×

کتاب شناسی آیت الله سید علی خامنه ای در دوران مبارزه


تعداد بازدید : 826     تاریخ درج : 1392/07/25

درآمد

در بررسی مکتوبات و سخنرانی های آیت الله خامنه ای می توان چهار دوره زمانی را در نظر گرفت: دوره اول، مکتوبات مربوط به دوران مبارزات است؛ یعنی از آغاز فعالیت های مبارزاتی ایشان تا 22 بهمن 1357. دوره دوم از پیروزی انقلاب تا شروع کار ایشان در مسند ریاست جمهوری را شامل می شود. دوره سوم مربوط است به دوران ریاست جمهوری ایشان و دوره چهارم نیز متعلق به دوران رهبری معظم له است که از روز چهاردهم خرداد 1368 تا کنون ادامه دارد. حجم سخنرانی ها و پیام های ایشان تنها در سال های مربوط به رهبری به اندازه ای است که اگر تمام آنها در قطع وزیری چاپ شود، چیزی حدود بیست و دو هزار صفحه خواهد شد؛ یعنی 22 جلد کتاب هزار صفحه ای. لذا در این نوشتار بنا را بر این گذارده ایم که تنها اشاره ای داشته باشیم به برخی کتاب های ترجمه شده یا تألیف شده ایشان در دوره اول، یعنی از ابتدای فعالیت ها تا 22 بهمن 1357.

 از سال 1342 که مبارزات ملت ایران به رهبری امام خمینی(ره) وارد مرحله جدیدی شد، جریان های مختلف سیاسی-اجتماعی خط مشی های مختلفی را در پیش گرفتند. عده ای به مبارزه مسلحانه روی آوردند، عده ای به مبارزات سیاسی و عده ای از روحانیون نیز بر اساس تحلیلی که از وظایف روحانیت داشتند، خط مشی دیگری را برگزیدند. می توان گفت این خط مشی مورد توجه خاص آیت الله خامنه ای هم بوده است. بر اساس این خط مشی، فعالیت مبارزه علاوه بر همراهی با دیگر مبارزان، زمینه سازی فکری و اندیشه ای جامعه را نیز منظور نظر قرار می داده است.

ایشان در این دوران کتاب های «آینده در قلمرو اسلام»، «مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان»، «گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد»، «صلح امام حسن(ع)»، «طرح کلی اندیشه های اسلامی در قرآن»، «گفتاری در باب صبر» و برخی مکتوبات دیگر را به دست نشر سپردند.

ویژگی های آثار

هرکدام از این آثار در چهارچوب کلی اندیشه ایشان، پاسخگوی بعضی نیازهای آن روزگار بوده است. در مجموع ویژگی های بارز آثار آیت الله خامنه ای عبارتند از:

1. ابتنای این آثار بر اندیشه اسلامی ـ دینی؛ یعنی در تمام آثار مکتوب و سخنرانی های ایشان، یک مورد هم نمی توان یافت که کلمه ای از معارف دینی در آن نباشد؛ حتی مطالبی که درباره اقتصاد، کشاورزی، ادبیات و شعر است.

2. انعکاس اطلاعات گسترده علمی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی در آثار؛ این نکته مورد تصدیق تمامی کسانی است که با سخنان ایشان سر و کار داشته و دارند.

3. برخورداری این آثار از تحلیل دقیق و همه جانبه نسبت به رویدادهای تاریخی جهان و به ویژه جهان اسلام.

4. گستردگی حوزه های مختلف اندیشه ای در آثار ایشان؛ به طوری که بحث های فقهی، اجتماعی، ادبی و سیاسی و دیگر مباحث، همگی در گستره آثار ایشان برجسته و نمایان است.

5. آینده نگری و پیش بینی وضعیت جهان و تاریخ انقلاب اسلامی در این آثار؛ مثلاً اولین باری که ایشان تعبیر «بیداری اسلامی» را به معنی به پاخاستن جهان اسلام به کار برده اند، مربوط به سال 1368 است. جدای از آن، ایشان به مناسبت های مختلف این رویداد را پیش بینی کرده و البته برای آن شرایطی را لازم شمرده بودند.

