دیدگاه«طلبه چگونه امام شود؟!»

شاید بتوان قبول کرد که پیروزی انقلاب و وقوع رخداد عظیم تشکیل حکومت اسلامی، باعث شکوفایی گل وجود خمینی و تولد امام در قطر ملت ایران و عرصه های بین المللی شد. اما قطعاً نمی توان پذیرفت که این شکوفایی بدون پشتوانه ای قریب به نیم قرن و جهاد علمی و عملی و مسیر پرورش روحی بلند و روح اللهی بوده است. خمینی، امام نشد مگر به واسطه علم اصیل دینی، عمل خالصانه، کرامت نفس، زهد و تقوی. او امام نمی شد اگر نگاهش به طلبگی نگاهی به مثابه یک اسلام شناس و زمان شناس عالم و عامل به دین در ظاهر و باطن نبود و اگر خود را بر آمده از دل اجتماع و در خدمت خلق خدا نمی دانست. بررسی تأملات و دیدگاه های حضرت امام(ره) درباره روحانیت و حوزه ها که محل تدریس، تعلیم، تبلیغ و رهبری مسلمانان است1 و چنین انقلاب شگرفی را با همت ملت متدین رقم زده است، جالب توجه می نماید. «دیدگاه» این شماره را از نگاه حضرت روح الله، درباره حوزه، روحانیت و طلبه، به نظاره می نشینیم تا بنگریم که او چگونه طلبگی کرد تا امام شد و نگاهش به جایگاه سازمان روحانیت، تحصیل علم همراه با تهذیب نفس، زمان شناسی روحانیون، توجه به علوم روز در بین آنها، تاکید بر زی طلبگی و... چیست؟!

اسلام غریب ترین چیزهاست

«تردیدی نیست که حوزه های علمیه و علمای متعهد در طول تاریخ اسلام و تشیع، مهم ترین پایگاه محکم اسلامی در برابر حملات و انحرافات و کج روی ها بوده اند... اگر فقهای عزیز نبودند معلوم نبود امروز چه علومی به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت (علیهم السلام) به خورد توده های مردم داده بودند...» 2 حضرت امام (ره) در این فراز جایگاه سازمان روحانیت را تبیین فرموده و خدمات آنان را ارج نهاده. اما از نظر حضرت امام آسیب شناسی و آسیب زدایی سازمان روحانیت و تلاش برای درمان آفت های آن، یک ضرورت اجتناب ناپذیر تاریخی و صنفی به حساب می آید که غفلت از آن موجب نابودی سازمان روحانیت و پرداختن به آن باعث شکستن حصارهای جهل و خرافه، تحجّر، غفلت از زمان، بد فهمی، عوام زدگی و... می شود «.. ما باید سعی کنیم تا حصارهای جهل و خرافه را شکسته، تا سرچشمه زلال اسلام ناب محمدی برسیم و امروز غریب ترین چیزها در دنیا همین اسلام است و نجات آن قربانی می خواهد و دعا کنید من نیز یکی از قربانی های آن

گردم.» 3

علم پرتگاه است اگر...

امام راحل قبل از همه چیز روحانیت و طلاب را به تحصیل علم همراه با تهذیب نفس سفارش و تأکید می کند که بدون جهاد با نفس، علم کارآیی ندارد و مبارزه نکردن با نفس اماره نه تنها برای طلبه، بلکه برای کل جامعه، زیان هایی به بار می آورد. حضرت امام در این باره می فرماید: «باید آقایان همان طوری که در تحصیل علم کوشا هستند، در تهذیب اخلاق در اعمال، در عقاید، در فضایل اخلاقی کوشا باشند که علم بدون عمل و بدون تقوا بسیاری از اوقات مضر است..» 4 و در جای دیگر می فرماید: «... شما آقایان که در راه اسلام و علم قدم بر می دارید و متلبس به لباس اسلام و لباس انبیا شده اید و ملبس به لباس روحانیت شده اید، گمان نکنید که درس خواندن بدون این که قرائت به اسم رب باشد، برایتان فایده دارد... گاهی علم، انسان را پرت می کند از صراط مستقیم...» 5

روحانیت در برابر دنیای معاصر

خمینی زمان شناسی بی نظیر بود و «العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس» را عینیت بخشیده بود. او غفلت طلبه ها از زمان و عدم شناخت نیازهای دنیای معاصر را یکی از مهم ترین علل نابسامانی در سازمان روحانیت می دانست و می فرمود: «حوزه ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس العمل مناسب باشند. چه بسا شیوه های رایج اداره امور در سال های آینده تغییر کند و جوامع بشری برای حل مشکلات خود به مسائل جدید اسلام نیاز پیدا کند، علمای بزرگوار اسلام از هم اکنون باید برای این موضوع فکری کنند».6 همچنین حضرت امام(ره) در بخش هایی از وصیت نامه سیاسی الهی خود، ضرورت زمان شناسی و پی آمدهای خطر ساز غفلت از آن را به روحانیت گوشزد کرده است.7

