×

مهجوریت قرآن

در تفسیر مجمعالبیان ذیل همین آیه آمده است: منظور از رسول در این آیه محمد صلیاللهعلیهوآله است که از قوم خود اینگونه شکایت میکند: پروردگارا قوم من بیانگر این نکته است که قوم رسول اکرم نه تنها قرآن را واننهادهاند و ترک نگفتهاند، به مشام میرسد، ولی در حقیقت همه این رویکردها بیگانه با قرآن است. در مهجور کردن قرآن، شخص به خانه قرآن قدم نمیگذارد، ولی در به مهجوریت گرفتن قرآن، 1. تلاوت نکردن: دسترسی مردم به قرآن بسیار آسان است، اما با وجود این اندک افرادی در برنامه زندگی خود زمانی را به تلاوت و انس با قرآن اختصاص میدهند و بهرغم تأکید برای تلاوت قرآن آداب فراوانی ذکر شده است که به مهمترین آنها اشاره میشود. سخن گفتن و گوش نسپردن به آیت خدا در هنگام تلاوت قرآن از واقعیتهای تلخ در میان این در حالی است که خداوند متعال از هرگونه سخن گفتن در وقت تلاوت در روآیاتی که از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نقل شده است، حفظ قرآن بسیار مورد توجه قرار گرفته و برای آن ثواب و فضیلت فراوانی ذکر شده است. قرآن کتاب تدبر است و اکتفا به تلاوت بدون تدبر، نمیتواند انسان را به اهداف قرآن اساساً قرآن کریم برای تدبر نازل شده است: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ قرآن کتاب زندگی و عمل است و قبل از عمل باید آن را شناخت. معارف الهی قرآن، مقدمهای برای عمل کردن است. عمل به قرآن است که جانها را منقلب میکند و جوامع را تعالی عمل و رفتار مردم و متن جامعه است.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 8581     تاریخ درج : 1390/08/08

10

مفهوم مهجوریت

آیه «وَقَالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» فرقان/30 بیانگر شکایت رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در روز قیامت به محضر پروردگار است. در تفسیر مجمعالبیان ذیل همین آیه آمده است: منظور از رسول در این آیه محمد صلیاللهعلیهوآله است که از قوم خود اینگونه شکایت میکند: پروردگارا قوم من این قرآن را مهجور کردند. معنای «اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» این است که امت اسلام قرآن را رها کردهاند و به دنبال شنیدن و فهمیدن آن نیستند.1

«هجر» در لغت به معنای «دوری کردن بدنی، زبانی یا قلبی از دیگری»2 است. ولی کلمه «اتخاذ» (به دست آوردن و گرفتن) معنای جدیدی از کلمه «مهجوراً» را القا میکند و بیانگر این نکته است که قوم رسول اکرم نه تنها قرآن را واننهادهاند و ترک نگفتهاند، بلکه آن را در اختیار گرفته و به آن دست یافتهاند، ولی در اثر عدم درک صحیح و عدم استفاده شایسته و بایسته، قرآن عملاً مهجور و متروک مانده است. بنابراین مهجور کردن قرآن یعنی رویگردانی و دوری از آن؛ در حالی که مهجور گرفتن قرآن یعنی پرداختن به قرآن بهگونهای که اگر چه در ظاهر از این رویکردهای مختلف قرآنی بوی توجه و استفاده به مشام میرسد، ولی در حقیقت همه این رویکردها بیگانه با قرآن است.

در مهجور کردن قرآن، شخص به خانه قرآن قدم نمیگذارد، ولی در به مهجوریت گرفتن قرآن، فرد به میهمانی صاحبخانهای فاضل و حکیم نایل شده است، ولی به جای توجه به میزبان و استفاده از محضر وی، گرفتار نقش و نگار در و دیوار خانه شده است.3

مهجوریت قرآن در تلاوت

مهجوریت قرآن در تلاوت را در دو بخش میتوان بررسی نمود:

1. تلاوت نکردن: دسترسی مردم به قرآن بسیار آسان است، اما با وجود این اندک افرادی در برنامه زندگی خود زمانی را به تلاوت و انس با قرآن اختصاص میدهند و بهرغم تأکید فراوان قرآن و توصیه پیشوایان دین به تلاوت آن، بسیاری از مردم از نعمت تلاوت و آثار ارزشمند آن بیبهرهاند. قرآن کریم میفرماید: «فَاقْرَأُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» مزمل/20؛ آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید.

