاب نسخه درست تر یافتیم باید اختلافات را بصورت جداگانه به آن ضمیمه کنیم. همچنانکه[ نیکلسن] که متن مثنوی مولانا را تصحیح و ترجمه و تفسیر آن را به رشته تحریر در آورده در پایان جلد آخراختلافاتی را که در نسخه قونیه مکتوب بسال 677 بوده و هنگام چاپ کتاب در دسترس او قرار نداشته یاد می کند تا خواننده خود به تصحیح آن قسمت تصحیح نشده بپردازد!

 

برای آگاه شدن ازاینکه نسخه های خطی از یک کتاب در کدام کتابخانه قرار دارد باید دراطاق مرجع کتابخانه ها به فهرست نسخه های خطی مراجعه کرد.اکنون بسیاری از کتابخانه های داخلی و خارجی دارای فهرست نسخ خطی است. از مهمترین کتابخانه های ایران که دارای فهرست کتابهای خطی است می توان کتابخانه های 1 مرکزی دانشگاه 2 ملی ایران 3 مجلس شورای اسلامی 4 آستان قدس رضوی 5 آیت. .. مرعشی 6 ملی ملک را نام برد.!

 

البته کتابخانه های کوچکتر مانند کتابخانه مجلس سنای سابق و کتابخانه دانشکده ادبیات و کتابخانه دانشکده الهیات و کتابخانه مسجد گوهرشاد مشهد و همچنین کتاخانه های شخصی هم مانند وزیری در یزد و نخجوانی در تبریز و مهدوی در تهران فهرست نسخه های خطی دارند که برای آگاهی بیشتراز آنها میتوان به سلسله نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران مراجعه کرد. واز مهمترین کتابخانه های خارجی می توان از کتابخانه های موزه بریتانیا و ملی پاریس و واتیکان ایتالیا واسکوریال اسپانیا و لنین گراد و تاشکند واستانبول و بالاخره دارالکتب المصریه قاهره و ظاهریه دمشق نام برد.البته دانشگاههای مختلف اروپا و آمریکا و همچنین کتابخانه های هندوستان و پاکستان وافغانستان و سوریه و عراق و سایر کشورهای دارای نسخه های خطی هستند که از نظر کیفیت و کمیت شاید به مرتبه آن قسمت اول نرسد.

 

گذشته از مراجعه به یک یک از فهرست های کتابخانه های داخلی و خارجی مراجعه به فهرست های عمومی کتابهائی است که مولف آنها با مراجعه به فهرست های مختلف نسخه های متعددی را که متعلق به کتابخانه های مختلف است معرفی کرده اند.از میان اینگونه فهرست های عمومی نخست دو کتاب درباره کتابهای عربی نوشته شده معرفی می کنیم سپس به معرفی دو کتاب دیگر که درباره کتابهای فارسی است می پردازیم.

 

1 کتاب تاریخ ادب عربی نوشته کارل بروکلمان بزبان آلمانی تحت عنوان زیر:

 

e atu abisshchen lite a geschichte de ockelmannbCD PROFC

 

که در سالهای زیر چاپ شده است: ج 1 1937 ج 2 1938 ج 3 1942این سه جلداصل کتاب است ج 1 1943 ج 2 1949 این دو جلد متمم است

 

این کتاب به زبان عربی تحت عنوان زیر چاپ شده:

 

تاریخ الادب العربی نقله الی العربیه الدکتور عبدالحلیم نجار جامعه الدول العربیه الاداره الثقافیه.

 

ترجمه عربی در سه مجلداست (شاید بیشتر هم چاپ شده باشد) چاب جلد اول آن در سال 1949 صورت پذیرفته است.

 

2 تاریخ میراث اسلامی نوشته فواد سزگین بزبان آلمانی تحت عنوان زیر:

 

ifttums abichen shgin Geschichte des a Faut se

 

تاکنون هشت مجلدازاین کتاب بطبع رسیده و جلداول آن تحت عنوان زیر به زبان عربی ترجمه شده است: امتیاز کار فواد سرگین نسبت به بروکلمان - وی این کار را تا زمان حاضر دنبال کرده است.!

 

تاریخ التراث العربی المجلدالاول نقله الی العربیه الدکتور فهمی ابوالفضل راجعه الدکتور محمود فهمی حجازی الجزءالاول الهیئت المصریه العامه للتالیف والنشر القاهره 1971.

 

مجلد دوم هم ظاهرا چاپ شده است.