تحجّر به نام دین

اصلاح و نقد علمی حوزه ها و توجه به علوم روز از دیگر دغدغه های حضرت امام خمینی قدس سره در بدنه روحانیت و طلاب جوان بود و در مسیر پی گیری این دغدغه محنت هایی را تحمل کرد. «عده ای متدین نمای وا پس گرا همه چیز را حرام می دانستند و هیچ کس قدرت این را نداشت که در مقابل آنها قد علم کند. خون دلی که پدر پیرتان از این دسته متحجّر خورده است، هرگز از فشارها و سختی های دیگران نخورده است یاد گرفتن زبان خارجی، کفر و فلسفه و عرفان، گناه و شرک به شمار می رفت، در مدرسه فیضیه فرزند خردسالم مرحوم مصطفی از کوزه ای آب می نوشید، کوزه را آب کشیدند چرا که من فلسفه می گفتم...»8.

از نظر امام قدس سره واپس گرایی به نام اسلام، به اسلام ضربه می زند و از نفوذ آن در جامعه جلوگیری می کند. با نگاهی دقیق به کلام عمیق حضرت امام می توان مواردی از نمونه های واپس گرایی و تحجر را از محتوای کلام ایشان استخراج کرد.

الف: عدم توجه طلاب به موارد مبتلابه جامعه و نیازهای دنیای معاصر9

ب: عدم تطابق برخی آموزش های حوزه امروز با نیازهای نسل جدید پرسشگران از دین و دیانت.10

ج: غرق شدن برخی طلاب در مسائل اخروی و عدم توجه به شئونات دنیوی. حضرت امام در کتاب «ولایت فقیه» به این نکته اشاره می کند و می فرماید: «... شما به حوزه های علمیه نگاه کنید، آثار همین تبلیغات و تلقینات استعماری را مشاهده خواهید کرد. افراد مهمل و بی کار و تنبل و بی همتی را می بینید که فقط مسئله می گویند، دعا می کنند و کاری جز این از آنها ساخته نیست».11

د: کج فهمی و گاهی نفهمیدن مفاهیم اصیل دینی و تبلور آن در رفتار و اعمال و حتی تبلیغ، از نمونه های دیگر تحجر در بین روحانیت است. 12

حضرت امام قدس سره بر این نکته تأکید زیادی دارند که طلاب و حوزه های علمیه باید با علوم روز آشنایی داشته باشند و برای برآوردن نیازهای جوامع به سوی یادگیری سیاست، ریاضی، فلسفه، علوم قضایی، تخصص های تبلیغ در داخل و خارج کشور، آموزش زبان های زنده دنیا بروند13 و در رأس آنها به تربیت مجتهدین جامع الشرایط و مسلط به اوضاع زمان و مکان همت گمارند. «... مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد.... یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیر اسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که در خور شأن مجتهد است، واقعاً مدیر و مدبر باشد... فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع، از گهواره تا گور است...» 14

زیّ طلاب زیر ذرّه بین

امام، عظیم الشأن، اما ساده و بی آلایش بود و زی طلبگی را تجسم بخشید. یک طلبه می تواند مصداق بارز رعایت زی طلبگی را در او تحقق یافته ببیند. ایشان قائل به رابطه ای وثیق بین دین و دنیا بودند و بر «الدنیا مزرعة الآخرة» تاکید می ورزیدند. در این راستا از جمله نکات اساسی که بر آن تأکید فراوان داشتند، روش زندگی طلاب و روحانیون و چگونگی استفاده از مواهب دنیوی بود. امام قدس سره بر رعایت زی طلبگی و پیروی از سیره سلف صالح و علمای پیشین اصرار داشتند تا اولاً اعتماد مردم از روحانیت سلب نشود و ثانیاً باعث فرصت طلبی، معاندین و مخالفین نگردد. «... باید توجه کنید که همه متوجه شما هستند. لذا زیّ اصل علم خودتان را حفظ کنید، درست مانند علمای گذشته، ساده زندگی کنید در گذشته چه طلبه و چه عالم بزرگ شهر، زندگی شان از سطح معمولی مردم پایین تر بود و یا مثل آنها بود. امروز سعی کنید زندگی تان از زی آخوندی تغییر نکند. اگر روزی از نظر زندگی از مردم عادی بالاتر رفتید، بدانید که دیر یا زود مطرود می شوید...»15 امام راحل در جایی دیگر می فرمایند: «من خوف این را دارم که در این انقلاب که باید روحانیت تقویت بشود و آنچه که شده است به هدایت آقایان بوده است، مبادا خدای نخواسته به واسطه بعضی از اعمالی که از بعضی از این روحانیون و معممین صادر می شود، این موجب بشود که یک وقت یک سستی در روحانیت پیدا بشود...» 16

حتی حضرت امام قدس سره برخی اوقات مصادیقی را نیز ذکر نموده است: «وقتی ساختمان ها و ماشین ها و دم و دستگاه ها زیاد می شود، موجب می شود بنیه فقهی اسلام صدمه ببیند، یعنی با این بساطها نمی شود شیخ مرتضی و صاحب جواهر تحویل جامعه داد. این موجب نگرانی است.»17

