گزارشی از ساخت مهره‏های شانس در قم

ببین باری که تا ایشان چه گفتندبدل یاقوت یا خرمهره سفتند

ناصر خسرو

واژه خرمهره به معنی مهره بزرگِ کم قیمت که بر گردن خر بندند، همچنین به نام‏های دیگر از جمله خرمک و خرتک نیز خوانده می‏شود. خرمک به مهره‏های شیشه‏ای سیاه و سفید می‏گویند که برای دفع چشم‏نظر یا خیال باطل بر دست یا گردن کودکان بسته می‏شود. البته خرمهره بیشتر به رنگ آبی است؛ رنگی که نشانه آرامش است و حالت‏های مختلف روحی را می‏توان با آن نشان داد و بنابر عقیده بعضی افراد رنگ آبی می‏تواند انرژی‏های بدِ صاتع از چشم افراد تنگ نظر یا خیال‏های باطل او را خنثی کند. البته این عقیده بیشتر متعلق به ایرانیان است و در کشورهای اروپایی رنگ آبی و یا کلاً خرمهره را نشانه وآورنده شانس می‏دانند.

تاریخچه خرمهره

با آن که این رنگ را به دلیل پیدا شدن نظر قربانی‏ها و بت‏های کوچک در مقابر مصری به نام لعاب مصری می‏شناسند ولی کهن‏ترین نمونه‏ها متعلق به 5000 سال پیش از سومر به دست آمده است. این آثار در مقابر ایرانی از هزاره نخست تا دوره ساسانی دیده می‏شود و پیکره‏ها و نظر قربانی‏های کنده‏کاری شده‏ای نیز در روزگاران هخامنشی و اشکانی رواج داشته است. در آن زمان خرمهره علاوه بر تزئین، برای دفع ارواح به کار می‏رفت ولی امروزه این خرافات رد شده است.⁽¹⁾

اما در تاریخ در مورد چگونگی کشف خرمهره سازی اینگونه ثبت شده است که بیش از 5000 سال پیش، در کوره‏های ذوب مس، مس را ذوب می‏کردند و جنس بدنه کوره از سلیس بود و از علف اشنون (کربنات سدیم) به عنوان سوخت استفاده می‏شد. پس از مدتی یک لایه آبی رنگ بدنه را می‏پوشاند و این شروعی برای ساخت خرمهره بوده است. درباره اولین محلی که خرمهره سازی در آن آغاز شده در بین باستان‏شناسان اختلاف نظر است، گروهی ایران و گروهی مصر را آغازگر این هنر می‏دانند ولی اکثر باستان‏شناسان معتقدند که با توجه به مدارک موجود، این هنر برای اولین بار در ایران به وجود آمده است و سپس توسط یک شاهزاده خانم ایرانی، روش ساخت خرمهره به عنوان هدیه به مصر منتقل شده است. ولی بیش از هرجای دنیا خرمهره سازی با نام قم شناخته شده است و در بسیاری از کشورهای اروپایی به خصوص در آلمان این هنر را با نام «قم تکنیک» می‏شناسند و در این هنر، هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی قم جایگاه خوبی، نه تنها در ایران بلکه در جهان، داراست، چرا که دارای سابقه طولانی در ساخت خرمهره است و همینطور تمامی امکانات و مواد اولیه لازم برای ساخت خرمهره را در خود دارد. اعتبار این هنر در قم به اندازه‏ای بوده که هانس وولف مؤلف کتاب صنایع دستی کهن ایران در بازدید از ایران از کارگاه بزرگ خرمهره سازی در قم نیز بازدید کرده است. این کارگاه دارای 12 کارگر بوده و مصرف سالانه مواد قلیایی آنان بیش از پنجاه تن بوده است. مصرف این اندازه مواد اولیه و همین‏طور این تعداد کارگر حاکی از اهمیت این هنر در آن دوران است.⁽²⁾ هم اکنون نیز در کارگاه دیگری متعلق به آقای سعادتمند در قم ساخت خرمهره‏ها با جدیت ادامه دارد.

خرمهره سازی

مهره‏های آبی قدیمی‏ترین نمونه‏های نوع سنگین‏اند و کوزه‏گران آنها را اصل ظرف‏های سنگی و لعابی و خود شیشه می‏دانند. ساخت خرمهره مراحل مختلفی دارد که به اجمال به آنها می‏پردازیم:

در اولین مرحله خمیر خرمهره را مرکب از خاک رس مخصوص، آب، چسب سریش (قابلیت فرم‏گیری) و سلیس خالص را خوب با هم مخلوط می‏کنند. البته تمامی مراحل ساخت هنوز به روش سنتی و دستی اجرا می‏شود. پس از به دست آوردن ترکیب مناسب، این خمیر را در قالب‏های مختلف و به شکل‏های متنوعی از جمله: ماه، خورشید، نعل، بته، ماهی، اشکال هندسی و... در می‏آورند. البته ناگفته نماند که این خمیر مهره‏ها قابلیت شکل‏پذیری خوبی ندارد و به سختی شکل و طرح می‏پذیرد. در مرحله بعدی شخص دیگری با مته دستی مهره‏ها را سوراخ می‏کند تا قابل آویختن باشد.⁽³⁾

