×

روش تصحیح انتقادی و نشر متون اسلامی 2


تعداد بازدید : 1071     تاریخ درج : 1392/03/21

ارزیابی نسخه های خطی

پس از آنکه با کمک فهرست های نسخ خطی کتابخانه های داخلی و خارجی و همچنین مراجعه به فهرست های عمومی و فهرست میکروفیلمها و سنخ عکسی موجود در کتابخانه های ایران تعداد نسخه هااز یک کتاب بدست آمد باید مطالعه دقیق به خصوصیات هر نسخه بکنیم و با مقایسه با یکدیگر از میان آنها چند نسخه برجسته را برای امر تصحیح و مقابله انتخاب کنیم.

 

بنابراین پیش از آنکه سخن از روش تصحیح و مقابله بمیان آوریم لازم است خصوصیات نسخه های خطی را که با آن می توان آنها راارزیابی کرد بیان کنیم و دراین مورد باید گفت که نسخه های متون را می توانیم به انواع زیر تقسیم کنیم:

 

1 بهترین نسخه ها آن نسخه ای است که کامل بوده و عنوان کتاب و نام مولف و همه مطالب آن بوسیله مولف کتابت شده باشد و یا آنکه مولف اشاره به کتابت آن کرده و یا آن رااملا نموده و یااجازه آن را داده باشد و چنین نسخه را نسخه مادر (=نسخه الام ) می نامند.

 

در برخورد بااین گونه نسخ باید دقت شود که آن محصول کتابت ناسخان نباشد زیرا بسااتفاق می افتد که ناسخان غیرعالم عبارت مولف را در آخر کتاب ذکر می کنندواضافه بازنویسی شده و خواننده می پندارد که آن نسخه به خط مولف است و دراین مورد تحقیق کننده بایداز نوع خط و کاغذ پی ببرد که این نسخه نسخه اصلی است و یا آنکه از روی نسخه اصلی کتابت شده است.

 

خصائص رسم الخطی کتاب: در مقدمه باید درباره رسم الخط کتاب که عبارت ازاتصال وانفصال و حذف و ذکر وابدال حروف است توضیح داده شود خاصه اگر مصحح برای سهولت درقرائت رسم الخط کهن را تبدیل به رسم الخطامروزی کرده باشد رجوع شود به مقدمه کتاب[ لسان التنزیل] که نگارنده آن را تصحیح کرده است.

 

خصائص لغوی کتاب: معمولا مصحح برای اینکه کار کسانی را که در لغت شناسی و لهجه شناسی کار می کنند آسان سازد در آغاز کتاب لغات نادر و یا لغات که بصورت[ پهلوی] و یا [میانه پهلوی] فارس است. و همچنین لغاتی که در لهجه ای خاص مورد استعمال بوده است یاد می کند.

 

مقصوداز لغات نادر این است که در متون فارسی استعمال نشده و یا کم استعمال شده و چه بسا که در فرهنگ ها هم آن لغات دیده نمی شود و یاد کردن این لغات مجال تحقیق را برای پژوهشگران باز می گذارد. چه بسا که این لغات تحریف یا تصحیف شده باشد و پژوهشگران می توانند صورت درست آن را پیدا کنند مانند مصحح کتاب لسان التنزیل که در مقلمه آن برخی از لغات نادر آن را یاد کرده است مانند: [ اندخسیدن]: پناه گرفتن [ دستادست]: نقد [ غنده]: عنکبوت [ قریچاب]: شبنم [ کدواده]: بنای خانه

 

مثلا در همان کتاب کلمه خلاف به[ برافرود] و شتی به[ برافروده] و اختلاف به[ برافرود شدن] معنی شده بود سپس این حدس به ذهن آمد که در شعر ناصرخسرو:

 

بحکمت و خرد برفزود مردان را و گرنه ما همه از روی شخص همواریم

کلمه[ برفزود] دراصل[ برفرود] بوده و نساخ ندانسته آن را تغییر داده اند البته پس از دسترسی به نسخه قدیم تر و درست تر این حدس تایید شد.

 

در زبان فارسی برخی از لغات کهن پیش ازاسلام بدون تغییر یا لغاتی که کمی تغییر کرده است دیده می شود واین قسم دوم بیشتراست زیرا که پس ازاسلام لغات در نتیجه استعمال دگرگونی پیدا کرده و در متون فارسی به صورتی که حالت واسطه میان فارسی میانه (=پهلوی ) فارسی دری است به کار رفته است.