عوام زدگی بدتر از سیل زدگی

در مقابل آنان که آخرت زده یا دنیا زده می شوند، امام طلبه ها را از خطر عوام زدگی یعنی تمایل افراطی به خواست های عموم مردم بر حذر می دارد، تا جایی که این خطر را اینگونه گوشزد می کند: «.. به زعم بعضی افراد، روحانیت زمانی قابل احترام و تکریم بود که حماقت از سراپای وجودش ببارد و الا عالم سیاس و روحانی کاردان و زیرک، کاسه ای زیر نیم کاسه داشت و این از مسائل رایج حوزه ها بود که هر کس کج راه می رفت. متدین تر بود.» 18

غاصبان روحانیت

وجود افراد بی صلاحیت در سازمان روحانیت، از منظر امام عظیم الشان بسیار خطرناک و مضر به حال اسلام و روحانیت است و ایشان اعتقاد به ریزش این افراد از روحانیت دارند. به نظر حضرت امام آنان افرادی هستند که غاصب منزلگاه حق و مخرب کعبه حقیقی هستند. «افرادی [که] اصطلاحات حوزوی را مایه کسب معیشت قرار داده و با الفاظ فریبنده و اقوال جالب، توجه صید قلوب صافیه بندگان خدا را می کنند» 19

امام خمینی قدس سره بر ضرورت آسیب شناسی سازمان روحانیت تأکید داشت و با این حال این آسیب شناسی و انجام اصلاحات را کار هرکس نمی دانست و برای آن شرایطی قائل بود. «کسی می تواند دست اصلاح به این دستگاه دراز کند که چند شریط زیر را داشته باشد:

1. تخصص در علوم روحانیه که سخن های او کور کورانه و از روی جهالت نباشند.

2. علاقمندی به دیانت و روحانیت و عقیده به این که روحانیت در کشور لازم است.

3. پاک بودن نیت او که دست درازیش برای نفع طلبی نباشد.

4. عقل تدبیر و تمیز صلاح و فساد، تا کارهایش از روی نقشه های خردمندانه باشد.

5. نفوذ روحانی که نقشه های خود را بتواند عملی کند.» 20

امیدی چند...

این تفکرات، تأملات، دغدغه ها و تعمق ها از جمله علل امام شدن طلبه ای به نام روح الله الموسوی الخمینی بود. در این نوشتار در پی آن نبودیم که به تحلیل و تفسیر سخنان خمینی عظیم الشان، یا تطبیق این کلمات نورانی با شرایط و اوضاع امروز حوزه ها و مدیریت کلان آن بپردازیم. تنها بر این امید بودیم که گوشه ای از علل نفوذ بی نظیر فکری، علمی، معنوی، سیاسی، اجتماعی و جهانی امام قدس سره را به نظاره بنشینیم.

تصور نمی کنیم که بعد از معصومین «علیهم السلام» در طول قرن ها، میزانی چنین جمیع جهات و ذوابعاد مانند حضرت امام خمینی قدس سره در اختیار احاد ملت مسلمان، به ویژه طلاب و روحانیت قرار گرفته باشد تا بتوان از هر گوشه زندگی او معیاری را برای سلوک علمی و عملی بدست آورد. معیاری در فقه، فلسفه، عرفان، تفسیر، حدیث، سیاست، مدیریت، اخلاق و سیر و سلوک، روش بر خورد با جامعه و آحاد مردم، تبلیغ دین، عمل به دین، سلوک خانوادگی، معاش و شاید هر سیر دیگری که انسان مسلمان در آن ورود دارد.

طلبه ای که می خواهد امام شود باید امام بشناسد...!

به امید خد

پی نوشت ها:

1 امام خمینی، ولایت فقیه، ص 134، 133.

2 صحیفه نور، 3/12/67.

3 کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، مجموعه آثار (ره)، ص 169، صحیفه نور به نقل از مجله فقه کتاب اول.

4 صحیفه نور، ج 7، ص 224.

5 همان، ص 226، 225.

6 کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، مجموعه آثار (8)، ص 172. مجله حوزه، ش 42 ص 20.

7 ر.ک: وصیت نامه امام خمینی .

8 صحیفه نور، ج 21، ص 92، 91.

9 ر.ک، امام خمینی، ولایت فقیه، 133 تا 131.

10 همان.

11 همان.

12 ر.ک صحیفه نور، ج 2، ص 33 و ج 21 ص 93 و 34.

13 همان، ج 18 و 15.

14 همان، ج 21، ص 98.

15 همان، ج 17، ص 262.

16 تبیان دفتر دهم، ص 390.

17 همان، ص 556.

18 کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی، مجموعه آثار (8) ص 176. مجله حوزه، ش 42، ص 267.

19 امام خمینی، آداب الصلوة، ص 171، 168.

20 تبیان دفتر دهم، ص 419 و کشف الاسرار، ص 202، 201.