سرداب مقدس سامراء و آداب زیارت آن

مقدمه

دوران غیبت امام عصر (عج) که شیعیان از حضور ظاهری ایشان محرومند، دوران ارتباط روحی و عاطفی با امام است. راه کارهای مختلفی برای این ارتباط وجود دارد. یکی از این راه ها حضور در اماکن منسوب به ایشان است. سرداب مقدس سامراء که منزل سه امام شیعیان بوده است، یکی از این اماکن است.

شیعیان دوازده امامی، به پیروی از مذهب اهل بیت (علیهم السلام) معتقدند که فرزند امام حسن عسکری (ع) یعنی حضرت حجت بن الحسن (عج) اینک امام زمان مردم است و به صورت ناشناس در میان آنان زندگی می کند، تا زمانی که خداوند اجازه ظهور او را بدهد. ^[2] شیعیان در دوران غیبت امام، از محضر ایشان محرومند و حضور ظاهری ایشان را درک نمی کنند و اجازه ندارند به دنبال یافتن مکان امام باشند؛ ^[3] اما مکلف به ارتباط با امام خویش هستند. ندیدن امام نباید باعث قطع رابطه و فراموشی یاد امام شود؛ زیرا امام در این دوران هیچ گاه از حال شیعیان غافل نیست. ^[4] حال که ارتباط حضوری و دیدار در ایام غیبت ممکن نیست، باید رابطه روحی و عاطفی با امام حفظ شود. راه کارهای گوناگونی برای حفظ این ارتباط روحی وجود دارد؛ مانند زیارت نامه خواندن، ^[5] دعا برای سلامتی ^[6] و تعجیل در ظهور ایشان. ^[7] یکی از راه های ارتباط روحی با امام زمان (عج) نیز حضور در مکان های منسوب به ایشان است.

در کشور عراق چندین مکان منسوب به حضرت ولی عصر (عج) وجود دارد^[8] که بسیاری از آنها زیارتگاه های مستقل و دارای بنای مخصوص هستند؛ اما برخی از این مقام ها داخل مکان های مقدس دیگر قرار دارند. یکی از مشهورترین مکان های منسوب به امام مهدی (عج) در عراق، سرداب مقدس شهر سامراء است. در این نوشته برآنیم تا ضمن معرفی سرداب مقدس سامراء آداب حضور در این مکان مقدس از منابع دست اول شیعه بیان شود. امید است شناخت این مکان مقدس و حضور در آن و عمل به آداب زیارت آن، موجب پیوند بیشتر و عمیق تر با مولای غایبمان حضرت صاحب الامر (عج) گردد، ان شاءالله.

سامراء

سامراء دومین شهر در دوره خلفای عباسی بود و هشت تن از آنان در این شهر خلافت کردند. اما از زمان مستعین (248 ه) سیزدهمین خلیفه عباسی، با تسلط ترکان بر دولت عباسی، سامراء به تدریج کم فروغ شد تا این که معتضد در اول خلافت خود (279 ه) سامراء را به قصد بغداد ترک کرد. ^[9] پس از آن، شهر ویران شد و تنها محله عسکر که مزار مطهر دو امام بزرگوار شیعه، امام دهم، امام علی بن محمد النقی الهادی و امام یازدهم فرزند بزرگوار ایشان امام حسن بن علی العسکری (علیهما السلام) آباد ماند. به همین دلیل به این دو امام بزرگوار «عسکریین» می گویند. ^[10] سرداب مقدس سامراء که به آن «سرداب غیبت» نیز گفته می شود، در مجاورت آستان مقدس این دو امام همام و در ضلع غربی صحن مطهّر واقع است.

سرداب

واژه «سِرداب» به کسره سین ^[11] معرَّب است. اصل آن فارسی و از ترکیب دو واژه «سرد» و «آب» ساخته شده است؛ ^[12] یعنی جایی که آب در آن خنک می شود. ^[13] منظور از سرداب، مکانی است که در زیر زمین ساخته می شود تا در تابستان محل سکونت قرار گیرد. ^[14] در مناطق گرمسیر به دلیل نبود وسایل خنک کننده، معمولًا در منازل، زیرزمینی ساخته می شد که دمای آن نسبت به اتاق های خانه خنک تر بود و در تابستان، به خصوص در ساعات گرم روز اهل خانه در آن جای می گرفتند. در شهر سامراء نیز ساخت سرداب مرسوم بوده است.

