معارف مکتبی:
نیایش امام حسین7 در صحرای عرفات؛
این کتاب یکی از متون اسلامی در زمینهی دعا و چند نیایشی خالصانه به بارگاه الهی میباشد. قلم روان و نثر زیبا, سبب شده است که علامه جعفری فرمایشات مبارک امام حسین7 را در صحرای عرفات با روشی نوین و کارساز شرح نموده و ابعاد آن را باز کند. ترجمهی عربی کتاب مذکور, علی اجنِحَةِ الرّوح نام گرفته است.
امام حسین7 شهید فرهنگ پیشروِ انسانیت؛
به عقیدهی کارشناسان و صاحب نظران واقعهی عاشورا, این کتاب یکی از بهترین کتابهایی است که دربارهی حادثهی کربلا و شخصیت امام حسین7 منتشر شده است. کالبد شکافیِ تاریخ نگاری امام حسین7 و تمرکز در سیر انسانیِ حرکت عظیم اباعبدالله از نگاه جامعه شناسی, تکلیف گرایی, حقوق بشر و زیبایی شناسی, گفتمانهای جدیدی را سبب شده که به قلم استاد جعفری آغاز و پس از رحلت, در ادامه با تدوین سخنرانیهای ایشان ﴿کتاب دوم﴾ تکمیل شده است.
اخلاق و مبانی:
وجدان؛
در این اثر, وجدان در دریای پر تلاطم شخصیت انسان از ابعادی چون: اخلاقی، تاریخی، دینی، روانشناسی، تشریح میگردد و نتیجه این میشود که وجدان منعکس کنندهی صدای خداوندی است و تا انسانیت مورد نیاز است، به وجدان نیز محتاج خواهیم بود. در این کتاب، وجدان از چندین جنبهی گوناگون مورد بررسی قرار گرفت و نکات جدیدی دربارهی آن اظهار شده است که در بازشناسی قلمروهای آن کمک شایانی میکند. در واقع، در کتاب مزبور، وجدان با تفسیر جدیدی تعریف شده و نکات تازهای از ابعاد آن روشن شده است، که میتوان گفت کمک زیادی در تحدی مبانیِ اخلاقساز آن نموده و مجهولاتی عمده را حل و فصل مینماید. این کتاب به زبان انگلیسی تحت عنوان Conscience ترجمه شده است.
اخلاق و مذهب؛
این کتاب شامل مباحث: پیدایش و روش اخلاق در گذشته ﴿روش اخلاقی در هند باستان، اخلاق دوران باستانی مصر، روش اخلاقی ایران باستان و ...﴾ ، نظام ﴿سیستم﴾های اخلاق باستانی، بررسی اخلاق در زمان معاصر، تعریف اخلاق و ... میباشد، که به بررسی روابط اصلی و تبعی اخلاق و مذهب در طول قرون و اعصار پرداخته، و دینی بودن پدیدهی اخلاق و اخلاقی بودن مسایل دینی را به صورتی بسیار روشن شرح داده است.
نهج البلاغه:
ترجمه و تفسیر نهج البلاغه؛
مجموعهای ارزشمند در 27 مجلد که بسیاری از اساسیترین مسایل انسانی و اسلامی با نگاهی نو و پویا در آن بررسی شده است. مشمول و گسترش این کتاب از فلسفه تا سیاست، از عرفان تا ادیان، از اخلاق پژوهی تا جامعهشناسی و روانشناسی، ادبیات و شعر و متدولوژی، دایرة المعارف هوشمندانهای را در پیش دیدِ اهل نظر و مطالعه قرار داده است که میتوانند پاسخ بسیاری از سؤالات خود را در آن بیابند و با واقعیتهای انسان شناسی و هستی شناختیِ جدیدی آشنایی حاصل کنند.
ترجمهی کامل نهج البلاغه؛
این کتاب یکی از آثار علاّمه جعفری است که مقدمهی آن در روزهای پایان عمر شریفشان در خارج از کشور به رشتهی تحریر در آمده است. به اذعان صاحبنظران، از آنجا که علاّمه جعفری در ادبیات عرب و مقولهی تفسیر نهج البلاغه دارای سبکی قوی بود، این ترجمه یکی از بهترین ترجمههای نهج البلاغه به شمار میرود.