 

همچنین برخی از لغات در متون فارسی به کار رفته که در نواحی مخصوص بکار برده می شده مثلا در کتاب تفسیر[ کشف الاسرار وعده الابرار] ابوالفضل رشیدالدین میبدی یزدی برخی از واژه های گویشی دیده می شود که مخصوص نواحی یزد بوده است. بنابراین مصحح کتاب باید خصائص لغوی را که عبارت از همین سه نوع باشد در آغاز کتاب یاد کند.

 

خصائص صرفی و نحوی: مراد کیفیت بکار بردن افعال در معانی لازم و متعدی آن و تنسیق اجزاء جمله و بکار بردن سایر خصوصیاتی که افاده معنی رااستوار می بخشد برای نمونه می توان به مقدمه[ التفهیم بیرونی] به قلم استاد همائی و مقدمه وجوه قرآن مراجعه کرد.

 

کتاب شناسی و نسخه شناسی: مصحح در آغاز کتاب باید نسخه هائی که مورداستفاده قرار داده معرفی کند.

 

مقصوداز کتاب شناسی این است که مطالب زیر را معین سازد:

 

1 کتابخانه ای که نسخه خطی در آنجا وجود داشته و شماره آن.

 

2 سال تالیف و تاریخ کتابت کتاب.

 

3اشاره اجمالی به تقسیم بندی فصول وابواب آن.

 

4اشاره به افتادگی ها و نقصان نسخه.

 

5اشاره به حواشی وزیرنویس نسخه اگر دارای حواشی وزیرنویس است.

 

مقصوداز نسخه شناسی این است که قطع کتاب و نوع کاغذ و نوع خط و تذهیب و تجلید آن را معین نماید.

 

برای آشنائی کامل با ثبت کتاب شناسی و نسخه شناسی باید به فهرست های کتب خطی مراجعه کرد زیرا فهرست نویسان معمولا مشخصات نسخه خای خطی رااز هر دو جهت ثبت می کنند برای نمونه برخی از آنها را یاد می کنیم:

 

1 فهرست نسخ خطی کتابخانه عمومی آیه الله مرعشی سیداحمد حسینی و سیدمحمود مرعشی.

 

2 فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای ملی عبدالحسین حائری.

 

3 فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران عبدالله انوار.

 

4 فهرست نسخ خطی کتابخانه مرکزی محمدتقی دانش پژوه.

 

5 فهرست نسخ خطی فارسی موزه بریتانیا (بانگلیسی ).

 

6 فهرست نسخ خطی فارسی کتابخانه ملی پاریس (بفرانسه ).

 

2 پس از نسخه مادر بهترین نسخه ها آنست که از روی نسخه مادر کتابت شده باشد و پس از آن نسخه ای که از روی نسخه اخیر کتابت شده باارزش تراست. و بهمین ترتیب بر حسب مرتبه تاخیر زمان کتابت نسخه ازارزش کاسته می شود.

 

بنابراین ملاک برتری نسخه مادر و نسخه های نزدیک به آن همان ملاک[ الاقدم هوالاصح] است ولی گاهی اتفاق می افتد که این ملاک تضعیف و سست می شود مانند موارد زیر:

 

الف: نسخه قدیم تر ناقص و نسخه متاخر کامل باشد چنانکه در کتاب [ اللمع فی التصوف] ابونصر عبدالله بن علی بن محمد بن یحیی السراج الطوسی الصوفی متوفی 378 دیده می شود.این کتاب بوسیله نیکلسون NIKELSON از روی دو نسخه خطی مورد تصحیح قرار گرفته و در سال 1914 در لیدن منتشر شده است. قدیمترین ازاین دو نسخه در سال 548 کتابت شده و دیگری در سال 683 و نسخه قدیمتر نقص وافتادگی باندازه یک سوم کتاب دارد. ناچار مصحح درامر تصحیح نسخه متاخر رااصل قرار داده واز نسخه قدیمتر فقط در تصحیح متن استفاده کرده است.

 

ب: نسخه قدیم تر ناواضح و نسخه متاخر واضح باشد که دراین صورت نمی توان نسخه قدیم تر رااصل قرار داد زیرا کلمات آن پر وضوح خوانده نمی شود. پس بهتراست که نسخه متاخراصل قرار گیرد واز نسخه قدیم تر فقط برای تصحیح موارد شک استفاده شود.

 

ج - گاهی مقایسه نسخه قدیمی با نسخه متاخر در دو نسخه بخط خود مولف صورت می گیرد که یکی[ مسوده] و دیگری[ مبیضه] است و مسوده هر چند که قدیمی تراست ولی بمرحله کمال واتمام نرسیده در حالی که مبیضه صورت نهائی و کمال یک اثراست.

