پامنار قم

مدخل

در مرکز بافت تاذریخی اغلب شهرهای تاریخی ایران محله‏ای وجود دارد که پامنار نامیده می‏شود.⁽¹⁾ وجه تسمیه پامنار برخلاف بسیاری از محلات که دارای وجه تسمیه‏ای با منشاء طبیعی (مثل پستی و بلندی) یا عامل اجتماعی (طبقات اجتماعی) است. از عامل معماری (ساخت منار) نشأت می‏گیرد.

پیشینه تاریخی

منار یا مناره به معنی نورونار و در اصطلاح بنایی است بلند و باریک که در کنار مساجد و بقاع متبرکه جهت اذان‏گویی و یا به عنوان میل راهنما در کنار جاده‏ها، مساجد، کاروانسراها، یا مدارس و ارلضیافه‏ها احداث می‏گردید و به علت روشن نمودن چراغ یا آتش بر فراز آن جهت راهنمایی در شب به مناره یا محل نور موسوم شد.⁽²⁾

از آثار و علائم مناره‏های قبل از اسلام که تعداد بسیار اندکی از آن در ایران باقیمانده چنین برمی‏آید که منار با هدف راهنما بودن در دوران قبل از اسلام ساخته می‏شده است. که قدیمی‏ترین آنها در ایران برج راهنما یا میل نورآباد معروف به میل اژدها متعلق به دوره اشکانیان می‏باشد که در غرب نورآباد ممسنی قرار گرفته است.⁽³⁾

تاریخ احداث اولین مناره در دوران اسلامی بر ما نامعلوم است. ظاهرا پیدایش مناره کمی پس از ظهور مساجد صورت گرفت و به اعتقاد برخی از محققین، فکر احداث منار به نیمه نخست قرن اول هجری برمی‏گردد و نخستین مأذنه و مناره‏ها در سرزمین‏های عراق و مصر ساخته شد، آنگاه در زمان خلافت امویان در سوریه به صورت کامل‏تری ظاهر شد.

در باب این که نخستین مناره در ایران دوران اسلامی در چه زمانی و در کجا احداث شد. اطلاعاتی در دست نیست؛ اگر گفته گیرشمن را که منار مسجد جامع شوش در قرن اول هجری یعنی هم عصر مسجد جامع دمشق ساخته شده، درست بدانیم بدون تردید می‏توان گفت که این منار جزء اولین منارهایی است که در ایران بعد از اسلام به عنوان مأذنه در کنار مساجد جلوه‏گر شده است.⁽⁴⁾

موقعیت

تک منار میدان کهنه و مناره‏های زوجی سر در مدرسه غیاثیه (پامنار) در میدان کهنه شهر قم حد فاصل محله چهارمردان و محله مسجد جامع واقع است که در گذشته به سروزار (همان سربازار فعلی) شهرت داشت و امروزه نزدیکترین خیابان دسترسی به آن، خیابان آذر است ککه در اوایل قرن اخیر با برش بافت قدیمی جنوب غربی شهر از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد. (تصاویر 1و2، نقشه1)

در دوران پیش از اسلام و اوایل دوران اسلامی، مجموعه‏ای از دهات منطقه قم که توسط نهرهای منشعب از قمرود (اناربار) مشروب می‏شدند روستایی را با یک دیه یادژ مرکزی تشکیل می‏دادند که به نام آن نهر خوانده می‏شد. از میان دیه‏های شش گانه قم دیه یادژ باستانی «ممجان» که مؤلف تاریخقم در اواخر قرن چهارم‏ق. ق آن را نفس شهر قم می‏خواند به جهت مرکزیت گسترش بیشتری یافت و هسته اصلی شکل‏گیری شهر اسلامی قم شد.⁽⁵⁾ دیه‏ای که براساس مطالعات تاریخی و معماری میدان کهنه کنونی خواستگاه آن به حساب می‏آید. مهندس سعیدنیا در این خصوص می‏نویسد:

موقعیت مکانی محله لب چال در میدان کهنه در میان محلات قدیمی شهر و مرکزیت ارتباطی آن در اتصال جاده‏های ناحیه تردیدی به جا نمی‏گذارد که این محوطه همان دیه یادژ باستانی ممجان بوده که از ابتدا تاکنون هسته کهن شهر قدیمی قم را تشکیل می‏دهد... و در توسعه شهر دوره اسلامی معبری که از جوار دژ ممجان می‏گذشته به تدریج مبدل به بازار گشته است.