سپس مهره‏ها را در حرارت 40 تا 45 درجه سانتیگراد قرار می‏دهند تا خشک شوند. پس از خشک شدن مهره‏ها آنها را به دو روش لعابدهی می‏کنند. روش اول شامل قرار دادن آنها در دوغاب لعاب که ترکیبی از کربنات سدیم (تا 15 سال پیش علف اشنون، 5/33%) و آهک (5/33%) و خاکستر (5/5%) و اکسید مس (5/5%) و پودر سنگ رودخانه (22%)⁽⁴⁾ قرار می‏دهند. البته نحوه چیدن این مهره‏ها در این لعاب قلیایی شرایط ویژه‏ای دارد، بدین معنی که مهره‏ها در ردیف‏هایی منظم و با حفظ فاصله از یکدیگر در روی لعاب در ظرف‏های سفالین (ساگار) چیده می‏شود و سپس روی آنها لعابدهی می‏شود و بعد دوباره سری بعدی با همان نظم قبلی و لازم چیده می‏شود، تا ظرف کاملاً پر شود و درپوش ظرف را می‏گذارند. روش دیگر لعابدهی بدین صورت است که مهره‏های نم‏دار بر روی بشقاب تختی که مخلوطی از پودر لعاب و اکسید روی آن پوشیده شده می‏غلتند تا تمام سطح مهره‏ها کاملاً لعاب خورده شود. مهمترین و اصلی‏ترین مرحله ساخت خرمهره، چگونگی پخت نهایی آن است که در کوره در اثر واکنش‏هایی در سطح مهره‏ها، مهره‏ها به رنگ آبی خیره کننده‏ای در می‏آیند که این رنگ لعاب حتی تا درون سوراخ مهره‏ها نفوذ می‏کند. دمای کوره در حدود 800 درجه سانتیگراد است. مغز دیواره خرمهره‏ها حاوی دانه‏های سفیدرنگی از جنس بدنه‏های سرامیکی نطنز، نائین و میبد، با استحکام بیشتر است. خمیر بدنه مهره‏ها، از پودر ریگ رودخانه ساخته می‏شود. این ماسه دارای درصد زیادی کوارتز است. از عوامل دیگری که در ایجاد رنگ خرمهره‏ها موثر است میزان تخلخل بدنه مهره است چرا که اگر بدنه‏ها زجاجی باشند و تخلخل کمی داشته باشند بخار به داخل بدنه نفوذ نمی‏کند و رنگ لعاب را تیره و کدر نمی‏سازد. بعد از پخت مهره‏ها و سرد شدن کامل آنها، عمل جداسازی مهره‏ها از خاکستر و مواد زائد انجام می‏شود و برای مصرف آماده می‏شوند.

خرمهره‏ها مصارف ویژه‏ای دارد از آن جمله می‏توان به استفاده از این مهره‏ها به عنوان زینت‏آلات اشاره کرد، و یا بنابر اعتقادات مردم به عنوان مهره چشم‏نظر برای دفع بلایا و خیال‏های باطل به کار می‏رود و همین‏طور عشایر از این مهره‏ها در تزئین گلیم و یا آویختن بر گردن دام‏ها و گوسفندان خود استفاده می‏کنند. علاوه بر مصارف داخلی که به بعضی از آنها اشاره شد در کشورهای خارجی به خصوص در اروپا از این مهره‏ها استقبال ویژه‏ای می‏شود و برای تزئینات منازل و یا زیورآلات استفاده می‏شود. در این کشورها خرمهره‏ها با قیمت بیست برابر قیمت داخلی ایران به فروش می‏رسند ولی با این حال این مهره‏ها در اروپا طرفداران زیادی دارد. اما با وجود طرفدارانی که این مهره‏های شانس اروپائیان و یا مهره‏های طلسم ایرانیان دارد باز هم معرفی درستی از این هنر کهن ایران نشده است. امید است با رسیدگی بیشتر سازمان صنایع دستی در این خصوص این هنر با وسعتی بیشتر وارد زندگی مردم شود و همین‏طور بتواند عاملی دیگر برای جلب توریست شود.

1. گلاک جی، سیری در صنایع دستی ایران، ناشر: بانک ملی ایران، چاپ اول، ص59.

2. روش تولید خرمهره نقل از استاد خرمهره‏ساز «سید محمد سعادتمند» قم.

3. نقل از کتاب «کتاب لعاب کاشی سفال» مولف رضا بصیری، ناشر: میر (گوتنبرگ)، چاپ اول، ص419.

4. این فرمولها بنابر تجربه بدست آمده است.