کتاب شناسی مجمل معظم له در دوران مبارزه و تبعید ایشان در دوران ستمشاهی، عبارتند از:

آینده در قلمرو اسلام

آیت الله خامنه ای در سال 1345 در سن بیست وهفت سالگی، ترجمه کتاب «المستقبل لهذا الدین» را از سید قطب با عنوان «آینده در قلمرو اسلام»، منتشر کرد. این کتاب در شرایطی انتشار یافت که سه سال از حوادث سال 1342 گذشته بود.؛ لذا طبیعتاً شروع ترجمه مربوط به بعد از این حوادث بوده است. این کتاب نشان می دهد که خط مشی ایشان در فعالیت های فکری و فرهنگی بعد از حوادث سال 42 چگونه بوده است. ایشان در مقدمه کتاب نیز چنین نوشته اند: «برای ما جای تردید نیست که اسلام با قدرت و نفوذ طبیعی خود بالاخره بر اورنگ حکمرانی جهان خواهد نشست.» البته در ادامه آورده اند که تحقق این آینده، شرایطی دارد، یکی آن که تمام بشریت اسلام را بشناسد و از مقررات سازنده آن آگاه شود.

ایشان در قسمت «سخن مترجم» کتاب به تحلیلی پرداخته اند که تا امروز همواره در تحلیل های ایشان وجود دارد و آن این که یکی از دلایل عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان را نقش های استعمار برای غارت منابع جهان اسلام برشمرده اند. در این باره اشاره می کنند که استعمار پس از انقلاب صنعتی با توجه به نیازی که به منابع اقتصادی داشته، چه نقشه هایی کشیده و چه تهاجماتی به کشورهای دیگر کرده است. همچنین بیان می کنند که نیروی اسلام مانع حرکت استعمار در کشورهای اسلامی بود. آنها برای برداشتن این مانع دو اقدام را در دستور کار داشتند: یکی «مبارزه با مصلحان و علما» و دیگری «تغییر دادن این اسلام به یک اسلام بی خاصیت»؛ یعنی به تعبیر حضرت امام(ره) همان اسلام آمریکایی: «بنابراین بهترین تدبیر آن بود که ظواهر و تشریفات چشم گیر و پر سر و صدای اسلام را حفظ کنند، ولی جنبه انقلابی دین و تعالیمی را که موجودیت واقعی دین بسته به آن هاست و جامعه اسلامی را بر سر راه تجاوزات آنان قرار می دهد، از دین بگیرند و دین را به صورت موجودی بی تأثیر و مهمل و بی تفاوت نسبت به خود درآورند. این تدبیر ماهرانه به مرحله عمل درآمد. روز به روز بر جلوه تشریفات دینی افزوده شد. مساجد و محافل وابسته به دین، پررونق تر گشت. مردم به اقامه شعائر و ظواهر دلبسته تر شدند، ولی به موازات این اقبال عمومی، روح و حقیقت احکام دینی از میان آنان رخت بربست، اصول اسلامی فراموش شد و آتشفشان دین که انفجارش جهانی را تکان می داد، به سردی و خاموشی گرایید.. ..پیروان همان دینی که قرآنش فریاد می زند «لَن یَجعلَ اللهُ لِلکافِرینَ عَلی المُسلِمینَ سَبیلاً» (نساء، 141) [...] دروازه های فکر را به روی مهاجمین غربی و دیدگان را به سوی دروازه های غرب گشودند و آنان را الهام بخش فکر و عمل قرار دادند.»

قسمت بعدی مقدمه کتاب به این پرسش پاسخ می دهد که وظیفه ما در قبال این توطئه چیست؟ ایشان معتقدند که ما باید «واقعیت دین را به جامعه خود بشناسانیم و بار دیگر این قدرت معنوی و آسمانی را در دست گیریم.» این ها مطالبی است که نویسنده بعدها خط آن را در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» پیگیری کرده و ادامه داده اند.

مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان

کتاب بعدی آیت الله خامنه ای که در سال 1347 منتشر شد، ترجمه و تألیفی است با عنوان «مسلمانان در نهضت آزادی هندوستان». این کتاب که بیش از 300 صفحه است، در واقع بیان یک نمونه از نقش آفرینی مسلمانان در سرنوشت خودشان و در جهت همان خط اندیشه ای است که در کتاب «آینده در قلمرو اسلام» وجود دارد. گویی ایشان خواسته اند یک مصداق واقعی از کارهایی که مسلمانان باید انجام دهند، ارائه کنند. این کتاب نقش استعمار، به ویژه کمپانی هند شرقی در هندوستان را آشکارا نشان می دهد.