مهمترین عناصر شهری در ورودی اصلی آن یعنی میدان کهنه احداث شده‏اند که عمده‏ترین آنها مدرسه غیاثیه (پامنار) در مدخل میدان کهنه است که در قدیم همواره به عنوان وسط شهر نامیده می‏شد و مرکز تلاقی راه‏های مختلفی بوده است که از متن شهر عبور می‏کرده‏اند.⁽⁶⁾ (نقشه 2). مشاهده شبکه راه‏ها، گذرها و کوچه‏های درون بافت قدیم شهر در شرایط فعلی نیز ردپای بسیاری از این جاده‏ها را در متن شهر مشخص می‏سازد.

میدان کهنه و محله پامنار خصلت مرکزیت خویش را تا اواخر دوران قاجار حفظ کرد، لیکن با احداث جاده جدید تهران قم به سال 1301 ه.ق توسط امین السلطان جاده قدیم ری متروک گردید،⁽⁷⁾ و بخشی از فعالیت‏ها و خدمات مرکز قدیم کهنه به مرکز جدید (میدان نو) منتقل گردید و به تدریج در پیرامون حرم توسعه یافت. با وقوع سیل 1313 ه.ق که بخشی از بافت قدیمی شهر در شرق رودخانه را دربرگرفت، و سکونت برخی از مردم برای نخستین بار در غروب رودخانه، این توسعه آهنگ سریعتری یافت؛ و با احداث راه‏آهن به تدریج نیمی از شهر در غرب رودخانه تشکیل گردید و مرکز فعالیت‏های اقتصادی شهر از میدان کهنه و بازار کهنه به مرکز جدید یعنی میدان نو و پیرامون حرم حضرت معصومه علیهاالسلام منتقل گردید که به علت جاذبه‏های مذهبی، زواری و حمل و نقل، توسعه وسیعی یافت و مرکز قدیمی یعنی میدان کهنه، اهمیت خود را از دست داد.

منار میدان کهنه

در متون تاریخی اوایل و اواسط دوران اسلامی از ساخت سه منار در قم سخن می‏رود: یکی مناره‏ای که به سال 291 ه.ق در دوره حکومت یحیی بن اسحق به خود یاری اعراب اشعری در کنار مسجد ابولصدیم حسین اشعری ساخته شد. مؤلف گنجینه آثار قم، منار میدان کهنه راهمان منار 291 ه.ق که میان شهر جدید اسلامی و شهر قدیم کمیدان بنیان گردید می‏داند که از تصادفات متناسبه کلمه منار برابر 291 ماده تاریخ بنای آن شده است.⁽⁸⁾ و بر همین اساس برخی از محققین معتقدند که بعد از مناره شوش و مناره نخستین مسجد تاریخانه دامغان که در زمان حاضر اثری از آنها نیست مناره میدان کهنه قم قدیمی‏ترین مناره موجود در سرزمین ایران است.⁽⁹⁾ دو مناره دیگر یکی مناره‏های احداثی میرابوالفضل عرقی به سال 447 در خارج از شهر و دیگری مناره‏های احداثی کمال‏الدین ثابت وزیر در سال 527 در داخل شهر قم است؛ که به اعتقاد فیض نشانی از آنها وجود ندارد،⁽¹⁰⁾ مگر آن که مناره‏های سر در مدرسه غیاثیه را آن مناره‏ها فرض کنیم.