فلسفهی عملی:
علم و دین در حیات معقول؛
علم و دین در حیات معقول با گرایش علم شناختیِ تاریخی، شامل سه فصل است. بخش اول: علم در اسلام با جهتگیریِ حیات معقول. بخش دوم: علم و شناخت در آیات قرآن، شامل ابعاد حمایتیِ اسلام و قرآن از جریان علم. بخش سوم این کتاب عبارت است از: گزارش تاریخیِ بسیار مختصری از علوم ریاضی، فیزیک، مکانیک، نجوم و پزشکی در تمدن اسلامی.
یکی از مزایای این کتاب عبارت است از فهرست نمونهای از دانشمندان اسلامی در گیاهشناسی، ریاضی، نجوم، فیزیولوژی، معدنشناسی، پزشکی، جغرافی و ... که ارزش آنها واضح است.
شناخت از دیدگاه علمی و قرآن؛
کتاب مذکور ـ در حقیقت ـ عبارت است از جلد ششم تا هشتم تفسیر نهج البلاغه، که در تفسیر کلامی کوتاه از امیرالمؤمنین7 اقولاً بغیر علم سامان یافته و مباحث بکر و بدیعی را مطمح نظر قرار داده است: شناخت فلسفی، اخلاقی و عرفانی با لحاظ قواعد معرفتشناختی و منطقی.
طرحی برای انقلاب فرهنگی؛
این کتاب که به ضمیمهی دنیای فلسفیِ راسل، در قطع جیبی تنظیم شده است ـ در اصل ـ دو فصل میباشد: طرحهایی در انقلاب فرهنگی و دنیای فلسفی راسل؛ که در واقع آمیزهای است از مباحث فرهنگ، روانشناسی و فلسفه. در این کتاب دیدگاههای واضح استاد در زمینهی روانشناسی برای تنظیم یک انقلاب فرهنگی به صورتی خلاصه تدوین و ارایه شده است.
انسان شناسی و جهان شناسی:
ارتباط انسان ـ جهان؛
کتاب مزبور با نگرش فلسفی ـ فیزیکی، اولین اثر فارسیِ علاّمه جعفری میباشد که با قلمی تحقیقی و فنی در سن 28 الی 30 سالگی ایشان نگارش یافته و به چاپ رسیده است. نام اصلیِ این کتاب، تغییر جرم فیزیکی در ادراک فلسفیِ بشر، از قدیمیترین ازمنهی تاریخ تا قرن بیستم نشانگر نگرش جدیدی است که توسط ایشان در تقریب فیزیک و فلسفه آغاز شده و به مدد تحقیقاتی که در سه مجلد دربارهی ارتباطهای ناگفتهی انسان و جهان صورت گرفته است، میتواند راه نوینی در معارف بشری محسوب گردد.
ایدهآل زندگی و زندگی ایدهال؛
این کتاب، عنوان پژوهشی در زمینهی بازشناسیِ ابعاد و آفاق سازندگیهای مربوط به زندگی و زندگیهای انسانساز است. این تحقیق که نخستینبار در بهمنماه سال 1347 در جمع دانشجویان دانشگاه تبریز به صورت سخنرانی ایراد شد، از پژوهشهایی بود که دربارهی پدیدهی زندگی، چیستی و چگونگی آن صورت گرفته و در حدّ خود، در برابر سیل پر موج نهیلیسم، ایجاد مانع کرد. نخستین فرض برای خوانندهی این کتاب، عبارت است از: اصالت حیات، ارزش و قداست زندگی و لزوم به افراشتن پرچم سازندگی.
فلسفه و هدف زندگی؛
عدم روشن بودن معنا و مبنای زندگی در جوامع امروز، سبب شده است که علامه جعفری در کتاب «فلسفه و هدف زندگی» به تعریف واقعیِ زندگی پرداخته و انواع و اقسام آن را از منظرهای گوناگون مورد بررسی قرار دهد. اثبات اصلِ ارزش حیات و منشأهای درونی و برونیِ آن، از مسایل جالب این کتاب میباشد.