همچنین این کتاب به خوبی نشان داده که مسلمانان توانستند چه کار مهمی را انجام دهند و کشورشان را از سیطره انگلستان برهانند. جالب است بدانید که بیش از نیمی از این کتاب تألیف است و خود ایشان در مقدمه کتاب نوشته اند: «اینجانب هر چند ابتدا فقط عزم ترجمه این کتاب را داشتم، ولی پس از شروع، چون در برخی موارد، مطالب و یادداشت هایی متناسب با موضوع متن کتاب در اختیار بود و آوردن همه آنها در پاورقی، گذشته از این که رشته مطلب را در ذهن خواننده می گسیخت، وضع صفحه بندی کتاب را از لحاظ توازن متن و حاشیه، بی قواره و ناخوشایند می ساخت، ترجیح دادم که آن یادداشت ها را نیز در متن بگنجانم و فقط آن چه را که به راستی حاشیه است، در پاورقی جای دهم. بدین قرار کتاب از صورت ترجمه محض خارج گشته و عنوان «ترجمه و تألیف» گرفت.»

گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد

کتاب بعدی را ایشان به نام «گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد» در سال 1346 نوشتند، اما منتشر نساختند. ممکن است شما در ابتدای برخورد با متن این کتاب از شیوه نوشتاری ایشان تعجب کنید. ماجرای نگارش و انتشار این کتاب هم در نوع خود جالب است. ایشان در مقدمه این کتاب این گونه آورده اند که «اندیشه گردآوری یادداشت هایی که به نگارش این جزوه انجامید، در سال 1346 ه.ش و با اصرار و پیگیری دوستی از دانشجویان مؤسسه علوم اجتماعی (وابسته به دانشگاه تهران) پدید آمد. بخش تحقیقات دینی در آن مؤسسه به جستجوی چنین گزارشی برخاسته و چشم یکی از اعضا و دانشجویانش مرا در حوزه مشهد جسته و نشان کرده بود [...] و از طلب بازنمی نشست. سرانجام هر چند کاری ناکرده و نامأنوس بود، پذیرفتم و به مطالعه و کنجکاوی پرداختم و این جزوه فراهم آمد.»

وقتی ایشان یادداشت های خود را برای آن مؤسسه فرستاده بودند، از طریق شهید مطهری اطلاع یافتند که رئیس آن مؤسسه از ایادی رژیم و متهم به وابستگی به جریان های منحرف است. بنابراین تصمیم گرفتند که کار را ادامه ندهند. در همین حین خبر رسیده بود که اصلاً جزوه ارسالی شما مفقود شده و شما یک نسخه دیگر به ما بدهید. ایشان در این باره نوشته اند: «من که این کار را کمکی از غیب دانسته و از آن خرسند بودم، اکنون بهانه معقولی هم داشتم که از ادامه کار سر باز زنم و به عذر نداشتن نسخه ای دیگر –که درست هم بود– بازنویسی و دوباره کاری را نپذیرم و بدین ترتیب، کارِ انجام شده و اصل موضوع به دست فراموشی سپرده شد.»

از این ماجرا حدود 18 سال گذشت تا این که در زمان رئیس جمهوری ایشان، جوانی به نهاد ریاست جمهوری مراجعه کرد و گفت: من سندی از ایشان دارم که فقط به خودشان می دهم. چند برگ از کپی این سند را نیز به مسئولین دفتر داده بود و آنها هم آن برگه ها را به دست آقا رساندند. آقا دیده بودند که همان یادداشت ها است. خود ایشان درباره آن روز این گونه آورده اند: «جوانِ فرهنگی و فاضلی که ساعتی بعد با اصل نوشته نزد من آمد، آن را در کتابخانه مصادره شده یکی از وابستگان رژیم گذشته یافته بود؛ همان رئیس سرسپرده کذایی! (پس چرا وی مدعی شده بود که آن را گم کرده است؟) و چون نام مرا بر آن دیده، غیرت انقلابیش اجازه نداده که آن را بیش از این به غربت بگذارد.»

ایشان درباره محتوای موضوع این کتاب این گونه نوشته اند: «این اوراق رنجنامه خاموش قشری مظلوم و مستضعف است. قشری و جامعه ای که آن روز با همه تنگدستی و قناعت، یک لحظه از چشم انتقام جوی و بهانه طلب دستگاه جبار دور نبود. [...] بر حوزه علمیه از همه سو باران بلا و محنت می بارید. فقر و نیاز مادی از یک سو، تحقیر و اهانت زمامداران و همه کسانی که از فرهنگ دست آموز آنان تغذیه می شدند، از یک سو [...] میدان نیافتن برای رشد و شکوفایی استعدادهایی که گاه در حد اعجاب بود از یک سو و بالاخره فشار سیاسی موذیانه و بسیار سختگیرانه و گاه وحشیانه دستگاه از سویی دیگر.»