2. رعایت نکردن آداب تلاوت: برای آنکه از تلاوت قرآن بهره کافی برده شود و تلاوت قرآن، قاری را به هدف رهنمون شود، باید آداب و شرایط تلاوت و حق تلاوت آن را به بهترین وجه رعایت نمود.

آداب تلاوت

امام صادق علیهالسلام میفرماید: «قاری قرآن به سه چیز نیاز دارد: دلی خاشع، بدنی فارغ، جایی خالی، و چون دل او برای خدا خاشع گردید، شیطان رجیم از او گریزان خواهد شد»4.

برای تلاوت قرآن آداب فراوانی ذکر شده است که به مهمترین آنها اشاره میشود.

1. تعظیم: پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «قرآن پس از خدای متعال، از هر چیزی برتر است. هر که قرآن را محترم و بزرگ شمرد، خدا را بزرگ شمرده، و هر کس قرآن را محترم و بزرگ نشمارد، حرمت خداوند را سبک شمرده است»5. اولین شرط حضور در محضر قرآن، بزرگ شمردن، برخورد مؤدبانه و همراه با احترام است.

2. استعاذه: تلاوت قرآن، باید با پناه بردن از شر شیطان آغاز شود. قرآن کریم میفرماید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ» نحل/98.

3. پاکیزگی: بهرهمندی از قرآن مستلزم پاکیزگی ظاهری و باطنی شامل: تطهیر دهان و زبان، استغفار از گناهان و تطهیر جسم و جان است؛ چراکه قرآن پاک و پاکیزه است و فقط پاکیزگان میتوانند از آن توشه بردارند: «لا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» واقعه/79.

4. ترتیل: قرآن را باید شمرده و همراه با تأمل تلاوت کرد: «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» مزمل/4.

5. تدبر: کتاب خدا باید با تدبر و اندیشه قرائت شود: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیکَ مُبَارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» محمد/24.

6. ادای حق تلاوت: تلاوتکننده هر ایهای باید حق تلاوت آن را بهجا آورد: «الَّذِینَ آتَینَاهُمُ الْکِتَابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولَئِکَ یؤْمِنُونَ بِهِ» بقره/121.

امام صادق علیهالسلام درباره حق تلاوت آیت میفرماید: آیت آن را با دقت بخوانند، حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعدههای آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستانهای آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند. به خدا قسم منظور از حفظ کردن آیت و خواندن حروف و تلاوت سورهها، یاد گرفتن اعشار و اخماس6 آن نیست».7

مهجوریت قرآن در استماع

سخن گفتن و گوش نسپردن به آیت خدا در هنگام تلاوت قرآن از واقعیتهای تلخ در میان مسلمانان میباشد. این در حالی است که خداوند متعال از هرگونه سخن گفتن در وقت تلاوت نهی فرموده است: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» أعراف/204؛ هنگامی که قرآن خوانده میشود، بدان گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شوید.

پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «از شنونده قرآن شر دنیا رفع گردد، و از خواننده قرآن، گرفتاری آخرت دور گردد، و کسی که یک آیه قرآن گوش دهد، برای او بهتر است از کوه «ثبیر»8 که از طلا باشد»9.

مهجوریت قرآن در حفظ

همزمان با نزول آیت نورانی قرآن، اسلامباوران آغازین با سرمشق قرار دادن دستورالعملهای رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله اشتیاق فوقالعادهای به حفظ قرآن از خود نشان دادند. حافظان قرآن کریم از سوی پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله همواره تشویق میشدند و در جامعه نیز از جایگاه بلندی برخوردار بودند. آنان تنها به حفظ آیت اکتفا نکردند و عمل به آیت را سرلوحه برنامه زندگی خود قرار داده بودند. بدین جهت هر یک از حافظان قرآن مبلغی توانا و اسلامشناسی برجسته به شمار میآمد.