آفرینش و انسان؛
بخشی از فصول این کتاب عبارتاند از: آفرینش از دیدگاه ادیان (حاوی شرحی از تاریخ خلقت از نظر علم و فلسفه و دین)، جانداران بر روی زمین (توضیح ظهور و بروز اولین انسان در هستی)، هدفداری در آفرینش (با لحاظ اهداف و خطوط اسلامی موضوع)، انسان و عامل محرک تاریخ از دیدگاه مکاتب مختلف، طرح اسلام و روابط اجتماعی، که ارتباطات چهارگانهی علاّمه جعفری نخستین بار در آن مطرح شده است. این کتاب ـ در حقیقت ـ گزارشی است از دیدگاههای علمیِ موجود در زمینهی ماهیت و تاریخ انسان از دیدگاه علم و دین.
انسان در افق قرآن؛
کتابی است در زمینهی انسانشناسی با آمیزهای از دین و اعتقاد که بیشتر به تصویرگریِ اخلاقیِ انسان پرداخته است: حقیقت انسان در قرآن، خود طبیعی و حیات ابدی، خود طبیعی و خود انسانی، قیافهی ایمانیِ انسان در قرآن..
بخش دوم این کتاب دارای نظامی ﴿سیستمی﴾ اجتماعی است، و روشن است که علت آن، جز این نمیتواند باشد که علاّمه جعفری اجتماع را ترکیبی از انسانها میداند.
شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی؛
کتاب مذکور، یکی از تکنگاریهای بسیار عمیق و حاوی نکته سنجیهای علاّمه جعفری در زمینهی انسانشناسی است. بررسی موضوع انسان در دو قلمرو هست و باید، عمدهترین گفت و گوی این کتاب را شامل میشود. توضیح و بررسی مکاتبِ انسانشناسی قدیم و جدید، سبب شده است که گفتمانهای کتاب در موارد متعددی، هیأت مباحث روانشناسی را به خود بگیرد، ولی تردیدی نیست که انصراف شناخت انسان در تصعید حیات تکاملیِ انسان و پویاسازی حیات وی، در مسیری است که جادهی تکامل نامیده میشود.
کلام و کلام جدید:
الأمر بین الامرین؛
این کتاب، اولین نگارش استاد جعفری به زبان عربی است که زمان نگارش آن، به دوران تحصیل ایشان در نجف اشرف باز میگردد. در اصل، این کتاب تقریر درس آیةالله سید ابوالقاسم خویی1 در زمینهی جبر و اختیار میباشد که با طرح آرای مخالف و موافق، بعدی کلامی به خود گرفته است.
جبرو اختیار؛
این کتاب شامل سه فصل کلی مرتبط و در عین حال مستقل، تحت عناوین ملاحظهی جبر و آزادی از جنبهی طبیعی، ملاحظهی جبر و آزادی از جنبهی ماورای طبیعی و ملحقات جبر و اختیار میباشد. از دیگر مطالب مطروحهی استاد، ویژگیهای اراده، میل و اراده، فرق اراده و تصمیم، قضا و قدر و ... است.
فلسفهی دین؛
با آغاز دههی 1370 خورشیدی که دین کاوی و گرایشهای متنوع و نوعاً بادیدگاههای غربی آغاز شد، علاّمه جعفری با انگیزهی روشنگری و پاسخ به شبهات نوظهور، مباحث فلسفهی دین را آغاز نمود و ریشههای تاریخ، روانی و فلسفیِ دین را از منظرههای جدیدِ جامعه شناسی و معرفت شناسی مورد بررسی قرار داد. چیزی که در این کتاب به چشم میخورد، دینشناسی از دو منظر درون دینی و برون دینی با گرایش حقوقی میباشد، زیرا استاد با استناد بر بنای عقلا، بیش از یکصد اصل حقوقی ـ عقلی را بازشماری میکند، که تنها منبع و سخن گوی آن، دین و اعتقاد دینی است.
فقه:
رسایل فقهی ﴿منابع فقه﴾؛
این کتاب نمایانگر نظرات و دیدگاههای استاد جعفری در دو علم فقه و اصول میباشد که شامل مباحث: طهارت اهل کتاب، ذبایح اهل کتاب، عدم انحصار زکات در موارد نهگانه، قاعدهی لاضرر و لاضرار، حلیّت و حرمت گوشت انواع حیوانات، حقوق حیوانات در فقه اسلامی، کیفر سرقت در اسلام، مقایسهی حقوق بشر در اسلام و غرب، بحثی دربارهی امر به معروف و نهی از منکر، سقط جنین، مسؤولیت مدنی ناشی از جرم کودکان در فقه و حقوق اسلامی، طنز از دیدگاه فقه اسلامی و پاسخ به برخی سؤالات پزشکی است.