 

دو کتابی که درباره کتابهای فارسی است عبارتست از:

 

1ادب فارسی نوشته استوری بزبان انگلیسی تحت عنوان زیر

 

ac vey London Luaphical Su bibliog bioeau sian Lite pe eyStoC

 

5جلداول قسمت اول:

 

ادبیات قسمت اول: eatu anie Lite Qu

 

تاریخ و شرح حال:

 

apy y and biog Histo

 

قسمت دوم:

 

شرح حال واضافات و تصحیحات:

 

Eection indexes addition and co aohybiog

 

قسمت ادبیات و علوم قرآنی را مرحوم عباس اقبال آشتیانی ترجمه کرده و محمدتقی دانش پژوه آن را در دفتراول نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره نسخ خطی ص 153 - 67 طبع کرده است 1339 ش - تهران.

 

جد دوم قسمت اول: ریاضیات

 

mathematices

 

اوزان و مقادیر: esWeights and Measu

 

ستاره شناسی: ology onomy and st st

 

جغرافی: aphy Geog

 

لندن 1958

 

قسمت دوم: پزشکی Medicine

 

از لندن 1971

 

قسمت ریاضیات بوسیله آقای تقی بینش به فارسیترجمه شده نسخه های خطی: 4 1351 (به نقل از ج 2 فهرست مقالات فارسی شماره 85) کتاب استوری به ترتیب موضوع منظم شده و کتابهای چاپی و خطی را در ذیل نام مولف آورده و مولفان را هم به ترتیب تاریخ زندگی آنان یاد کرده است.

 

2 فهرست نسخه های خطی فارسی ازاحمد منزوی مولف کتاب در مقدمه جلد ششم میگوید که دراین شش مجلد 49022 کتاب معرفی شده و منابع آن یعنی فهرست های نسخ خطی داخل و خارج ازایران بالغ بر 146 کتاب می شود.

 

نکته قابل تذکراین است که معرفی فهرست برای آشنائی کامل با کتاب کافی نیست زیرا فهرست کتاب را کاملا خلاصه معرفی می کند. و نیزاحتمال بعضی از اشتباهات در آن می رود.

 

برای دسترسی به نسخه خطی که در خارج ازایران است باید میکورفیلم آن را براساس شماره ای که در فهرست است سفارش داد و سپس از روی آن میکروفیلم عکس تهیه کرد ولی پیش از آنکه سفارش میکروفیلم بدهیم باید مطمئن شویم که میکروفیلم آن درایران وجود ندارد برای این منظور باید دو مجلد[ فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی] تالیف آقای دانش پژوه مراجعه کنیم. و نیز پیش از آنکه بخواهیم از میکروفیلم عکس تهیه کنیم باید مطمئن شویم که نسخه عکسی آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه موجود نیست مگراینکه خواسته باشیم عکسی تهیه کنیم که برای همیشه در خارج از کتابخانه دراختیار خودمان باشد.

 

نسخه های خطی

چنانکه یاد شد بیشتر نسخه هئا خطی که برای ما بازمانده دستخوش تصرف کاتبان و ناسخان قرار گرفته ازاین جهت است که از لحاظارزش با هم یکسان نیستند. برخی از نسخه ها آن قدر پر غلط هستتند که نباید برای تصحیح مورداستفاده قرار گیرند! و برخی دیگر که بی غلط یا کم غلط است باید مورداستفاده در تصحیح و مقابله قرار گیرند. بنابراین وظیفه مصحح ناقداست که پس از گردآوری نسخ یا ضبط مشخصات آن نسخه های بهتر را برای امر مقابله و تصحیح انتخاب کند. ملاک انتخاب نسخه بهتر دراین است که اولا نسخه کامل و بی نقش باشد و ثانیا خود خط و قابل خواندن باشد و ثالثا بزمان مولف نزدیکتر باشد.

 

تذکره(1):البته اگر نسخه ای یافت شود که قبلا بوسیله دانشمندی تصحیح شده و یا آنکه با نسخه خطی دیگر مقابله گردیده ارزش آن بیشتراست.

 