در روآیاتی که از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نقل شده است، حفظ قرآن بسیار مورد توجه قرار گرفته و برای آن ثواب و فضیلت فراوانی ذکر شده است. آن حضرت در برخی روآیات فرمودهاند: «عدد و درجههای بهشت، به عدد ایههای قرآن است، و کسی که همدم قرآن است، چون وارد بهشت شود به او گفته میشود: بالا برو و بخوان، که برای هر ایهای درجهای است، و بدین ترتیب بالاتر از درجه حافظ قرآن درجهای نیست»10. در کشور ما اگرچه پس از انقلاب اسلامی گامهای مؤثری در جهت ترویج فرهنگ حفظ برداشته شده است ولی با این همه، در صدر بسیار ضعیفی از هموطنان ما مفتخر به حفظ آیت الهی شدهاند و هنوز سیاستگذاری نسبت به تشویق حفظ قرآن در مراکز علمی و آموزشی به ویژه در آموزش و پرورش جایگاهی ندارد.

مهجوریت قرآن در تدبر

اگر مؤمنان راستین و پرهیزکاران واقعی، تلاوت را با تدبر همراه سازند، از سفره رنگین الهی بهرهمند شوند. حضرت علی علیهالسلام اشتیاق آنان را چنین توصیف میفرماید: «پرهیزکاران در شب برپا ایستاده، مشغول نمازند. قرآن را جزءجزء و با تفکر و اندیشه میخوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را مییابند و هرگاه به ایهای میرسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن میسپارند، و گویا صدای بر هم خوردن شعلههای آتش، در گوششان طنینافکن است»11.

قرآن کتاب تدبر است و اکتفا به تلاوت بدون تدبر، نمیتواند انسان را به اهداف قرآن رهنمون شود. اساساً قرآن کریم برای تدبر نازل شده است: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیکَ مُبَارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کردهایم تا در آیت آن تدبر کنند».

قرآن، کسانی را که در آیت خدا تدبر نمیکنند، مورد سرزنش قرار میدهد و میفرماید: «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا محمد/24؛ ایا آنها در قرآن تدبر نمیکنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!»

توجه بیش از حد به الفاظ و عبارات قرآن، تلاش برای به پایان رسانیدن سورههای قرآن، عدم اهتمام به درک آموزههای قرآن در هنگام تلاوت و بیتوجهی به ترویج فرهنگ تدبر در مراکز علمی و آموزشی، از نمونههای آشکار مهجوریت تدبر در قرآن میباشد.

مهجوریت قرآن در تفسیر

انجام هر عملی نیازمند شناخت آن عمل است و بدون شناخت، دستیابی به عمل، یا ممکن نیست یا کورکورانه است. قرآن کتاب زندگی و عمل است و قبل از عمل باید آن را شناخت. تفسیر قرآن شناخت ما را به آیت الهی افزایش میدهد. با وجود این رویکرد عوام و خواص به تفسیر قرآن در عصر حاضر، چندان رضایتبخش نبوده است.

اگر نگاهی به جامعه علمی امروز بیفکنیم، خواهیم دید که هرچند تشکیل کلاسهای تفسیر در برخی از مراکز علمی و برگزاری مسابقات تفسیر در سالهای اخیر، گامی هرچند کوچک در ترویج فرهنگ تفسیر قرآن به شمار میاید، ولی با این مقدار تلاشهای اندک، به یقین نمیتوان از قرآن مهجوریتزدایی نمود.

مهجوریت قرآن در عمل

تمام مراحل و مراتب ارتباط با قران اعم از آموزش قرائت، تدبر، انس و آشنایی با معارف الهی قرآن، مقدمهای برای عمل کردن است. اگر قرآن در عمل و رفتار و گفتار و شخصیت انسان و جامعه تجلی نیابد و ظهور و بروز پیدا نکند، هرگز به قرآنی شدن انسان و جامعه نخواهد انجامید. عمل به قرآن است که جانها را منقلب میکند و جوامع را تعالی میبخشد. به قول اقبال لاهوری:

نقش قرآن چون که در عالم نشست

نقشههای پاپ و کاهن را شکست

فاش گویم آنچه در دل مضمر است

این کتابی نیست چیز دیگر است

چون که در جان رفت، جان دیگر شود

جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود

از این رو، اکتفا به آموزش، تعلیم و قرائت، تدبر و شناخت مفاهیم قرآنی و برگزاری جشنواره و نمایشگاهها، فقط میتواند ظاهر و نام قرآن را از مهجوریت و غربت برهاند؛ در حالی که مهجوریت و غربت اصلی، عمل نکردن و اجرا نشدن فرامین و اهداف قرآنی در عمل و رفتار مردم و متن جامعه است.