الرضاع؛
رسالهای است فقهی دربارهی احکام و مسایل شیرخوار و شیرخوارگیِ اطفال، که تحریر آن به دورهی تحصیل و فقه آموزیِ علاّمه جعفری در نجف اشرف باز میگردد. در اصل، این رساله تقریر دروس استادِ فقهِ علامه جعفری ﴿آیةالله سیدابوالقاسم خویی﴾ در موضوع یاد شده میباشد که در مطبعهی حیدری نجف، چاپ و منتشر شده است.
تعبد و تعقل در فقه اسلامی؛
این کتاب برای اولین بار در سال 1373 به مناسبت دویستمین سالگرد میلاد شیخ انصاری به چاپ رسیده است. تعریف تعبّد و تعقل در طرز تفکرات اسلامی، عقل از نظر روایات و عدم تعارض عقل با احکام اسلامی، از جمله مباحث این کتاب به شمار میرود.
حقوق سیاسی:
حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب؛
این کتاب که به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده، تطبیقی به حقوق بشر از دیدگاه آموزههای اجتماعی و حقوقیِ غرب و نظام حقوقی ـ سیاسیِ اسلام است. استاد علاوه بر معرفی درست ریشهها و مبتنیِ حقوق بشر، نکات دیگری مطرح میکند که در مفاد حقوق بشر مورد غفلت قرار گرفته و سبب نابسامانیهای سیاسی و اجتماعیِ بشر در قرن اخیر شده است. در عین حال، استاد 80 درصد این نظامنامه را موافق اصول و قوانین اثبات شده میداند.
حکمت اصول سیاسی اسلام ﴿فلسفهی سیاسی اسلام﴾؛
این کتاب که ترجمه و تفسیر فرمان حضرت امیرالمؤمنین7 به مالک اشتر میباشد، اصول سیاسی اسلام را با نگاه و دیدگاهی جامع، مورد معرفی قرار داده است. بازکاوی سیاست از دیدگاه اسلام و تحریر رؤوس کشورداریِ عقلانی از منظر اسلام، با نظر به مدیریت انسانی، عمدهترین مباحث این کتاب ارزشمند را تشکیل میدهد. شمارش ویژگیهای زمامدار اسلام و مقایسهی پیش زمینههای تمدن اسلام برای زمامداری با دیگر تمدنها ـ در حقیقت ـ نشان دهندهی یک مطالعهی تطبیقیِ جامع در سیاستشناسیِ ملل مختلف است.
علوم جدید:
بررسی فقهی و حقوقی طرح ژنوم انسانی؛
پدیدهی همانندسازی ﴿Cloning﴾ که ابعاد تکنیکی و مهندسی آن رو به گسترش و فزونی میباشد، موجی از احساسات و اظهارات را در سطح جهان به وجود آورده و بیمها و امیدهایی را سبب شده است. پاسخ استاد جعفری به سؤالات متنوعی که دربارهی این پدیده مطرح است، در کتاب ارزشمند طرح ژنوم انسانی متمرکز شده و ایشان از زوایای مهم به این پدیده نگریستهاند. این کتاب تحت عنوان The human Genome project به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
کلیّات:
مجموعه مقالات؛
کتاب مجموعه مقالات، تمرکز یافتهی چندین مقالهی برتر و چند کتاب مختصر دیگر است که در یکجا گردآوری و منتشر شده است. عناوین سامان گرفته در کتاب مزبور، به شرح زیر میباشد. برهان کمالی دکارت بر وجود خداوند، برهان کمالی ﴿وجوبی﴾ در اثبات خدا، هدف زندگی، مقدمهای بر مفهوم فلسفهی مالکیت، حرکت و تحول، حرکت و تحول از دیدگاه قرآن، طبیعت و ماورای طبیعت، علم در خدمت انسان، رابطهی علم و حقیقت، علم و عرفان از دیدگاه ابن سینا، علم از دیدگاه اسلام، امید و انتظار.