 

د- اگراتفاق اقتد که نسخه متاخر سلسله کاتبانش خوداز علما بوده انداین نسخه ترجیح دارد بر نسخه قدیمی که بر ما ثابت شود که کاتب آن بی بهره از علم بوده است.

 

3 گاهی اتفاق می افتد که متن اصلی مفقود شده است ولی پیش از مفقود شدن آن تمام آن یا برخی از آن بوسیله دانشمندی نقل شده است مانند بسیاری از کتبی که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آنها را نقل کرده است همچون کتاب[ صفین] و کتاب[ غارات] و مانند آن. و شکی نیست که نقل دانشمندی متبحر برارزش متن می افزاید زیرااطمینان پیدا می شود که منقولات اوازاغلاط وافتادگی ها و زیادت و نقصان کاتبان بر کناراست.

 

چگونگی تصحیح و مقابله و ضبط نسخه بدلها

اگر کتاب یا رساله مورد نظر ما نسخه آن منحصر بفرد باشد امر مقابله صورت نمی گیرد و برای اصلاح اغلاط آن وافزودن و کاستن آنچه لازم است فقط نظر و قیاس را باید بکار برد. ازاین جهت این گونه تصحیح را[ تصحیح قیاسی] گویند زیرا مصحح با اعتماد بااندیشه و نظر خود ومقایسه مورد شک با موارد مشابه آن در کتابهای دیگر به اصلاح اغلاط کتاب می پردازد. دراین گونه موارد مصحح باید آنچه را که اصلاح می کند در پاورقی اصل آن را ضبط کند چه بسا که نظراو صائب نبوده و دانشمندی دیگر بااعتماد به دلائلی همان را که غلط پنداشته شده صحیح بداند.

 

 

معمولاافزودن یا کاستن آن کلماتی که لازم می نماید در خود متن انجام می شود فقط نشانه آن مشخص می گردد و مثلامیتوان از نشانه ( ) برای جای دادن کلماتی که افزودن آن لازم است واز نشانه برای نشان دادن کلماتی که وجود آنها زائد بنظر می رسداستفاده کرد.

 

برخی ازمصححین شماره صفحه نسخه خطی را در حاشیه کتاب یا در میان خط می آورند تااگر کسی بخواهد در موردی به اصل کتاب مراجع کند لازم به کوشش و جستجوی زیاد نباشد.اگر شماره صفحه در حاشیه کتاب آورده شود باید در میان خط آخرین کلمه صفحه گذشته اصل کتاب ازاولین کلمه صفحه آینده با علامت جدا گردد واگر شماره در میان خط آورده شود می توان آن را در میان دو پرانتز( ) قرار داد. برای نمونه می توان کتاب[ وجوه قرآن] ابولفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی را یاد کرد.که دکتر مهدی محقق آن رااز روی نسخه منحصر به فردی که متعلق به کتابخانه عاطف افندی بوده تصحیح و منتشر کرده است.

 

اگر نسخه های خطی متعدد بود بایدامر مقابله صورت گیرد معمولا در امر مقابله دو روش معمول است: یکی آنکه از میان چند نسخه یکی که بنظر درست تر می آید متن قرار داده می شود واختلافات آن با نسخه های دیگر در پاورقی یاد می گردد و دیگر آنکه از میان چند نسخه هر جا که اختلافات مشاهده شد آنرا که حدس زده می شود درست است در متن و نادرست در پاورقی قرار داده می شود.البته بیشتراوقات برای انتخاب تردید بین درست و نادرست نیست بلکه بین راجح و مرجوح است.

 

معمولااین روش را[ روش التقاطی] می گویند پس روش اول را می توان روش[ غیرالتقاطی] نامید.

 

برای ثبت نسخه بدلها و تفاوتها نیز دو روش معمول است: یکی اینکه بر روی کلمه ای که نسخه بدل دارد شماره می گذاریم و در پاورقی طی همان شماره پس از ذکر علامت اختصاری نسخه خطی مربوط کلمه ای که در آن نسخه آمده می آوریم. بیشتر کتابها بااین روش تصحیح گردیده.

 

روش دیگراینکه سطرهای هر صفحه را شماره گذاری می کنیم سپس در هر سطری که کلمه نسخه بدل دار وجود داشت شماره سطر را در پاورقی می گذاریم و عین کلمه متن را می آوریم بعد بااشاره به علامت اختصارینسخه های دیگر نسخه بدل را یاد می کنیم. کتابهایی که به کوشش[ هانری کربن] در موسسه فرهنگی ایران و فرانسه چاپ شده این روش در آن معمول گردیده است. مانند مجموعه مصنفات شرح اشراق سهروردی. مزیت این روش بر روش اول این است که متن کتاب با عددها آمیخته و زشت نمی گردد حتی برخی از مصححین ترجیح میدهند که کتاب پاورقی هم نداشته باشد. بنابراین همه نسخه بدلها را که باهمین روش دوم گردآوری شده در آخر کتاب می آورند برای نمونه این روش می توان دیوان ناصر خسرو تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق را ذکر کرد.