مقام معظم رهبری حضرت ایتالله خامنهای انزوای قرآن را چنین توصیف مینماید:

«از وقتی که قدرتهای مسلط بر جوامع اسلامی از ارزشهای اسلامی، تهیدست و بیگانه شدند و قرآن را که ناطق به حق و فرقان حق و باطل بود، مزاحم خود یافتند، تلاش برای بیرون راندن کلام خدا از صحنه زندگی آغاز شد و به دنبال آن جدایی از این زندگی اجتماعی و تفکیک دنیا از آخرت و تقابل دینداران واقعی با دنیاطلبان قدرتمند به وجود آمد، اسلام از منصب اداره عرصههای زندگی جوامع مسلمان پایین کشیده شد و به مساجد و معابد و خانهها و کنج دلها اختصاص یافت و جدایی خسارتبار بلند مدت دین از زندگی پدید آمد.

امروز نگاهی به صحنه زندگی مسلمانان بیفکنید، ببینید قرآن در کجاست؟ در دستگاههای حکومت؟ در نظامهای اقتصادی؟ در تنظیم روابط و مناسبات مردم با یکدیگر؟ در مدرسهها و دانشگاهها؟ در سیاست خارجی و روابط با دولتها؟ در تقسیم ثروتهای ملی میان قشرهای مردم؟ در خلق و خوی مدیران جوامع اسلامی و همه قشرهای ملتها که کم یا بیش از آنان تأثیر میپذیرند؟ در رفتار فردی حکام اسلامی؟ در روابط زن و مرد؟ در خوراک و پوشاک؟ در کدام جلوه اصلی زندگی؟ در کاخها؟ در سپردهها و اندوختههای بانکی؟ در معاشرتها؟ در کجای حرکت عمومی و اجتماعی انسانها؟ از این همه میدانهای زندگی، تنها مساجد و مأذنهها و احیاناً برای ریاکاری و مردمفریبی بخش ناچیزی از رادیوها مستثناست. اما ایا قرآن برای همین است؟ سیدجمال صد سال پیش از این میگریست. میگریاند که قرآن مخصوص هدیه دادن و زینت کردن و خواندن بر مقبرهها و نهادن بر طاقچههاست، در این صد سال چه تغییر حاصل شده است؟ ایا وضع قرآن برای امت نگرانکننده نیست؟»12

قرآن کریم هدف از نزول خود را عمل به فرامین و دستورهای آن میداند و از مخاطب خویش انتظار پیروی دارد: «وَهَذَا کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَکٌ فَاتَّبِعُوهُ» أنعام/155.

امید است این سخن امام علی علیهالسلام را همواره آویزه گوشمان قرار دهیم که در واپسین لحظههای زندگی خود فرمود: «الله، الله فی القرآن، لایسبقکم بالعمل به غیرکم؛ بترسید از خدا، بترسید از خدا درباره قرآن، مبادا دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند!»

پینوشتها

1. فضلبن حسن طبرسی، مجمع البیان لعلوم القرآن، ج7، ص263.

2. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص 514.

3.مهدی غفاری، «مهجوریت قرآن»، بینات، ش30.

4. تفسیر نور الثقلین، ج3، ص 85.

5. بحارالانوار، ج92، ص 19.

6. منظور از اعشار و اخماس تقسیماتی است که برای قرآن صورت میگیرد؛ مانند جزء یا حزب و ... .

7. ارشاد دیلمی، به نقل تفسیر نمونه، ج1، ص 431.

8. کوه عظیمی است در یمن.

9. بحار الانوار، ج92، ص19.

10. همان، ج92، ص22.

11. نهجالبلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص403.

12. پیام ایتالله خامنهای در زمان ریاست جمهوری به کنفرانس اندیشه اسلامی، بهمن ماه 64، به نقل از قرآن در آینه اندیشهها.

کلمات کلیدی
قرآن  |  القرآن  |  خدا  |  تلاوت  |  تدبر  |  مهجور  |  مهجور قرآن  | 
لینک کوتاه :