پیام خرد؛
این کتاب حاوی تعدادی از سخنرانیهای بینالمللیِ ایشان تحت عناوین زیر است:
کیفر سرقت در اسلام، بحثی مبتنی بر فقه امامیه و فلسفهی حقوق، لذت در فلسفه و عرفان ابنسینا، مبانی حقوق بشر در اسلام، بقا در قرن بیست و یکم، حق کرامت انسانی، نظری بر تقسیمبندی فلسفهها و فلسفهی حقوق بشر، عدالت و انگیزگیِ قدرت در تنازع بقا، جایگاه تحقیقات در علوم انسانی ﴿گذشته، حال، آینده﴾، دین ابراهیمی جهانی و گفت و گوی بین ادیان، نوبینی و نوگرایی از دیدگاه مولوی.
به عنوان نمونه، پس از سخنرانی پیرامون تقسیمبندی فلسفهه در دانشگاه آتن، آقای پروفسور موچوپولوس استاد بزرگ فلسفه در دانشگاه آتن دربارهی استاد علامه جعفری این مطالب را بیان کرد: همانگونه که در معرفی استاد گفتم، ایشان بسیار عمیق به مسایل مینگرند. امروز شما آقایان و خانمها با سخنرانی علامه جعفری میتوانید این موضوع را تأیید کنید که ایشان، تقسیمبندی جدیدی را که برای علم و فلسفه و انواع آن مطرح کردهاند، بسیار جالب است و با توجه به افکار ایشان میتوان خطوط اصلیِ فلسفه و وظایف آیندهی فیلسوف را تعیین کرد.
فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو؛
تعریف فرهنگ در این کتاب به راه حل اساسیِ خود نزدیک شده و با تأمل در لغتنامهها و انگارههای علمیِ ملل و اقوام مختلف، تز جدید و مناسبی توسط استاد جعفری به کاروانیان دانش و بینش پیشنهاد شده است. این کتاب به زبان انگلیسی نیز تحت عنوان: Pioneer Culture To The Rescue of Mankind ترجمه و منتشر شده است.
بررسی و نقد:
بررسی و نقد نظریات دیوید هیوم در چهار موضوع فلسفی؛
این کتاب، حاوی نظریات استاد جعفری دربارهی چهار مسألهی فلسفی میباشد که دیوید هیوم پیرامون آنها اظهار نظر کرده است. این چهار مسأله عباتاند از: من یا شخصیت، هستها و بایستها، قانون علیّت، اندیشهها و مفاهیم مجرد.
توضیح و بررسی مصاحبهی برتراند راسل ـ وایت؛
کتابی است فلسفی ـ اجتماعی که به انگیزهی داوری میان دو متفکر بزرگ غربی: برتراند راسل و وودرو وایِت سامان یافته و دیدگاههای راسل را در مباحثی چون: الهیات، متافیزیک، اخلاق و فلسفه مورد نقد و تحلیل برهانی قرار داده است. یکی از مباحث این کتاب، تشریح مقولهی شک و شکاکیّت میباشد.
بررسی و نقد برگزیدهی افکار برتراند راسل؛
برتراند راسل به جهت اشتهار فوقالعاده در عالم فلسفه و ریاضی، نفوذ فکریِ گستردهای در مجامع علمی و دانشگاهیِ جهان داشت. این موضوع سبب گرایش جمع کثیری از دانشجویان و دانشپژوهان ایرانی با افکار و آرای وی درمقولاتی همچون: دین، اخلاق، اجتماع و تاریخ شده بود. پراکندگیِ دیدگاههایِ راسل در این موضوعات، نقد و بررسیِ بنیادینی را میطلبید که در سال 1342 خورشیدی برای نخستین بار توسط علاّمه جعفری این کار صورت پذیرفت و افکار و دیدگاههای وی تنها در پانزده بخش از مسایل، در مقابل بررسی و نقد نهاده شد تا پارهای از مطلقنگریها زدوده شود.
بررسی و نقد کتاب سرگذشت اندیشهه؛
کتاب مذکور، یکی از مهمترین آثار آلفرد نورث وایتهد ﴿1947 ـ 1861. م دانشمند و فیلسوف انگلیسی و استادِ برتراند راسل﴾ در فلسفهی مغرب زمین میباشد. مترجم در حین ترجمه احساس میکند که نکاتی از دیدگاههای وایتهد نیاز به تحلیل با قید نقد و توضیح دارد. استاد نیز با تعلیقاتی سودمند، نظریات وایتهد را در زمینهی تاریخ، اندیشه، سرگذشت نحلههای فکری و زیربنای فکریِ ملل فلسفی اندیش مورد بررسی قرار میدهد.
