اشاره:
در شماره ی قبل با بیان مطالبی در خصوص «مراسم عزادای از دیدگاه متوان دینی» بحث روان شناسی عزاداری آغاز گردید.
«چیستی عزاداری»، «بررسی معنای عزاداری در عرف عام و از دیدگاه روان شناسی» و «داغ دیدگی» از جمله عناوین این مقاله در شماره ی پیشین خیمه بوده است. روان شناسی از منظر یک روان شناس اجتماعی و بحث و بررسی در خصوص عزاداری به عنوان یک مراسم اجتماعی، از سایر مباحث این مقاله می باشد.
مراسم عزاداری یک گروه اجتماعی
انسان موجودی اجتماعی است و بخش بسیاری از زندگی خود را در گروه ها می گذراند. گروه های خانواده، مدرسه، هم بازی ها، هم سالان، هم کاران، گروه های مذهبی، سیاسی، اجتماعی و....، از گروه هایی هستند که ما معمولاً بخش جالب توجهی از زندگی خود را با آن ها می گذرانیم. گروه های مذهبی نیز در همین ردیف است و به عنوان یک گروه سیاسی بررسی می شود.
تعریف گروه
گروه، متشکل از دو یا چند نفر است که با هم تعامل دارند؛ در اهدافی مشترکند؛ روابط پایداری با هم دارند؛ به نحوی به هم وابسته اند و خود را عضوی از گروه تلقی می کنند (بارون و بایرن، 1977) از این تعریف، چند ویژگی برای گروه به دست می آید:
1- تعامل دارند.
2- وابسته اند؛ به نحوی که آن چه برای یک فرد اتفاق می افتد، بر دیگران نیز مؤثر است.
3- روابط آن ها پایدار است و چه بسا روزها و هفته ها و ماه ها و سال ها ادامه دارد و منشأ آثاری در جنبه های دراز مدت زندگی، مثل ازدواج هم می شود.
4- اهداف مشترک دارند که برای رسیدن به آن با هم تلاش و همکاری می کنند.
5- این تعامل در قالب گروه، معمولاً به گونه ای نظام مند است که هر عضو، جایگاهی دارد و خودش و دیگران، او را در آن جایگاه می شناسند.
6- خود را بخشی از گروه می دانند.
گروه، با این تعریف و ویژگی هایی که ذکر شد، کارکردهای روانشناختی متعددی دارد؛ بعضی از آن کارکردها عبارتند از:
1- بخشی از نیاز روانی ما به تعلق داشتن را برآورده می سازد.
2- با راحتی بیشتری به اهداف مشترک می رسیم.
3- دانش و اطلاعاتی به دست می آوریم که در بیرون گروه، برایمان میسّر نیست.
4- در مقابل دشمن مشترک احساس امنیت بیشتر برایمان حاصل می شود.
5- در ایجاد و تغییر احساسات و عواطف، باعث تسهیل اجتماعی ما می شود.
6- ویژگی جمعی بودن بعضی برنامه ها، باعث استدامه و استمرار برنامه می شود.
7- به اعتماد نفس بیشتر فرد کمک می کند.
8- فواید جانبی اش مثل مشاورها، دوست یابی ها، شغل یابی ها، قرض الحسنه ها، دید و بازدیدها به هنگام بیماری و مشکلات، نیز از طریق گروه های مذهبی، حاصل می شود.
9- هنجارهای گروه (خوب یا بد)، معمولاً مورد پذیرش همه ی اعضا قرار می گیرد (افراد به جهت اهمیتی که برای گروه قائل هستند، از اختلافات کوچک می گذرند و گاهی به واقع، تغییر نگرش می دهند.
10- این گروه ها می تواند شروع و مبنایی باشد برای شروع و شکل دهی کارهای تشکیلاتی آشکار و مخفی وانجام دادن کارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و گاهی نظامی.
یکی از نمونه های این حرکت، اقدامات سید جمال الدین اسدآبادی بود؛ او از مراسم ساده ی مذهبی شروع کرد و در نهایت، تشکیلاتی شکل داد که حکومت مصر، ناچار به اخراج ایشان از کشور مصر شد.