در متون تاریخی دیگر سخنی از مناره‏های قم نیست تا قرن دوازدهم هجری قمری در دیوان هاتف اصفهانی⁽¹¹⁾ که قطعه‏ای در ماده تاریخ مرمت کهن گلدسته قم بااشاره به قدمت آن هست که مقصود همین منار میدان کهنه است. مضمون دو بیت مرتبط با موضوع چنین است:

کهن گلدسته قم را که ویران بود بنیانشمجدد شد به حکم او اساس و تازه شد بنیان

دبیرخامه هاتف پی تاریخ اتمامشرقم زدشد زحکم آصف این گلدسته آبادان⁽¹²⁾

منار میدان کهنه که براساس کتیبه سنگی مورخ 963 ه.ق موجود در محل به آن منار چهار سو نیز می‏گفتند، با ارتفاع 24 متر و قطر نزدیک به 4 متر به صورت رگ‏چین آجری همچون اغلب مناره‏های عصر سلجوقی با دو راه‏پله مارپیچی به صورت رفت و برگشت با 63 پله برپا گردیده که در شرایط کنونی یکی به فضای داخلی مسجد معاصر راه می‏یابد و دیگری دریچه‏ای رو به بام دارد. فرم آجرکاری، و نوع معماری منار مشابهات بسیار نزدیک را با منار مسجد میدان ساوه (مورخ 453ه.ق) و مناره آجری خرم‏آباد (متعلق به قرن پنجم هجری قمری) نشان می‏دهد و به نظر می‏رسد که منار میدان کهنه قم همچون مناره میدان ساوه و دیگر مناره‏های هم عصر در قسمت تاج و مأذنه دارای کتیبه‏هایی از آجر بوده است که در طول زمان فرو ریخته است. ضمن آن که باقی قسمت‏ها نیز دچار فرسودگی شدید بود و چنان که در دیوان هاتف اشاره شد به همت یکی از امراء زند به سال 1191 ه.ق مرمت اساسی گردید،⁽¹³⁾ و مأذنه فعلی نیز در حدود 50 سال پیش بر فراز منار احداث شد. (تصاویر 3 تا 5).

منار میدان با توجه به کهن سالگی شاهد ساخت و تخریب مساجد متعددی در جوار خویش بوده است که شاهد آن مساجدی است که در متون تاریخی به مسجد منار معروفند⁽¹⁴⁾ و مسجد فعلی نیز به همت مرحوم آیة‏اللّه‏ حاج میرزا محمد تقی فیض پس از انهدام دکان رنگرزی که مدخل راه‏پله منار را در برگرفته بود در سال 1310 هجری شمسی در محوطه‏ای به طول 21 و عرض 12 متر مرکب از ده چشمه طاق بر فراز ستون‏های سنگی احداث شد.⁽¹⁵⁾ (نقشه شماره 3)

منار میدان کهنه قم به عنوان قدیمی‏ترین اثر معماری بازمانده از دوران گذشته شاهد حوادث تاریخی این شهر بوده که یکی از متأخرترین و مهم‏ترین آنها تصرف شهر توسط نیروهای خارجی در جنگ جهانی اول و شلیک 4 گلوله توپ از جبهه شمالی به بدنه ستبر مناره بود که به گفته معمران به هنگام ورود نیروهای خارجی به قم به منظور ارعاب کمیته مجاهدین صورت گرفت. (تصاویر 6 و 7).

با توجه به آنچه گذشت و با تأکید بر شواهد معماری و مقایسه با بناهای مشابه تاریخ‏دار، تاریخ ساخت مناره میدان کهنه قم نمی‏تواند فراتر از قرن پنجم هجری قمری باشد و احتمالاً تاریخ احداث آن اواسط قرن پنجم ه.ق است و استناد تاریخی برخی از محققین جهت انتساب بنا به قرن سوم هجری قمری صحیح به نظر نمی‏رسد.