زیبایی شناسی و هنر:
زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام؛
چیستی هنر موضوعی نیست که بحث نشده باشد، ولی چیستی هنر از دیدگاه مکتب و نگاه آرمان سالار، مباحث کلانی را میطلبد که علاّمه جعفری به عنوان پیشگام این بحث، کتاب زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام را به قلم آورده است. تأمل در نمودهای برونی و ذهنیِ هنر و ارایه یک تعریف فلسفی و مکتبی از مقولهی زیبایی ـ خصوصاً در هویّت ملموس و عینیِ آن تشکیل دهندهی بخشی از این کتاب میباشد.
موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی؛
کتاب موسیقی که با حالت تطبیق آن با مقولههایی چون: شعر، نقاشی، خطّ و ... آغاز شده، رسالهای است که در جست و جوی عینیت موسیقی و پیوندهای احتمالیِ هنر و ارایه احتمالیِ آن با جان آدمی، تئوریها و فرضیههای نوینی را در باب ماهیت و آثار موسیقی مورد اشاره قرار میدهد و در پایان، بعد حقوقی و تاریخیِ آن را ارزیابی میکند.
فلسفه ﴿مضاف و مطلق﴾:
تعاون الدین والعلم؛
نزاع علم و دین که با ظهور فلسفههای جدید شعلهور شده بود، نزاعی واقعی نبود؛ چرا که رابطهی علم و دین بیش از این که مبتنی بر تنازع باشد، بر تعاون استوار بوده است. از اینرو، این امر علت اصلیِ تدوین و تکوین کتاب تعاون الدین والعلم است که به قلم عربی و با استناد به مستندات تاریخی شکل گرفته و با کلمات معصومین: تداوم یافته است. در حقیقت، تعاون الدین والعلم تحلیلی علمی و فلسفی است دربارهی این که علم و دین همیشه در تاریخ کنار هم بودهاند.
نهایة الادراک الواقعی بین الفلسفة القدیمة والحدیثة؛
این کتاب تحلیلی عمیق در یک بحث فلسفی پیرامون ادراک واقعی در فلسفهی سنتی و مدرن است. این که شاهین تیزپرواز فکر و دریافت انسانی تا کدامی آفاق راه دارد، موضوعی است که هم در فلسفهی قدیم و هم در فلسفهی جدید مورد اشاره قرار گرفته، ولی تا امروز از یک دیدگاه مورد تحلیل قرار نگرفته است.
تحقیقی در فلسفهی علم؛
تعریف علم و جریان تفکیک علوم از فلسفه و صدها موضوع دیگر که در دانشِ نوظهور فلسفهی علم مورد بحث قرار میگیرد، در تحقیق استاد نیز مورد اشاره قرار گرفته و طی سی و دو بحث ـ یک به یک ـ کالبد شکافی شده است. تمایز علوم از همدیگر و دسته بندیِ جدیدِ بدیهیات در قالب قضایای بالضروره راست، از مباحث دیگر این کتاب است.
اندیشههای مولوی:
تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی؛
این مجموعه پانزده جلدی، دایرةالمعارفی است که به سیر و پژوهش در افکار و آرای عارف و شاعر توانمند ـ مولانا جلال الدین بلخی ـ پرداخته و انگارههای عارفانه و شور گسترانهی آن بزرگ مرد تمدنِ ادب را با واقعیتهای جهانِ امروز تطبیق میکند. این تفسیر چون تنها به عرفان مولوی منحصر نیست، لذا اثری عمومی است که بسیاری از مباحث آکادمیک در آن دارای نقشی برجسته است.
تأمل در دیدگاههای جدیدِ روانشناسی غربی و همچنین سیر اندیشهی اجتماعی غرب، با نظر به منابع برجسته و گستردهای چون ویکتور هوگو، داستایوسکی، تولستوی، بالزاک، ماکس پلانک، اینشتین و ... به خوبی تجزیه و تحلیل شده است. از بارزترین ویژگی این تفسیر، آشتی میان معارف اسلامی و انسانی، و نیز تأمل در مقولههای اساسیِ فلسفی مشترک میان شرق و غرب میباشد، که استاد جعفری از آن تعبیر به فرهنگ مشترک بشری مینماید.