کرانه چپ رود دجله- که در امتداد سامرّاء قرار دارد- از کرانه راست آن چند متر بالاتر است. در زیر لایه خاکی این زمین مرتفع، یک لایه سنگی وجود دارد که در میان دانشمندان زمین شناس به نام شفته طبیعی (conglomerate)

معروف است. این لایه سنگی، از ریگ هایی در اندازه های متفاوت شکل گرفته که یک مادّه چسبنده آنها را به یکدیگر چسبانده است. ارتفاع زمین از سطح آب به صورتی که گفته شد، از یک سو و وجود لایه سنگی در عمق نسبتا اندک از جانب دیگر، کندن سرداب های گود و عمیق را در زیرساختمان ها آسان می کند. به همین جهت سرداب های فراوانی، چه در زیر بقایای کاخ ها و خانه های باستانی و چه در زیر طبقات بناهای کنونی سامراء به چشم می خورد. ^[15]

سرداب منزل امام هادی (ع)

در منزل امام هادی (ع) نیز به رسم دیگر منازل، سردابی برای در امان ماندن از گرمای شدید وجود داشت. وقتی امام هادی (ع) به شهادت رسید، پیکر مطهر ایشان در منزل خودشان دفن شد و امام حسن عسکری (ع) که فرزند و وارث ایشان بود، در منزل پدر سکنا گزید. پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) ایشان را نیز در کنار پدر دفن کردند و منزل به تنها وارث و فرزند ایشان یعنی امام مهدی (عج) به ارث رسید. نرجس خاتون مادر ایشان و حکیمه خاتون عمه پدر ایشان نیز در آن جا دفن گردیدند و به این صورت، منزل دو امام به مزار و حرم ایشان تبدیل شد و سرداب نیز در آن منزل به حال خود باقی بود. ^[16] البته علامه سید مرتضی عسکری در مورد سرداب منزل امام هادی (ع) نظر دیگری دارند و می نویسند:

حضرت امام علی النقی و امام حسن عسکری (علیهما السلام) مکانی را برای عبادت خویش قرار داده بودند؛ همین جایی که الآن به آن سرداب می گویند. آن وقت سرداب نبود؛ حجره ای بود که این دو بزرگوار آن جا عبادت می کردند. وقتی متوکل مأموران را شبانه به منزل امام علی النقی (ع) فرستاد، مأموران ایشان را از همین جا بردند؛ از جای عبادتشان. این جا راهی داشته از محل زندگی حضرت که الآن جای قبر آن حضرت است. الآن اطراف آن بالا آمده و آن جا مانند سرداب شده است. ^[17]

این سخن علامه، ادعایی عجیب است که مدرکی نیز برای آن ارائه نکرده اند تا قابل پی گیری باشد؛ اما در گزارشی که قدمتی هشتادساله دارد، در مورد سرداب چنین آمده است: این سرداب از سه قسمت عمده تشکیل شده که عبارت است از یک غرفه شش ضلعی، یک غرفه مستطیل کوچک و یک غرفه مستطیل بزرگ. غرفه مستطیل شکل بزرگ در میان مردم به «مصلای مردان» و غرفه مستطیل شکل کوچک به «مصلای زنان» معروف است. این بخش ها با دو راهرو بلند و طولانی به یکدیگر مربوط می شوند؛ یعنی یک راهرو طولانی، مصلای مردان و مصلّای زنان را به هم وصل می کند و یک راهرو طولانی دیگر بین مصلای مردان و غرفه شش ضلعی وجود دارد. . . پلکانی که راه ورود و خروج سرداب است، به غرفه شش ضلعی منتهی می شود و دارای بیست پلّه است. ورودی این پلکان و سرداب در داخل ساختمان مسجد و بر دیواری قرار گرفته که ورودی نمازخانه نیز در آن واقع است. ^[18]

بر روی سرداب غیبت مسجدی وجود دارد که به «مسجد صاحب (عج)» مشهور است. بر فراز آن نیز گنبد مرتفعی با کاشی های هفت رنگ وجود دارد. در گذشته (تا حدود 1202 قمری) راه رسیدن به سرداب از طریق راهروی طولانی و تاریکی بود که ورودی آن در پشت سر قبر نرجس خاتون در داخل حرم مطهّر قرار داشت؛ اما اینک صحنی مستقل و دهلیز و راه پله ای جداگانه دارد و راه پله و دالان قبلی مسدود گشته است. ^[19] بنابراین حالت اصلی سرداب تنها همان قسمت بزرگ (نمازخانه مردانه) بوده که با دالانی طولانی به روضه فعلی متصل می شده و دو بخش بعدی یعنی غرفه یا دهلیز شش ضلعی و نمازخانه زنانه حدود دویست سال است که احداث شده است. ^[20] پس از سقوط رژیم بعثی، فضای مجاور سرداب غیبت در زیرزمین را گسترش داده اند و شبستان وسیعی در مجاورت آن ساخته اند که نمازهای جماعت در آن برگزار می شود.

محل غیبت

چنان که بیان شد، سرداب مقدس منزل امام هادی (ع) سه بخش دارد که یکی از آنها بزرگ تر است. قسمت انتهایی این بخش بزرگ با دری جدا شده و اتاقک کوچکی را تشکیل داده است و درواقع بخش مکمّل غرفه مستطیل شکل بزرگ است. به این قسمت کوچک، محل غیبت امام عصر (عج) گفته می شود.