تذکر (2): مساله نزدیکتر بودن به زمان مولف که از آن تعبیر به الاقدم فالاقدم می شود و در بعضی موارد صادق نمی آید چنانکه اگر نسخه ای از روی خط موغلف بوسیله کاتبی ناآشنا نوشته شده باشد و نسخه ای دیگراز همان کتاب بوسیله دانشمندی از روی نسخه دانشمندی دیگر نوشته شده باشد که این دانشمند دومی از روی خط مولف نوشته است دراین مورد نسخه باواسطه که جدیدتراست ارزش زیادتری دارد!از نسخه بدون واسطه که قدیم تر می باشد. در زمان قدیم رسم بود که استاد مطالب را بر شاگردان خوداملا میکرد و آنان می نوشتند و در پایان دست نوشته یکی از شاگردان را میخواند و آن را باامضای خود تصدیق می کرد. بدیهی است چنین نسخه ای ارزشش همپایه نسخه بخاط مولف است و گاه اتفاق می افتاد که کاتب کتابی را بر مولف قرائت می کرد و تصدیق او را در پایان نسخه یادآور میگردید. بنابر آنچه که یاد شد بهترین نسخه در درجه اول آن است که بخط مولف باشد. به صورت نهائی آن که پاکنویس شده است در درجه دوم صورت ابتدائی آن که پیش نویس یا مسوده باشد در درجه سوم نسخه ای که بخط یکی از شاگردان مولف باشد و مولف هم آن را خوانده و تصدیق کرده باشد در درجه چهارم نسخه ای که بخط یکی از شاگردان مولف باشد و بر مولف قرائت کرده باشد.اینها که بگذریم برابر میشویم با نسخه هائی که بوسیله کاتبان و ناسخان حرفه ای نوشته شده و آنان فقط قصد داشتند که کار خود را تمام کنند واجرت دریافت دارند. دراینگونه موارد بهمان میزان که کاتب علم واطلاع داشته نسخه اش دارای ارزش است.! !

 

ولی ما با دیدن نسخه های خطی خوبی خط را تشخیص می دهیم. ولی علم و اطلاع کاتب را نمی توانیم تشخیص دهیم این مورد هم استثنا دارد زیرا چه بسا کاتب بی علم واطلاع عین کتاب و کلمان آن را نقاشی می کند! و دخل و تصرفی در آن نمی نماید در حالیکه کاتبی که عالم کامل نیست ولی بی بهره از علم هم نیست بنا بذوق و سلیقه خود دخل و تصرف در کلمات میکند و صورت اصلی آنها را با نظر ورای خود تغییر می دهد. ناسخان و کاتبان معمولا تاریخ کتابت را در پایان کتاب یاد می کنند و نیز یادآور میشوند که از روی چه نسخه ای آن را نوشته اند و گاه اتفاق می افتد که عین تاریخ مصحح اول را بازنویسی میکنند دراین مورد مصصح دچاراشتباه می گردد. حتی بعضی از مصححان تاریخ تالیف کتابی را که در پایان

 

آن آمده تاریخ کتابت میپندارند و تصور میکنند نسخه بسیار قدیم است در حالی که چنین نیست.

 

پس از گردآوری نسخه های خطی میتوان برخی از آنها را مطلقا کنار گذاشت زیرا با پیدا کردن اغلاط مشابه می توان به این نتیجه رسید که مثلا سه نسخه هر یک از روی دیگری نوشته شده بنابراین از آن خانواده یکی که قدیمی تر هست کافی است و به آن دومی دیگر نیاز نیست. مثلا من که خود در جریان تصحیح دیوان ناصر خسرو بودم و بدنبال نسخ درست و قدیمی می گشتم برای اینکه زود بدرستی و صحت نسخه ای پی ببرم یک مورد را که دو مصراع ساقط شده و همه نسخه های متاخر همان طور نقل کرده اند مورد ملاحظه قرار می دادم. در نسخه های متاخر در قصیده معروف ناصر خسرو:

 

نکوهش مکن چرخ نیلوفری رابرون کن ز سر باد خیره سری را

چنین آمده:

 

نگر نشمری ای برادر گزافهبدانش دبیری و نه شاعری را که این پیشه هائیت نیکو نهادهمرالفغدان راحت آن سری را

در حالی که در نسخه کهن مورخ 736 چنین آمده است:

 

که این پیشه هائیت نیکو نهادهمرالفغدان نعمت ایدری را دگرگونه راهی و علمیست دیگرمرالفغدن راحت آن سری را

ص 143

 

ناصرخسرو در مقام رد شاعری و دبیری (کاتب و منشی دربار) بعنوان علم است می گویداین دو را جزء علوم شمردم گزاف است در حالیکه بیت بعد دبیری و شاعری را سبب اندوختن راحتی برای آن دنیا شمرده.! که ظاهرا مفهوم این دو بیت با هم متناقض است. لذا مرحوم دهخدا برای رفع تناقض گفته آن سری نباید باشد بلکه این سری است تا شاعری و دبیری علم برای اندوختن راحتی دنیا باشد نه آخرت.

 

در حالیکه دراصل تناقضی نبوده بلکه این توهم بلحاظ حذف شدن همان دو مصراع مذکوراست

کلمات کلیدی
کتاب  |  نسخ  |  کتابخانه  |  نسخ خطی  |  نسخه خطی  |  تصحیح  |  روش تصحیح انتقادی  |  فهرست نسخه خطی  | 
لینک کوتاه :