مولوی و جهان بینیها؛
کتابی علمی و ایدئولوژیک که دانشها و بینشهای مولانا جلالالدین محمد بلخی را در چند و چون ارتباطهای عمیق و تئوریک خود با مکتبها و نحلههایی چون بودائیسم، اشراق افلاطونی، سیستم کانت، مکتب دکارت، فلسفهی رئالیسم، مونادولوژی، دیالکتیک هگل و اگزیستانسیالیسم مورد بررسی قرار داده است.
عوامل جذابیت سخنان مولوی؛
این که چرا سخنان جلالالدین محمد بلخی ـ مشهور به مولانا ـ دارای جذابیت میباشد، با استناد به 25 عامل شایان توجه، مثل: اشراف بر هستی، آشتی ماده و معنا، زبان تمثیل، نوبینی و نوگرایی، عشق به بیان حقایق، در این کتاب تبیین شده است. امتیازات هشت گانهی مثنوی از دیدگاه حکیم سبزواری، آخرین بحث این کتاب میباشد.
عرفان و معرفت:
عرفان اسلامی؛
کتابی است که به تشریح و توضیح مقولهی عرفان از دیدگاه اسلام راستین پرداخته و مؤلفههای زندگیِ امروزین بشر را از دریچهی عرفان پویا و مثبت مورد کنکاش قرار داده است. بخشهای مهم این کتاب را بحثهای زیر تشکیل میدهد: عرفان و نظم، عرفان و کار، عرفان و علم، عرفان و دین، عرفان و اخلاق، عرفان و موسیقی.
این اثر تحت عنوان Islamic Mysticism به زبان انگلیسی ترجمه شده است.
پرسش و پاسخ:
تکاپوی اندیشهها ﴿2 جلد﴾؛
این کتاب، مجموعه مصاحبههای شخصیتهای خارجی ـ مسلمان و غیر مسلمان ـ با علاّمه جعفری در موضوعاتی نظیر: دین، تمدن، اخلاق، عرفان، فلسفه، کلام، تاریخ، ادبیات، هنر و ... میباشد.
استاد جعفری به جهت مطالعات فراوانی که در ابعاد کثیری از علوم اسلامی و انسانی داشت، از سال 1340 خورشیدی مورد توجه اندیشمندانی قرار گرفته بود که از غرب به شرق و از شرق به غرب در حال تردد بودند. آنچه در تکاپوی اندیشهها دیده میشود، استواریِ علاّمه جعفری است که موجب جولان و تفکر دیدگاههای گوناگون میشود.
در محضر حکیم؛
این کتاب با حجمی مناسب، شامل پرسشهایی است دربارهی خدا، زندگی، انسان، هستی و ... که در حضور خیل انبوه دانشپژوهان انجام پذیرفته و با پاسخهایی سازنده، علل و عوامل پیشرفتها و عقبماندگیها را نمایان ساخته است. تطبیق دو جامعهی شرق و غرب و تأمل در چگونگیِ آن دو، از مباحث جالب این کتاب محسوب میشود.
حیات معقول؛
کتاب حاضر کوششی است در بیان حیات معقول که به صورت سخنرانی ایراد شده و در تکمیلِ مقالهی دیگری تحت عنوان هدف حیات میباشد. زندگی طبیعیِ محض و حیات معقول، آغازین بحثِ این کتاب است و به نظر میرسد همان بحثی است که در جلد هشتم ترجمه و تفسیر نهج البلاغه نیز آمده است.