پامنار⁽¹⁶⁾ (سر در مدرسه)

پیشینه مطالعات

قدیمی‏ترین تصویر موجود از مناره‏های فوق، طرحی است که مادام دیولافوا 1881 میلادی از جبهه شمال غربی بنا ارایه کرد (تصویر 9). در این طرح عظمت بنا به سبب خالی و محقر بودن خانه‏های اطراف کاملاً چشمگیر است. وی از بنا با عنوان مناره‏های مسجدِ ویرانه‏ای در قم یاد می‏کند.⁽¹⁷⁾ سپس دونالد ویلبر پس از بازدید 1943 میلادی، با اشاره به بنا و مقایسه آن با سر در مسجد (مدرسه) نظامیه ابرقو ضمن ارایه تاریخ تقریبی بنا، تصویری از آن ارایه می‏کند که از منظر شرقی و ایوان ورودی عکسبرداری شده است.⁽¹⁸⁾ نخستین عباس فیض، نویسنده «گنجینه آثار قم»، نخستین کسی است که به صورت مشروح‏تر به این بنا می‏پردازد. فیض بدون ارایه منابع و مأخذ، سر در مدرسه غیاثیه را همان بقایای مدرسه شرفیه می‏داند که توسط شرف‏الدین ابوطاهر بن علی قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، به سال 547 هجری قمری بنا گردید و اشتهار آن به نام غیاثیه مربوط به حمامی بوده در مقابل مدرسه که شخصی به نام غیاث‏الدین رضوی آن را وقف آستانه نمود و پس از آن بعضی از سادات قم آن محوطه را به نام آن واقف یعنی غیاث‏الدین رضوی که در زمان شاه اسماعیل صفوی سرکشیک آستانه مقدس رضوی بوده است مدرسه غیاثیه نامیدند. وی در ادامه می‏نویسد که بقایای این مدرسه در سیل 1045 هجری قمری منهدم گردید و تنها ایوان و مناره‏های آن باقی مانده است.⁽¹⁹⁾

برخی از محققین نیز با توجه به اشاره عبدالجلیل رازی قزوینی در کتاب النقض (تألیف شده به سال 555 هجری قمری) به خدمات میرابوالفضل عراقی در عهد سلطان طغرل سلجوقی و با اشاره به جمله «با روی شهر روی او کرد و باروی قم اونهاد و مسجد عتیق قم و مناره‏ها او نمود»، بر سلجوقی بودن بنا صحه می‏گذارند.⁽²⁰⁾

تنها تحقیق جامع و عالمانه با دقت بر متون تاریخی و با توجه به تزئینات وابسته به معماری و کتیبه‏ها توسط محقق ارجمند مدرسی طباطبایی به عمل آمده که براساس آن نام مدرسه با توجه به تکرار متعدد در متون عصر صفوی و قاچار همان مدرسه غیاثیه است. وی به موجب کتیبه مناره جنوبی بنا را متعلق به قرن نهم (830 هجری قمری) می‏داند.⁽²¹⁾

وضعیت

از مدرسه معظم غیاثیه تنها سر در و دو مناره باقی مانده است. سر در مدرسه به ارتفاع 12 متر و به دهانه و عمق 7 و 4 متر به سمت شرق بنا گردیده که در دو سوی آن میان جرزهای جانبی دو طاقنمای کم عمق و کم عرض یکی پایین و دیگری بالا تعبیه شده است. (تصاویر 9 و 10، نقشه 4)؛ که با توجه به بخش‏های اندک تزئینات باقیمانده جرزه‏ها و طاقنماها هماهنگی مزین به گچبری‏های وصله‏ای با نقوش مهری و کتیبه‏های گچی بوده‏اند. (تصاویر 11 الی 13). پوشش سقف ایوان نیز ظاهرا مقرنس بوده که تماما فروریخته است. از مجموع کتیبه‏های گچی داخل ایوان تنها بخش‏های بسیار اندکی از کتیبه‏ها و گچبری‏های پوششی قوسی ایوان با نقش نام‏های مقدس محمد صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و علی علیه‏السلام با خط بنایی هنوز قابل مشاهده است. (تصویر 14).