در انتهای غرفه مستطیل شکل بزرگ، یعنی در انتهای مصلای مردان، در چوبی (باب غیبت) واقع شده است. در پشت این در، اتاق کوچکی قرار دارد که طول آن یک متر و هشتاد سانتیمتر و عرض آن یک متر و پنجاه سانتیمتر است. این اتاق به نام «محل غیبت» شهرت دارد. . . دیوارهای محّل غیبت با کاشی های رنگی و مزین به گلبوته آراسته شده است. در میان این کاشی ها، یک نوار چوبین در طول دیوارهای سه گانه این محّل امتداد یافته است. در این نوار چوبی با خط کوفی نام پیامبر (ص) و دوازده امام (علیهم السلام) نوشته شده است. ^[21]

باب غیبت

درِ مشبکی که محل غیبت را از بخش بزرگ سرداب مقدس جدا می کند «باب غیبت» خوانده می شود که در سال 606 هجری قمری ساخته شده است. (تصویر ضمیمه شماره یک) قسمت های مختلف این در، که سمت پیشین اتاق غیبت قرار دارد، مشبّک است؛ ولی بخش هایی که دیوار نمازخانه را پوشش داده، غیر مشبّک هستند. قسمت های مشبّک در از پیوستن قطعه های چوبی با اشکال هندسی به یکدیگر ساخته شده که در چشم بیننده به سه گونه جلوه می کند: الف) دو قسمت مشبّک که به عنوان دو لنگه در محسوب می گردد؛ ب) دو قسمت مشبّک که در دو طرف در واقع شده است؛ ج) یک قسمت مشبّک که کتیبه تزئین شده سردر را تشکیل می هد. فراهم آمدن این قسمت های سه گانه مشبّک هندسی و زیبا، جلوه هندسی دلپذیری به این در بخشیده است. روی قطعه های چوبی هم که چهارچوب های این شبکه ها را شکل داده، نقش و نگارهای واقعاً ظریف و دقیقی کنده کاری شده است. ^[22]

متأسفانه این اثر تاریخی نفیس و ارزشمند، در جریان یکی از انفجارهای تروریستی در آستان مقدّس سامراء، آسیب جدی دید و بخش اصلی آن از بین رفت و امروزه تنها حاشیه آن باقی مانده است. (تصویر ضمیمه شماره دو) اکنون به جای آن در چوبی، حفاظ مشبک فلزی قرار دارد. (تصویر ضمیمه شماره سه)

چاه غیبت

در گزارشی که قدمتی نزدیک به هشتاد سال دارد، آمده است که در گوشه محل غیبت، چاهی به نام «چاه غیبت» وجود دارد: «چاه معروف به چاه غیبت هم در گوشه همین اتاق قرار دارد. »^[23] این چاه اکنون موجود نیست؛ اما مرحوم محدث قمی که معاصر این گزارش بوده، در این باره می نویسد:

آنچه از مشایخ دست به دست رسیده، این است که این صفّه محلّ حوضی بود به جهت وضو گرفتن آن بزرگواران در آن سرداب. پس از آن بزرگواران، شیعیان عرایض و رقاع حاجات که به حضرت صاحب الامر- صلوات الله علیه- می نوشتند به آن جا می گذاشته اند. . . و آن محل در میان همه آن سرداب امتیازی پیدا کرد در تبرّک و شرافت و احترام و بوسیدن و استشفاء به تربت آن، تا آن که صحن و راه سرداب مقدّس از آن صحن مطهّر جدا شد و از غیر جنس برای آن خدمه ظاهر شد و دیدند حرص و رغبت شیعه را به آن محلّ شریف و غلبه و استیلای خود را بر آن غربا و زائران بی معین. لهذا آن را برای کسب غیر طیب خود سرمایه کردند و برای جلب منافع از ایشان، آن را شبکه قرار داده اند و به اقسام حیل از آنها فایده بردند و کم کم به دادن ریگ و خاک آن جا را به آن بیچارگان و گرفتن چیزی، مقداری از آن جا گود شد. تا زمانی که عالم جلیل شیخ العراقین مرحوم شیخ عبدالحسین طهرانی- طاب ثراه- به جهت تذهیب گنبد مطهّر و اصلاح صحن منوّر به آنجا مشرّف شد. پس از مشاهده آن خرابی و زیاد شدن آن در هر روز و خوف صدمه رسیدن به اساس عمارت، مقرّر فرمودند آن جا را پر کردند تا مقدار دو پله به بالا مانده و آن را به آجر و گچ محکم نمودند. پس از وفات آن مرحوم چون در سرمایه آن جماعت به جهت بنّائی خللی پیدا شد، دوباره آن بنا را خراب کردند و به دادن ریگ و سنگ آن جا به جهّالِ زوّار و بردن عوام را در آن جا به اسم تبرّک، بازار کسب خود را رونقی دادند و کم کم به منزله چاهی شد و اسم آن را چاه صاحب الزمان (عج) گذاشته اند، و جزو مناسک زوّار شد که چون به آن جا روند، از چاه صاحب الزمان (عج) سؤال کنند و به انواع بی ادبی و جسارت، خود را در میان چاه افکنند و مقداری ریگ بردارند. تمام این حرکات بی اصل و بی پا و خلافِ ادب و احترام بلکه در بعضی از مواضع شبهه حرمت دارد؛ ولکن درد مزمن جهل را دوایی جز پرسش از عالم یا تنبیه و نهی عالم نیست و هر دو از میان رفته. ^[24]

از بیان مرحوم شیخ عباس قمی به روشنی دانسته می شود که چاهی در سرداب سامراء وجود نداشته، بلکه عده ای سودجو چنین محلی را ساخته اند و شایع کرده اند تا زائران بی خبر را چپاول کنند.