صلح امام حسن(ع)؛ پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ

کتاب «صلح امام حسن(ع)» ترجمه ای از کتاب «صلح الحسن(ع)» آیت الله شیخ راضی آل یاسین است که نخستین بار در سال 1348 منتشر گردید. در این کتاب آیت الله خامنه ای گفته اند که صلح امام حسن(ع) از نظر مبارزه و تأثیر، کم از قیام امام حسین(ع) در عاشورا ندارد و سپس ادامه داده اند که چون بعضی افراد صلح امام حسن(ع) را یک حالت محافظه کارانه و تخریب کننده و سازش کارانه تعبیر می کنند، من در آن جا نشان داده ام که این خودش یک قیام است.

این کتاب نفیس، پس از انقلاب به طور مکرر توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی باز نشر شد. نشریه معارف کتاب شناسی این اثر را به نام «مظلومیت مضاعف؛ درنگی در صلح امام حسن(ع)، پرشکوه ترین نرمش قهرمانانه تاریخ» به قلم استاد رسول جعفریان در شماره 82(بهمن 1389) درج نمود.

طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن

کتاب بعدی آیت الله خامنه ای «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن» است که در سال 1354 انتشار یافت. نویسنده چنین مقدمه این کتاب را اینگونه آغاز کرده اند: «طرح اسلام به صورت مسلکی اجتماعی و دارای اصولی منسجم و یک آهنگ و ناظر به زندگی جمعی انسان ها، یکی از فوری ترین ضرورت های تفکر مذهبی است.» ایشان سپس ادامه داده اند که: «مباحثات و تحقیقات اسلامی، پیش از این به طور غالب، فاقد این دو ویژگی بس مهم بوده» و برای همین در مقایسه اسلام با مکاتب دیگر، اسلام به نظر ضعیف می آمده، چون مکاتب دیگر طرح و برنامه می دادند.

بنابراین ایشان این کتاب را در فضای پس از حوادث سال 1342 با یک باور یقینی به این نکته نوشته اند که اسلام باید به عنوان برنامه زندگی مورد توجه قرار بگیرد. پس باید همه کمبود ها جبران شود و یکی از این کمبودها «طرح کلی برای این برنامه» است. ایشان در مقدمه این کتاب، گام های عملیاتی برای تحقق این هدف را این گونه تبیین کرده اند:

«نخست آن که معارف و دستگاه فکری اسلامی از تجرد و ذهنیت محض خارج گشته و همچون همه مکاتب اجتماعی، ناظر به تکالیف عملی و به ویژه زندگی اجتماعی باشد.» به این ترتیب، هرگونه جدایی دین از سیاست را به کلی رد می کنند.

دوم «آن که مسائل فکری اسلام به صورت پیوسته و به عنوان اجزای یک واحد مورد مطالعه قرار گیرد.» این نکته ایشان بیان کننده ضعفی است که در فضای فکری بسیاری از نویسندگان مذهبی آن روز وجود داشت. عناصری را از اسلام گزینش می کردند و روی آن کار می کردند، اما نمی توانستند ربط این مسائل را به یکدیگر نشان دهند و اسلام را به صورت یک طرح جامع عرضه کنند. ایشان می گویند ما باید یک «طرح کلی و همه جانبه ای از دین به صورت یک ایدئولوژی کامل و بی ابهام و دارای ابعادی متناسب با زندگی چندبُعدی انسان» استنتاج کنیم.

نکته بعدی ایشان، اشاره به برخی آسیب ها در نظام اندیشه ای متفکران و اندیشمندان است؛ این که برخی نویسندگان اسلامی آن زمان علیرغم آن که به خاطر جنبه های مبارزه جویی و عدالت خواهی مورد توجه و عنایت آیت الله خامنه ای بودند، اما علاوه بر آموزه های اسلامی، تحت تأثیر سلایق و نظرهای شخصی هم بودند. ایشان این نکته را این گونه می فرمایند: «آن که در استنباط و فهم اصول اسلامی، مدارک و متون اساسی دین، اصل و منبع باشد، نه سلیقه ها و نظرهای شخصی یا اندوخته های ذهن و فکر این و آن [...] تا حاصل کاوش و تحقیق، به راستی «اسلامی» باشد و نه هر چیز جز آن. برای برآمدن این منظور، قرآن کامل ترین و موثق ترین سندی است که می توان به آن متکی شد که «باطل را از هیچ سوی بدان راه نیست» و «در آن مایه روشنگری هر چیز هست» و البته در پرتو تدبری ژرف پیما که خود، ما را به آن فرمان داده است.»