ادب و ادبیات:
مبدأ اعلا؛
در واقع، این کتاب شامل حدود 30 مخمّس است که در عنفوان جوانی، از طبع شاعرانهی استاد جعفری تراویده است. موضوع این مخمسها: انسان، جهان، زندگی و باورداشتهای اصیلِ بشری است. از بخش اشعار که بگذریم، بخش دوم کتاب عبارت است از موضوعاتی خطابهوار که به شرح و بسط اشعار و ابیات اعتقادی ـ فلسفی بخش نخست پرداخته و مقصود ابیات نغز را تشریح مینماید. در اینجا نمونهای از مخمّسهای این کتاب را ذکر میکنیم:
عمری عــدالت گفت و کرد، کند صــدها بار جان دل داشت پاره بر خود و مهموره بر بیخانمان
جان خواست بهرِ عدل، نی خواهد عدالت بهر جان تنگ آمد عالم بر وجود عادلش، رفت از جهان
عالم بسر خُرد و علی را منزلت عُظماستی
از دریا به دریا ﴿کشف الابیات مثنوی مولوی ـ 4 مجلد﴾؛
کتاب مثنوی که ابیاتی حدود 28 هزار بیت را شامل میشود، در گردآوری نسخ و چاپهای گوناگونی که توسط اشخاصی همچون: رینولد نیکلسون، بدیع الزمان فروزانفر، جلال همایی، محمد رمضانی و ... از آن به عمل آمده، سبب تنوع حالات و ابیات این اثر معرفت خیز شده و محققان را در بازیابی ابیات مختلف، دچار مشکل کرده بود. از سوی دیگر، به جهت وجود نداشتن کشف الابیاتی که جامع بوده و دارای روشی آسان و شامل گردآورندگان و شروح و تفاسیر نیز شود، امکان فهم دیدگاههای مختلف مولانا را با مشکل رو به رو کرده بود.
با نظر به این مشکلات، علاّمه جعفری همزمان با ادامهی تفسیر نهج البلاغه و پرداختن به بسیاری دیگر از فعالیتهای خویش، در اقدامی پشتکار طلب با همکاری و مشارکت عدهای از شاگردان ـ به ویژه جوانان ـ کار بر روی تبویب و تنظیم کشف الابیات را آغاز نمود و پس از 11 سال، موفق به تدوین مجموعهای 4 مجلدی تحت عنوان از دریا به دری شد. بدین سان، پیدا کردن ابیات مثنوی را ـ در حالی که هنوز رایانههای امروزی در عرصههای علمی و فرهنگی ظهور و بروز نداشتند ـ با نظمی ویژه و روشی بسیار جالب و سهل الوصول یک سره نمود. ترتیب الفباییِ این اثر بزرگ و شامل بودن آن بر تمام ابیات مثنوی، حکایت از زحمات طاقتفرسایی دارد که از سال 1350 تا 1361 خورشیدی بخشی از تمرکز فکریِ علاّمه جعفری را به خود مصروف داشته و اثری زنده و پاینده را از خود به یادگار گذاشت.
سه شاعر ﴿حافظ، سعدی، نظامی﴾؛
گفت و گو دربارهی شعر و شاعری سه تن از ارکان ادب فارسی، حافظ، سعدی، نظامی گنجوی؛ موضوع اصلی کتاب تحقیقی و ادبی پیرامون افکار سه شاعر مذکور میباشد. علاّمه جعفری ضمن تصدیق مراتب بالای شعری ادبا و شعرای نامبرده، در موارد فراوانی نیز به توضیح دیدگاههای حِکمی و کلامی آنها پرداخته و مسایلی را به نقد میکشد.
در این کتاب، نظامی گنجوی به حسب این که یکی از شعرای استوار تاریخ ادب فارسی محسوب میشود، مورد توجه علاّمه جعفری قرار گرفته و اشعار وی توسط ایشان مورد شرح و بسط قرار گرفته است.
حکمت، عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی، موضوعی است با رویکرد اخلاقی ـ اعتقادی که سعی در بازشناسی ابعاد انسانی اشعار نظامی در منظومههای زندهی هفت پیکر و ... دارد، لذا آنچنان که واضح است، نگاه نظامی گنجوی را نگاهی معتدل و واقعگرایانه تلقی میکند.
تحلیل شخصیت خیام؛
سالها پیش هنگامی که رباعیات خیام برای طیفی از روشنفکران دستاویزی برای پوچ گرایی قرار گرفت، دیدگاهی احساس میکرد خیام پدر شکاکیت منفی نیست و موضع برای اثبات خود، نیاز به بررسیهای ژرف و پیچیده دارد. در همین راستا، دیدگاههای علامه جعفری در کتاب تحلیل شخصیت خیام صورت گرفت و نگاهی متفاوت و عقلانیتر از ماجرای تاریخی خیام و خیامهای سهگانهی تاریخ به دست داد. از دیدگاه استاد، عمرابن ابراهیم خیامی، شاعری متأله بود که اشعارش باید با واقعبینی نقد و تحلیل شود.
با تشکر و سپاس از مؤسسه تدوین و نشر آثار علامهی جعفری1 که ما را در این زمینه یاری نمودند.