سرداب غیبت

1- دلیل نام گذاری

دلیل نامیدن سرداب سامراء به «سرداب غیبت» چیست؟ چنان که محدث قمی نیز نوشته، دلیل روشنی برای نام گذاری این مکان به سرداب غیبت یافت نشده، ^[25] اما دو احتمال را می توان بیان کرد.

الف) گزارش دشمنان از دیدن امام مهدی (عج) در سرداب: یکی از احتمال هایی که برای نامیدن سرداب سامراء به «سرداب غیبت» می توان بیان کرد، رویدادهای پس از نماز امام مهدی (عج) بر جنازه مطهر پدر بزرگوارشان است. مرحوم شیخ صدوق نقل می کند: هنگامی که مردم برای خواندن نماز بر پیکر مطهر امام حسن عسکری (ع) گرد آمده بودند، جعفر کذّاب، برادر امام حسن عسکری (ع)، جلو ایستاد و خواست نماز را بخواند که کودکی عبای او را کشید و فرمود: «عقب بایست که من شایسته تر به نماز گزاردن بر پدرم هستم. » جعفر نتوانست مقاومت کند و بسیار عصبانی شد. پس از دفن امام (ع) نزد معتمد خلیفه عباسی رفت و خبر این واقعه را داد. این گزارش موجب شد تا خلیفه بارها افرادی را مأمور کند تا به منزل امام (ع) یورش برند. یکی از این یورش ها را خود شیخ صدوق در ادامه همین جریان نقل می کند و این که چگونه بانویی مأموران خلیفه را فریب داد. ^[26]

پس از ناامیدی از حمله آشکار، تصمیم به حمله مخفیانه به منزل امام (ع) گرفتند. مرحوم شیخ طوسی یکی از این حمله های مخفیانه شبانه را که به دستور معتضد^[27] (معتمد) انجام گرفت، چنین گزارش می کند: پس از تفتیش منزل امام مهدی (عج) او را در درون خانه ای که با پرده ای به صورت زیرکانه پوشانده شده بود، می یابند که مشغول نماز و عبادت است. ^[28] بنا بر این سخن شیخ طوسی که در قرن پنجم نوشته شده، نامی از سرداب نیست؛ بلکه واژه های «دار» و «بیت» به کار رفته است. اما همین گزارش را قطب الدین راوندی در قرن ششم در دو جای کتاب خود با واژه «سرداب» نقل کرده است. ^[29] راوندی غیر از این جریان، دو جریان دیگر را نیز نقل کرده است که در هر دو به سرداب اشاره شده است. ^[30] علّامه مرحوم سید محسن امین در قصیده ای می گوید:

و قد کان فی السرداب اعظم آیة

من الحجة المهدی حار بها الفکر

أرادوا به سوءا فخیب سعیهم

و عاقبة البغی الندامة و الثبر^[31]

نقل گزارش هایی از این دست، این تصور را در افراد ایجاد می کند که امام در سرداب غایب (پنهان) شده است؛ زیرا معنای لغوی غیبت به معنای مخفی و پنهان شدن است. ^[32]

ب) گزارش شیعیان از ملاقات با امام مهدی (عج) در سرداب: احتمال دیگر برای نام «سرداب غیبت» جریان هایی است که در ارتباط شیعیان با امام عصر (عج) در این مکان مقدس نقل شده است. ذبیح الله محلاتی می نویسد:

شهرت یافتن این سرداب به سرداب غیبت، به خاطر آن نیست که حضرت حجّت (عج) در آن غایب شده است، چنان که ناآشنایان به تاریخ پنداشته اند؛ بلکه به این دلیل است که برخی از اولیا در این مکان به ملاقات ایشان مشرف شده اند. ^[33]

البته در منابع مکتوب، ارتباط صریح دیدار با امام زمان (عج) در سرداب ثبت نشده است. یکی از بزرگان شیعه که نام ایشان در این موضوع بسیار تکرار می شود، مرحوم سید بن طاووس (متوفای 664 ق) است. آنچه ایشان در کتاب خود نوشته است، اشاره ای به سرداب ندارد. وی در کتاب «مهج الدعوات» می آورد:

در شب چهارشنبه 13 ذی القعده 638 من در شهر سامراء بودم. پس سحرگاه دعایش (عج) را شنیدم و از دعا این مقدار در خاطرم ماند که برای کسی از زندگان و مردگان که یاد کرد، فرمود: باقی بدارشان یا فرمود زنده بدارشان در عزّت ما، ملک ما و قدرت ما و دولت ما. ^[34] بنابراین ایشان نامی از سرداب نمی برد. مرحوم محدث نوری در داستان پنجاه وپنجم «جنةالماوی» می نویسد: من در ملحقات کتاب دعای «انیس العابدین» دیدم که نوشته بود: از ابن طاووس نقل شده که سحرگاه در سرداب از صاحب الامر (عج) شنیده است که می فرمود: «اللهم إن شیعتنا خلقت من شعاع أنوارنا. . . » در دیگر نوشته های معاصر ما یا معاصر این حکایت، عبارت دعای امام (عج) مختلف نقل شده است. . . و من تاکنون هیچ کس را نیافته ام که حکایت را مستند به کسی کرده باشد که از سید نقل نماید. . . . ^[35]

بنابراین در آنچه خود ایشان بیان فرموده، واژه «سرداب» وجود ندارد و در آنچه از ایشان نقل کرده اند، واژه «سرداب» وجود دارد، اما سند متصلی به سید بن طاووس ندارد. مرحوم سید بحرالعلوم (متوفی 1212 ق) نیز ازجمله بزرگانی است که محدث نوری جریان ایشان را نقل می کند، اما در این جریان نیز راوی جریان سرداب به این نتیجه رسیده که سید با امام عصر (عج) سخن می گفته؛ وگرنه تصریحی به این مطلب وجود ندارد. ^[36]

مرحوم محدث نوری در داستان های بیست وهفتم ^[37] و سی ودوم ^[38] و سی وسوم کتاب «جنةالماوی» نیز جریان هایی از سرداب مقدس سامراء نقل می کند، اما در هیچ کدام ملاقاتی گزارش نکرده است. یکی از نویسندگان معاصر نیز از فردی به نام «شیخ حسین سامرائی» نقل می کند که کلام امام عصر (عج) را در سرداب سامراء شنیده است، اما سخنی از دیدن وجود مبارک امام (عج) نیست. ^[39] ایشان جریان آیت الله مرعشی نجفی را نیز در کتاب خود آورده است ^[40] که امام خود را آشکارا معرفی نکرده است.

درمجموع، دیدار قابل اثباتی در سرداب مقدس سامراء گزارش نشده است؛ بنابراین بعید به نظر می رسد این موضوع موجب نامیدن سرداب مقدس سامراء به «سرداب غیبت» شده باشد؛ به ویژه که جریان های نقل شده، اکثراّ مربوط به دوران متأخر است.

2- اعمال سرداب مقدس

کتاب های دعا برای سرداب مقدس سامراء، اعمال و ادعیه خاصی را بیان کرده اند. قدیمی ترین کتابی که به اعمال سرداب مقدس پرداخته، کتاب «المزار الکبیر» مرحوم ابن مشهدی (متوفای 610 ق) است. در کتاب های پیش از ایشان به زیارت و اعمال سرداب مقدس اشاره ای نشده است. مرحوم ابن مشهدی عنوان باب نهم از قسمت پنجم کتابش را «زیارة مولانا الخلف الصالح صاحب الزمان علیه و علی آبائه السلام» نهاده و اعمال سرداب مقدس را بیان کرده است. همچنین در باب دوم، قسمت هشتم، پس از بیان زیارت امامین عسکریین (علیهما السلام) به اعمال سرداب پرداخته است.

پس از ابن مشهدی، سید بن طاووس در کتاب «مصباح الزائر» عنوان فصل هفدهم کتابش را «فی زیارة مولانا صاحب الأمر صلوات الله علیه و ما یلحق بذلک» قرار داده و اعمال سرداب مقدس را آورده است. پس از سید بن طاووس، شهید اول (متوفای 786 ق) در تتمه کتاب «المزار» خود، در ذیل «تتمّة فی زیارة سیدنا و مولانا حجّة الله الخلف الصالح أبی القاسم محمد المهدی صاحب الزّمان صلوات الله علیه و علی آبائه بسرّمن رأی» به اعمال سرداب مقدس پرداخته است. پس از شهید اول، مرحوم کفعمی (متوفای 905 ق) در کتاب «البلد الأمین و الدرع الحصین» در اعمال ماه شعبان به اعمال سراب مقدس پرداخته است و در کتاب دیگر خود با عنوان «المصباح» که نام دیگر آن «جنة الأمان الواقیة» است، فصل چهل ویکم را به زیارات اختصاص داده و در «زیارة المهدی» اعمال سرداب را آورده است. اما در هیچ یک سندی ارائه نمی کند و معلوم نیست این آداب و زیارت نامه ها از انشائات خود ایشان است یا از نویسنده دیگری نقل شده است. کتاب های بعدی مانند «بحارالانوار» از کتاب های پیشین نقل می کنند و کتاب دست اول شمرده نمی شوند. اینک در سه بخش، آنچه آورده اند، بیان می شود.