دو مناره بالای ایوان به قطر 50/2 و ارتفاع 13 متر از بالای بام (25 متر از سطح زمین) با ملات آجر و گچ و با طرح مربع اریب یا لوزی و تزئین کاشی فیروزه‏ای چلیپا شکل در کمرگاه و گلوگاه احداث گردیده است که از طریق 62 پله پیچ 24 سانتی متری از بام به مأذنه مناره راه دارد. بر فراز منارها و قبل از آغاز گلدسته یا تاج منار، کتیبه‏ای از کاشی خشتی به ارتفاع 50 سانتی‏متر به خط ثلث سفید در زمینه‏ای لاجوردی گرداگرد منار را در برمی‏گیرد که در شرایط کنونی به جهت تخریب 6 متر فوقانی منار جبهه شمالی در طی زلزله‏های دهه 50، کتیبه منار جبهه شمالی عملاً از بین رفته است. لیکن به استناد مطالعات ارزشمند دکتر مدرسی طباطبایی و تصاویر موجود کتیبه مذکور آیه 41 سوره فاطر بوده که به هنگام تألیف کتاب تربت پاکان (سال 1354 ه.ش) تنها جمله «... لتاان امسکهما من احد من بعده...» باقی مانده بود که همانگونه که گذشت پس از ریزش بخش فوقانی منار، تاج منار و کتیبه مذکور به کلی از بین رفته است. و بر مناره جنوبی آیه «اللّه‏ الذی رفع السموات بغیر عمد ترونها...» نقش بسته بود که از آن هم تنها همین قسمت از آغاز آیه بر جای مانده و در پایان کتیبه تاریخ 830 ه.ق به این شرح دیده می‏شود: «فی... سنة ثلاثین ثمانمائه» «تصاویر 15 الی 21).

دکتر طباطبایی نخستین کسی است که با دقت و باریک‏بینی خود موفق به خواندن کتیبه مذکور شد. ایشان به استناد همین کتیبه تاریخ احداث مناره‏ها را 830 ه.ق می‏داند.⁽²²⁾

تاریخ بن

اگر تاریخ 830 هجری قمری را سال احداث بنا بدانیم انهدام مدرسه‏ای بدین عظمت آن هم در شهر مقدسی همچون قم اندکی در پرده ابهام است. به نظر می‏رسد طی یورش‏های انجام شده به قم و تصرف شهر به دست دودمان‏های تازه به قدرت رسیده، این بنا اجبارا تغییری کاربری پیدا کرده که طبیعتا بر شدت تخریب آن افزوده شده است. چنان که فیض می‏نویسد مدرسه غیاثیه به جهت عظمت ساختمانی در عصر تیموری بارگاه ملوک تیموری گردید.⁽²³⁾ اشاره تاریخی مشخص‏تر بدین موضوع سخن قاضی احمد قمی از نویسندگان معتبر اوایل عصر صفوی است که در ضمن حوادث 909 ه.ق از تبدیل مدرسه غیاثیه به ضرابخانه و ضرب سکه‏های زرپیشکشی حکام مازندران به شام اسماعیل اول سخن می‏گوید.⁽²⁴⁾ اگر فرض ساخت مدرسه راهمان 830 بدانیم، تبدیل آن به ضرابخانه در سال 909 ه.ق (در فاصله‏ای نزدیک به هشتاد سال) کمی بعید به نظر می‏رسد.

به نظر می‏رسد بیشترین صدمات وارده به مدرسه و بنای آن، یکی به هنگام حضور افاغنه در قم است که به گفته فیض آن را بهاربند دواب خود کرده بودند،⁽²⁵⁾ و دیگری سیل 1045 هجری قمری است که صدمات اساسی بدان وارد ساخت چنان که به تدریج متروک گردید؛ و در نیم قرن اخیر به جهت تخریب سردابه ستوندار و گودی منطقه نسبت به سطح معابر اطراف به محل فاضلاب شهر و سپس گاراژ و میدان‏بار تبدیل شد.