 

روش تصحیح انتقادی و مقابله متون چون نخست بوسیله اروپائیان اعمال شده و آنان کتابهائی نظیر تاریخ طبری و معجم البلدان و معجم الادباء و مروج الذهب والاثارالباقیه واختلاف الفقهاء و ده ها کتاب دیگر را باهمین روش تصحیح کرده اند و سپس دانشمندان مسلمان این شیوه رااز آنان اقتباس کردند این توهم را بوجود آورد که دراسلام این روش معمول نبوده و واضع و مبتکر آن غربی ها بوده اند در صورتیکه واقع امر چنین نیست.

 

حسین بن اسحاق فهرستی از 129 کتاب جالینوس که بوسله او و همکارانش مورد تصحیح و مقابله و ترجمه قرار گرفته در رساله ای یاد کرده که در آن این روش کاملا مشهوداست واو در زمانی می زیسته که غربی ها کمترین توجهی به متون علمی خود نداشته اند.این رساله بوسیله دکتر مهدی محقق ترجمه شده و در بیست گفتاراومنتشر گردیده است.

 

مقدمه متون

پس ازاینکه متن کتاب با روشی که یاد گردید فراهم گشت مصحح باید مقدمه ای برای کتاب به رشته تحریر درآورد در مقدمه یک متن معمولا مطالب زیر آورده می شود:

 

شرح حال مولف نام کتاب اصالت کتاب خصائص رسم الخطی کتاب خصائص لغوی کتاب خصائص صرفی و نحوی کتاب کتاب شناسی و نسخه شناسی نسخه های که مورداستفاده قرار گرفته روش مقابله و تصحیح عکس برخی از صفحه های نسخه های خطی. حال به توضیح بیشتری درباره هر یک می پردازیم.

 

شرح حال مولف: برخی از کتابها خصوصا آنها که نسخه شان منحصر بفرداست و نسخه ها آغاز وانجامی ندارد هیچ نشانی از نام مولف بدست نمی آید ولی بیشتر کتابها نام مولف در آغاز آمده است.

 

سابق براین رسم چنین بود که مولف پس از بسمله و تحمید کتاب را با نام خود آغاز و سپس علت تالیف را بیان می کرد و در پایان به ذکر نام کتاب و شرح فصول وابواب آن می پرداخت. بنابراین بهترین ماخذ برای نام حقیقی مولف همان کتاب خوداوست ولی مولفان چون منظورشان نوشتن کتاب بوده نه معرفی خود در کتاب مستقیما به معرفی خود نمی پردازند بنابراین وظیفه مصحح است که براساس مدارک و منابع معتبر شرح حال او را تدوین کند.

 

مدارک و منابعی که برای روشن ساختن زندگی دانشمندی مورداستفاده قرار می گیرد سه نوع است:

 

نوع اول عبارتست از:

 

الف - شرح حالی که خود مولف برای خود نوشته باشد.

 

ب - شرح حالی که یکی از نزدیکان او نوشته باشد.

 

ج - شرح حالی که یک از شاگردان او نوشته باشد.

 

- شرح حالی که معاصران او نوشته باشند. برای نمونه در مقدمه ای که نگارنده بر کتاب شرح منظومه حکمت حاج ملاهادی سبزواری نگاشته نخست شرح حال او را به قلم خودش و دامادش و فرزندانش آورده سپس آنچه را که[ ادوارد براون] و[ کنت و دوگوبینوو] واقبال لاهوری درباره او گفته اند ذکر کرده است.

 

نوع دوم عبارتست از:

 

الف - آنچه که از کتاب مولف درباره خودش به دست می آید زیرا بسیاری از نویسندگان و شعرا در کتاب خوداشاره به وضع سیاسی و اجتماعی و دینی زمان خود می کنند و نام اشخاص را هم بهمین مناسبت می برند و در همین ارتباطهااز خود نیز یاد می کنند.

 

ب - آنچه که از آثار دیگر مولف درباره او بدست می آید.

 

نوع سوم عبارتست از:

 

الف - آنچه که در کتابهای شرح حال درباره مولف آورده شده باشد.

 

ب - آنچه که جسته گریخته بطوراتفاق در کتابها درباره مولف آمده باشد.