الف) اذن دخول

سه اذن دخول برای سراب مقدس نقل شده است. اولی را مرحوم ابن مشهدی، دومی را سید بن طاووس و سومی را علامه مجلسی از کتابی قدیمی نقل کرده اند. ابن مشهدی سرداب مقدس را با عنوان حرم حضرت ولی عصر (عج) نام می برد و می نویسد: وقتی به حرم ایشان در سرّمن رأی رسیدی، غسل کن و پاک ترین لباست را بپوش و پیش از آن که به سرداب بروی، بر در حرمش بایست و زیارت کن با این زیارت و بگو: «السَّلَامُ عَلَیک یا خَلِیفَةَ اللَهِ وَ خَلِیفَةَ آبَائِهِ الْمَهْدِیینَ، السَّلَامُ

عَلَیک یا وَصِی الْأَوْصِیاءِ الْمَاضِینَ. . . السَّلَامُ عَلَیک یا وَلِی اللهِ، ائْذَنْ لِوَلِیک فِی الدُّخُولِ إِلَی حَرَمِک، صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیک وَ عَلَی آبَائِک الطَّاهِرِینَ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُه. »^[41] (ضمیمه چهارم)

در برخی کتاب ها^[42] آمده است که این زیارت نامه را شیخ مفید در کتاب «المزار» یا «مناسک المزار» خود آورده است. ولی در مزار چاپ شده از شیخ مفید^[43] وجود ندارد و چنان که گفته شد، قدیمی ترین منبع کتاب ابن مشهدی است. سید بن طاووس نیز با برخی اختلافات این زیارت را آورده است، ولی می گوید:

چون اذن دخول را خواندی و وارد سرداب شدی، بگو: «السَّلَامُ عَلَیک یا خَلِیفَةَ اللهِ فِی أَرْضِهِ، وَ خَلِیفَةَ رَسُولِهِ وَ آبَائِهِ الْأَئِمَّةِ الْمَعْصُومِینَ الْمَهْدِیینَ. . . وَ بَلِّغْهُ أَفْضَلَ أَمَلِهِ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ، إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ». ^[44]

یعنی این متن را به عنوان زیارت نامه نقل کرده، نه اذن دخول. شهید اول نیز اذن دخول ابن مشهدی را نقل کرده است. ^[45] مرحوم کفعمی این اذن دخول را هم در کتاب «البلد الأمین»^[46] و هم در کتاب «المصباح»^[47] آورده است. البته ایشان می نویسد پیش از خواندن، صدبار تکبیر بگوید. سید بن طاووس می نویسد:

پس از زیارت امامین عسکریین (علیهما السلام) به سرداب مقدس برو و بر در آن بایست و بگو: «إِلَهِی إِنِّی قَدْ وَقَفْتُ عَلَی بَابِ بَیتٍ مِنْ بُیوتِ نَبِیک مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُک عَلَیهِ وَ آلِهِ. . . وَ أَدْعُوَ اللهَ بِفُنُونِ الدَّعَوَاتِ، وَ أَعْتَرِفَ لِلهِ بِالْعُبُودِیةِ، وَ لِهَذَا الْإِمَامِ وَ آبَائِهِ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیهِمْ بِالطَّاعَةِ» (ضمیمه پنجم) سپس ابتدا پای راستت را بگذار و پایین برو، در حالی که می گویی: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ، وَ فِی سَبِیلِ اللهِ، وَ عَلَی مِلَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ، أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ» و تسبیحات اربعه را بگو.

علامه مجلسی می آورد: در نسخه ای قدیمی از نوشته های امامیه چنین آمده است: اجازه بگیر برای وارد شدن به سرداب مقدس و حرم امامان، به این شکل: «اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ بُقْعَةٌ طَهَّرْتَهَا وَ شَرَّفْتَهَا وَ مَعَالِمُ زَکیتَهَا حَیثُ أَظْهَرْتَ فِیهَا أَدِلَّةَ التَّوْحِیدِ وَ أَشْبَاحَ الْعَرْشِ الْمَجِید. . . وَ الْحَمْدُ لِلهِ وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ. »^[48] (ضمیمه ششم) سپس عتبه را ببوس و با فروتنی و حالت گریه وارد شو؛ زیرا نشان اجازه از طرف امامان (علیهم السلام) است.