در مجموع اطلاعات تاریخی و نوع معماری ایوان و مناره‏ها، تزئینات وابسته به معماری همچون نقوش گچی مهری و کتیبه‏های کوفی بازمانده، طرح مربع اریب یا لوزی کار شده در مناره‏ها که از عمده طرح‏های آجرکاری عصر ایلخانی است بر ویژگی‏های عمده معماری عصر ایلخانی تأکید دارد و به تحقیق می‏توان گفت برخلاف تصور برخی مبنی بر سلجوقی بودن اثر تاریخ ساخت بنا فراتر از قرن هشتم هجری قمری نیست و تیموری بودن بنا نیز جز کتیبه کاشی خشتی تاج منار جنوبی شاهد دیگر ندارد. ویلبر نیز با مقایسه این بنا با سر در مدرسه نظام الملک ابرقو⁽²⁶⁾ که به نظر هنوز صحیح‏ترین تاریخ‏گذاری است. لیکن مضامین آیات به کار رفته در کتیبه‏های خشتی عصر تیموری هنوز این شبه را دامن می‏زند که کتیبه مذکور می‏تواند الحاقی نباشد و تاریخ احداث بنا را بازگو کند. تحقیقات باستان شناختی آتی در اطراف مجموعه امکان پاسخگویی را فراهم خواهد ساخت.

1. همچون محله پامنار قم، پامنار تهران، پامنار زواره، پامنار رامشه اصفهان، پامنار سبزوار، پامنار سمنان، پامنار کاشان، پامنار کرمان و....

2. مخلصی، محمد علی، مناره‏ها معماری ایران دوره اسلامی، ج1، به کوشش محمود یوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1366، ص274.

3. واندنبرگ، لویی، باستان‏شناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران، ص27.

4. مخلصی، همان، ص277.

5 سعیدنیا، احمد، قم خواستگاه شهر، شهرهای ایران، ج2، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، 1366، ص152.

6. همان، ص162.

7. بارتولدو، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردار داور، انتشارات توس، تهران، 1358، ص93.

8. فیض، عباس، گنجینه آثار قم، ج2، مهر استوار، 1350، ص217.

9. مخلصی، همان، ص277.

10. فیض، همان، ص218.

11. سید احمد هاتف اصفهانی شاعر قرن دوازدهم هجری قمری. (ف1198ه.ق) وی شاعر دوره افشاریان و زندیان است، خاندان او از قصبه اردوباد آذربایجان بودند ولی هاتف در اصفهان متولد و در آنجا و در قم و کاشان زندگی کرد. وفاتش در قم مقارن تشکیل حکومت قاجاریه است. (ر.ک.فرهنگ معین).

12. مدرسه طباطبایی، حسین، تربت پاکان، ج2، مهر قم، 1354، ص150.

13. همان، ص149.

14. همان، ص150.

15 فیض، همان، ص238.

16. عنوانی که احتمالاً در طی دو سه سده اخیر اطراف مدرسه مصداق آن شد چرا که با توجه به قدمت و موقعیت تک منار میدان کهنه در جوار این بنا مقصود از پامنار به صورت مشخص محله اطراف منار مذکور بود لیکن با توجه به عظمت مدرسه احداثی و چشم‏انداز مطلوب‏تر آن در قرون بعد به تدریج مفهوم پامنار از تک منار میدان به مناره‏های زوجی سر در مدرسه غیاثیه منتقل گردید.

17. دیولافوا، مادام ژان، ایران، کلده، شوش، ترجمه علی محمد فره‏وشی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1369، ص196.

18. ویلبر، دونالدن، معماری اسلامی ایران در عصر ایلخانان، ترجمه عبداللّه‏ فریار، چاپ دوم، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1365، ص179.

19. فیض، همان، ص228.

20. همان، ص226.

21. مدرسی طباطبایی، همان، ص129.

22. همان، ص128.

23. فیض، همان، ص231.

24. فقیهی، علی اصغر، قم در مسیر تاریخ، نامه قم، ش7و8، پاییز و زمستان 1378، ص172.

25 فیض، همان، ص231.

26. اغلب افراد تصور می‏کنند این بنا مربوط به نظام الملک وزیر مشهور عصر سلجوقی است ولی نظام الملک ابرقوهی مراد است که در قرن هشتم می‏زیست، و پسرش اسماعیل بن نظام الملک از ادبا و دانشمندان بود. برای اطلاعات بیشتر ر.ک. یادگارهای یزد، ج1، ص353.