 

متاسفانه صاحبان کتابهای شرح حال خصوصا متاخران روشن علمی را در ترسیم خطوط زندگی دانشمندان بکار نمی بردند بلکه هر چه را که در هر جا می دیدند و یااز کسی می شنیدند به عنوان شرح حال در کتاب خود می آوردند.

 

نگارنده شرح حالی از پزشک و فیلسوف ایرانی محمد بن زکریای رازی تحت عنوان[ فیلسوف ری] نوشته و در آن شرح حال آن دانشمند را حتی المقدور براساس همین روش علمی روشن ساخته است.

 

نام کتاب: برای تعیین نام واقعی کتاب نیز بهتراز همه باید به مقدمه مولف توجه کرد زیرا بسیاری از کتابها با نام دیگری غیراز آنچه مولف خود آن را بدان نام نامیده شهرت دارند. برای نمونه کتابی که طلاب علوم قدیمه بنام[ سیوطی] در صرف و نحو می خوانند نام واقعی آن[ البهجه المرضهیه فی شرح الالقیه] است ولی بنام مولف آن[ جلال الدین عبدالرحمن سیوطی] شهرت یافته است و یا کتابی که نزد طلاب به شرح لمعه شهرت دارد نام اصلی آن[ الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه] است. و گاهی چون نام کتاب درازاست شهرت آن به یک یا دو جزءاز نام واقعی است مانند[ التفهیم] بیرونی در نجوم که نام کامل آن[ التفهیم لاوائل صناعه التنجیم] است و[ کشف الاسرار] ابوالفضل رشیدالدین میبدی یزدی که نام کامل آن[ کشف الاسرار وعده الابرار]است.

 

اصالت کتاب: کلمه اصالت را دراین جا بدو معنی می گیریم یکی آن است که به انگلیسی AUTHENTICITY و دیگری آنه به انگلیسی ORIGINALITY می گویند در معنای اول مصحح کتاب باید با شواهد و قرائن قطعی که در دست دارد ثابت کند که کتاب اصیل است و مجعول و منسوب و منتحل نیست. درگذشته اتفاق می افتاد که کتاب مجهول المولفی را بحدس و گمان برایش مولف تعیین می کردند. و یا بر حسب حب و بغض کتابی را به کسی نسبت می داند و یا با دلائل ضعیف کتابی را به مولفی دیگر غیراز مولف واقعی منسوب می داشتند. تا چندی پیش کتاب [ انباد] ENNEADE یا تساعات پلوتن را بنام ( اثولوجیای )ارسطو و[ ترجمان البلاغه ) محمد به عمر رادویانی را بنام فرخی می دانستند.

 

مصحح کتاب اشترنامه منسوب به عطار در مقدمه آن با شواهد و قرائنی که از کتاب بر می آمده بدین نتیجه رسیده که آن کتاب از عطار نبوده بلکه شخصی که می پنداشته روح عطار دراو حلول کرده آن کتاب را برساخته و حتی در آن خود را نویسنده[ اسرارنامه] و [مصیبت نامه] و[ منطق الطیر] که کتابهای خود عطاراست دانسته است.

 

واثبات اصالت به معنای دوم این است که مصحح ارزش علمی کتاب راثابت کند زیرا هر کتاب خطی ارزش تصحیح و مقابله و نگاشتن مقدمه و حاشیه را ندارد بلکه کتابی دارای ارزش است که با یکی از جنبه هایش کمبودی را جبران کند مثلا: گاه کتابی منظوم یا منثوراز جهت استواری واستحکام به درجه ای ازاهمیت است که می باید پس از تصحیح و مقابله به عالم علم عرضه شود و گاه ممکن است از جهت استواری واستحکام سبک دارای اهمیت نیست ولی مطالب و فوائدی از جهت لغوی و دستوری و تاریخی و جغرافیائی واجتماعی و دینی و غیر ذلک در کتاب هست که نشر آن کتاب کمک بسیاری به محققان و پژوهشگران می کند.از جمله کتابهائی که دارای هر دو مزیت است می توان کتاب [ النقض] عبدالجلیل قزوینی رازی را نام برد که بسیاری لغت و ضرب المثل و فوائد تاریخی و جغرافیائی و مطالب دینی و مذهبی و سوابق عادات و رسوم از آن کتاب استفاده می شود که در جای دیگر نمی توان نظیر آن را یافت.

کلمات کلیدی
کتاب  |  نسخ  |  خط  |  متن  |  نسخ خطی  |  نسخه خطی  |  تصحیح  |  فهرست نسخ خطی کتابخانه  | 
لینک کوتاه :