ایشان در ادامه ذکر می کنند در این رساله که خلاصه ای از چند سخنرانی است، «کوشیده شد که مهم ترین پایه های فکری اسلام از سازنده ترین و زنده ترین ابعادش در خلال آیات رسا و روشن قرآن جستجو شود.» جایگاه این کتاب در میان کتاب های آیت الله خامنه ای بسیار ویژه و مهم است. به نظر می رسد حتی تمامی سخنرانی ها و بیانات امروزین ایشان در جایگاه رهبری نیز بیش و پیش از آن که ناظر بر مسائل روزمره باشد، تماماً در چهارچوب همین طرح کلی است.

گفتاری در باب صبر

کتاب «گفتاری در باب صبر» در سال 1354 انتشار یافته و حاصل سخنرانی های ایشان پیرامون موضوع صبر در مسجد کرامت مشهد است. در اولین صفحات کتاب آمده است که برداشت عامیانه از صبر، تحمل ناگواری ها است. ایشان گفته اند که این برداشت اشتباه است و سپس ادامه داده اند که این معنی «هنگامی که در یک جامعه ستمکش، بی اراده و اسیر عوامل فساد و انحطاط مطرح شود، بزرگ ترین وسیله برای ستمگران و مفسدان و بزرگ ترین عامل و مشوق عقب ماندگی، انحطاط و فساد خواهد شد.»

سپس بیان کرده اند که وقتی صبر را در آیات و روایات نگاه می کنیم، می بینیم دقیقاً عکس این معنی منظور است. ایشان صبر را با استفاده از منابع دینی این گونه تعریف می کنند: «مقاومت آدمی در راه تکامل، در برابر انگیزه های شرّآفرین، فسادآفرین و انحطاط آفرین». سپس مثال می زنند که یک گروه کوهنوردی در مسیر قله با موانع زیاد درونی مانند راحت طلبی، ترس، ناامیدی و موانع زیاد بیرونی مثل صخره و گرگ و خار و ارتفاع روبه رو است. کسی که در این مسیر پر از دردسر مقاومت کند و به راه خود ادامه دهد، «صبر» داشته است.

این سخنرانی ها به لحاظ زمانی مقارن بوده با شروع دور جدیدی از فعالیت های ساواک با هدف گسترش سرکوب ها، دستگیری ها، شکنجه ها و شهادت بسیاری از مبارزین انقلابی؛ در دوره ای که کمیته مشترک ضد خرابکاری فعالیت خود را گسترش داد و بسیاری معتقد شده بودند که مبارزه دیگر هیچ فایده ای ندارد. ایشان اما در این کتاب معنایی فعال، مثبت و مبارزه جویانه و مقاومت طلبانه از صبر ارائه دادند.

فعالیت علمی در اوج مبارزه سیاسی

آن چه که در بالا ذکر کردیم، تنها بخشی از کتاب ها و فعالیت های علمی آیت الله خامنه ای در آن دوران بود. جزوات و کتاب های دیگری نیز بوده اند؛ مانند «ادعانامه ای علیه تمدن غرب»، «پیشوای صادق»، «از ژرفای نماز» و نیز مکتوبات دیگری که بسیار غنی و پربار هستند. این آثار یا بعضاً بازنشر نشده یا اصلاً انتشار نیافته است. آیت الله خامنه ای تمامی این فعالیت ها را در حالی صورت داده اند که شش بار در همان زمان دستگیر شده و به تبعید رفتند و یک زندگی مخفیانه و تحت تعقیب را تجربه کردند. ایشان در شرایطی فعالیت های علمی و اندیشه ای را در کنار مبارزه پیگیری می کردند که خود ایشان می گویند: حتی در کتابخانه هم تحت نظر مأموران اوقاف مرتبط با ساواک، بودند و یادداشت برداری ایشان هم تحت نظر بود.

کلمات کلیدی
کتاب  |  اسلام  |  صبر  |  مبارزه  |  صلح امام حسن  |  علی خامنه‌ای در دوران مبارزه  |  آیت‌الله خامنه‌ای طرح کلی اندیشه  |  کتاب بعدی آیت‌الله خامنه‌ای طرح  | 
لینک کوتاه :