ب) زیارت و نماز زیارت

پنج زیارت برای سرداب مقدس نقل شده است که پس از زیارت نیز نماز زیارت و ادعیه و اعمال دیگر که در سرداب مقدس انجام می شود، بیان شده است. مرحوم ابن مشهدی می آورد:

کلام هنگام پایین رفتن به سرداب: «السَّلَامُ عَلَی مَهْدِی الْأُمَمِ وَ جَامِعِ الْکلِمِ، السَّلَامُ عَلَی خَلَفِ السَّلَفِ وَ صَاحِبِ الشَّرَفِ. . . أَسْأَلُک یا مَوْلَای أَنْ تَسْأَلَ اللهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی فِی صَلَاحِ شَأْنِی، وَ قَضَاءِ حَوَائِجِی، وَ غُفْرَانِ ذُنُوبِی، وَ الْأَخْذِ بِیدِی فِی دِینِی وَ دُنْیای وَ آخِرَتِی، لِی وَ لِکافَّةِ إِخْوَانِی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ إِنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ، وَ صَلَّی اللهُ عَلَی سَیدِنَا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللهِ وَ آلِ مُحَمَّدٍ الطَّاهِرِینَ. »^[49] (ضمیمه هفتم) سپس دوازده رکعت نماز زیارت بخوان و مستحب است بعد از نماز زیارت خواندن این دعا که از خود امام عصر (عج) روایت شده است ^[50]: «اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلَاءُ، وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ. . . الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ، أَدْرِکنِی أَدْرِکنِی أَدْرِکنِی». ^[51]

سید ابن طاووس می نویسد این زیارت نامه نیکویی است که با آن زیارت می شود. می گویی: «السَّلَامُ عَلَی الْحَقِّ الْجَدِیدِ، وَ الْعَامِلِ الَّذِی لَا یبِیدُ، السَّلَامُ عَلَی مُحْیی الْمُؤْمِنِینَ، وَ مُبِیرِ الْکافِرِینَ، السَّلَامُ عَلَی مَهْدِی الْأُمَمِ، وَ جَامِعِ الْکلِمِ، السَّلَامُ عَلَی خَلَفِ السَّلَفِ، وَ صَاحِبِ الشَّرَفِ. . . وَ الْأَخْذِ بِیدِی فِی دِینِی وَ دُنْیای وَ آخِرَتِی، لِی وَ لِإِخْوَانِی وَ إِخْوَتِی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ کافَّةً، إِنَّک غَفُورٌ رَحِیمٌ». ^[52]

چنان که ملاحظه می شود، در نقل سید ابن طاووس در اول زیارت دو سلام اضافه است. برخی اختلافات جزئی دیگر هم دارد. ایشان نیز می گوید: بعد از این زیارت، نماز زیارت را به گونه ای که در پیش بیان شد بخوان؛ ^[53] اما مانند ابن المشهدی پس از نماز، دعای فرج ^[54] را نیاورده است، بلکه می نویسد:

بعد از نماز بگو: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی حُجَّتِک فِی أَرْضِک، وَ خَلِیفَتِک فِی بِلَادِک، الدَّاعِی إِلَی سَبِیلِک، وَ الْقَائِمِ الصَّادِعِ بِالْحِکمَةِ، وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الصِّدْقِ، وَ کلِمَتِک وَ عَیبَتِک وَ عَینِک فِی أَرْضِک، الْمُتَرَقِّب الْخَائِفِ، الْوَلِی النَّاصِحِ، سَفِینَةِ النَّجَاةِ، وَ عَلَمِ الْهُدَی، وَ نُورِ أَبْصَارِ الْوَرَی، وَ خَیرِ مَنْ تَقَمَّصَ وَ ارْتَدَی، وَ الْوَتْرِ الْمَوْتُورِ، وَ مُفَرِّجِ الْکرْبِ، وَ مُزِیلِ الْهَمِّ، وَ کاشِفِ الْبَلْوَی، صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیهِ وَ عَلَی آبَائِهِ الْأَئِمَّةِ الْهَادِینَ، وَ الْقَادَةِ الْمَیامِینِ، مَا طَلَعَتْ کوَاکبُ الْأَسْحَارِ، وَ أَوْرَقَتِ الْأَشْجَارُ، وَ أَینَعَتِ الْأَثْمَارُ، وَ اخْتَلَفَ اللَّیلُ وَ النَّهَارُ، وَ غَرَّدَتِ الْأَطْیارُ. اللَّهُمَّ انْفَعْنَا بِحُبِّهِ، وَ احْشُرْنَا فِی زُمْرَتِهِ وَ تَحْتَ لِوَائِهِ، إِلَهَ الْحَقِّ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ». ^[55]

مرحوم سید ابن طاوس پس از این صلوات، صلوات دیگری را به این مضمون نقل کرده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ، وَ صَلِّ عَلَی وَلِی الْحَسَنِ وَ وَصِیهِ وَ وَارِثِهِ. . . وَ لَا کنْزاً إِلَّا أَخْرَجَهُ، بِرَحْمَتِک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ». ^[56] (ضمیمه نهم) شهید اول نیز این زیارت نامه را مانند سید ابن طاوس با همان دو سلام اضافه در اول زیارت نامه نقل کرده، اما پس از دوازده رکعت نماز زیارت، مانند ابن مشهدی خواندن دعای فرج را توصیه کرده است. ^[57]