تمام کارکردهایی که برای گروه های اجتماعی ذکر شد، در گروه های مذهبی نیز وجود دارد. برای اجتناب از تفصیل، به توضیح آن ها نمی پردازیم؛ امّا بسیاری از آن کارکردها را در قالب یک حدیث در سخنان امام علی(ع) می خوانیم. آن حضرت می فرماید: «هر گاه کسی به مسجد رفت و آمد کند، یکی از بهره های هشت گانه را نصیب خود خواهد کرد:
1- یافتن یک برادر دینی و دوستی که در مسیر الهی با او همراه باشد.
2- علمی جدید بر علوم او اضافه خواهد شد.
3- نشانه ای از نشانه ها و آیات محکم الهی بر او روشن خواهد شد.
4- رحمت مورد انتظارش را از جانب خدا دریافت خواهد کرد.
5- سخنی می شنود که باعث دوری و اجتناب او از پستی ها می شود.
6- یا سخنی که موجب هدایت او به راه راست خواهد شد.
7- یا باعث ترک گناهی از خوف الهی می شود.
8- یا حجب و حیای او پیش دیگران، او را از گناه باز خواهد داشت.
هیجان های روانی ناشی از عزاداری
بیشترین و مهم ترین تأثیری که مراسم عزاداری بر شرکت کنندگان دارد، تأثیرات روانی است و اکثر شرکت کننده ها نیز در پی همین نوع تأثیرات هستند. احساس لذتی خاص به آن ها دست می دهد؛ آرامشی می یابند که در کمتر مجلسی و گروهی از نوع دیگر، حاصل می شود. چهره ی افراد عزادار، در مجالس عزاداری، غم بار می شود، گریه می کنند یا حالت گریه به خود می گیرند؛ امّا این غم از نوعی دیگر و متفاوت با غم و غصه های زندگی روزمره است. غم معنویت است، غم آخرت است. غم مظلومیت مظلومان است. غمی است که منشأ حرکت است و کنش وری اجتماعی افراد را افزایش می دهد نه کاهش؛ عامل نابهنجار در زندگی افراد نمی شود، بلکه در مواردی نقش درمانی ایفا می کند. برای زندگی نشاط می آفریند.
بدیهی است کسانی، که خود به صورت مستمر و یا به صورت مقطعی، در زمان های خاص از سال در این گروه ها و مراسم شرکت می کنند و اکثر قریب به اتفاق مردم مذهبی (شیعه) با این مراسم، موافق هستند و آن را می پسندند و از آن استقبال می کنند.
افرادی نیز هستند که با عزادای مخالفند و برای این مخالفت، استدلال هایی نیز دارند؛ به بعضی از دلیل های آن اشاره می کنیم:
1- ما دلیل و برهانی از متن دین، برای عزاداری نداریم و این نوعی بدعت محسوب می شود.
2- بر فرض این که دلایل کل و عام بر جواز عزاداری نیز داشته باشیم، امّا چه لزومی دارد که برای کسانی عزاداری کنیم که قرن ها پیش شهید شده و به مقام والایی رسیده اند؟
3- عزاداری کردن، مخالفت با قضا و قدر الهی است. ما باید بپذیریم و تسلیم باشیم.
4- عزاداری و ازدیاد این مراسم در طول سال به مناسبت های مختلف، باعث شده است که جامعه از شادی ها به دور باشد و بیشتر احساس غمگینی کند و در نتیجه باعث افزایش فراوانی افسردگی در جامعه بشود.
این اشکال، گاهی از زبان و قلم بعضی از صاحب نظران روان شناسی در کلاس های درس و در مقالات نیز مطرح شده است.
ما با بررسی مختصری که در باب بعضی هیجان های روانی؛ مثل اندوه و گریه، شادی و خنده، افسردگی، عزت نفس و... و تأثیر مراسم عزاداری بر روی آنها، انجام می دهیم، در باب اشکالات روان شناختی مطرح شده اظهار نظر خواهیم کرد و نیز با بررسی ای که در متون دین انجام خواهیم داد، در مورد اشکالات دینی مطرح شده، اتخاذ موضع می کنیم.
جستجو در قاموس نور