مرحوم کفعمی نیز در «البلد الأمین» با همان دو سلام اضافی در اول زیارت نامه آن را نقل کرده است. ^[58] ایشان نیز می نویسد که پس از این زیارت، دوازده رکعت نماز بگذارد، اما پس از هر دو رکعت، تسبیحات حضرت زهرا (علیها السلام) را بگوید. وی اشاره ای به دعای فرج نکرده اند و می گوید که پس از نماز، دعای بعد از نماز زیارت عاشورا خوانده شود، ^[59] سپس صلوات روایت شده از امام عصر (عج) را بخواند: «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ سَیدِ الْمُرْسَلِینَ وَ خَاتَمِ النَّبِیینَ وَ حُجَّةِ رَبِّ الْعَالَمِینَ. . . وَ بَلِّغْهُمْ أَقْصَی آمَالِهِمْ دِیناً وَ دُنْیا وَ آخِرَةً إِنَّک عَلی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ. » (ضمیمه دهم) و بعد دعای ^[60] «اللَّهُمَّ ادْفَعْ عَنْ وَلِیک وَ خَلِیفَتِک، وَ حُجَّتِک عَلَی خَلْقِک. . . بَلِّغْهُمْ أَقْصَی آمَالِهِمْ، دِیناً وَ دُنْیا وَ آخِرَةً، إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ» را بخواند (ضمیمه بیست ودوم) سپس دعای «اللَّهُمَّ رَبَّ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْکرْسِی الرَّفِیعِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ. . . إِنَّهُمْ یرَوْنَهُ بَعِیداً وَ نَراهُ قَرِیباً بِرَحْمَتِک یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ، ثُمَّ تَضْرِبُ عَلَی فَخِذِک الْأَیمَنِ بِیدِک ثَلَاثاً وَ تَقُولُ: الْعَجَلَ الْعَجَلَ الْعَجَلَ یا مَوْلَای یا صَاحِبَ الزَّمَانِ. » را بخواند. (ضمیمه یازدهم)

این دعا نیز معروف به «دعای عهد» است که ابن مشهدی به صورت مرسل ^[61] و علامه مجلسی به گونه مسند نقل کرده است. ^[62] مرحوم کفعمی می گوید: پس از آن، دعاهایی که در اعمال شب نیمه شعبان بیان شد را بخواند. ^[63] وی سه دعا برای نیمه شعبان نقل کرده است. دعای اول: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ لَیلَتِنَا وَ مَوْلُودِهَا وَ حُجَّتِک. . . وَ احْکمْ بَینَنَا وَ بَینَهُمْ یا أَحْکمَ الْحَاکمِینَ. » (ضمیمه دوازدهم)؛ دعای دوم به نقل از امام صادق (ع): «اللَّهُمَّ أَنْتَ الْحَی الْقَیومُ الْعَلِی الْعَظِیمُ. . . فَارْحَمْنِی یا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ. » (ضمیمه سیزدهم)؛ دعای سوم از امیر المؤمنین (ع) نقل شده است که در حال سجده آن را می خواندند و همان دعای معروف کمیل است (ضمیمه چهاردهم). مرحوم کفعمی در کتاب دیگر خود «المصباح» که نام دیگر آن «جنة الأمان الواقیة» است این زیارت را آورده است. ^[64]

ابن مشهدی پس از بیان زیارت نامه امامین عسکریین (علیهما السلام) می نویسد: سپس به پشت خارج می شوی، درحالی که رو به ضریح داری و می آیی به سرداب غیبت؛ بعد میان دو در می ایستی درحالی که یک طرف در را با دست گرفته ای، تنحنح (سرفه) می کنی، مانند کسی که اجازه می خواهد؛ بسم الله بگو و باوقار و آرامش پایین برو و دو رکعت نماز در محوطه سرداب بخوان و بگو: «اللهُ أَکبَرُ اللهُ أَکبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللهُ أَکبَرُ وَ لِلهِ الْحَمْدُ، الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی هَدانا لِهذا وَ عَرَّفْنَا أَوْلِیاءَهُ وَ أَعْدَاءَهُ، وَ وَفَّقَنَا لِزِیارَةِ أَئِمَّتِنَا. . . إِنَّک حَمِیدٌ مَجِیدٌ، وَ صَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ» (ضمیمه پانزدهم). سپس وارد صفه (محل غیبت) شو و دو رکعت نماز بخوان و بگو: «اللَّهُمَّ عَبْدُک الزَّائِرُ فِی فِنَاءِ وَلِیک الْمَزُورِ. . . اللَّهُمَّ اکتُبْ هَذِهِ الشَّهَادَةَ وَ الزِّیارَةَ لِی عِنْدَک فِی عِلِّیینَ، وَ بَلِّغْنِی بَلَاغَ الصَّالِحِینَ، وَ انْفَعْنِی بِحُبِّهِمْ یا رَبَّ الْعَالَمِین. »^[65] (ضمیمه شانزدهم). سید بن طاووس نیز این زیارت را نقل کرده است. ^[66]

سید بن طاووس می نویسد: وقتی به داخل سراب رسیدی، روبه قبله بایست و بگو: «سَلَامُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ وَ تَحِیاتُهُ وَ صَلَوَاتُهُ عَلَی مَوْلَای صَاحِبِ الزَّمَانِ. . . وَ نَحْنُ نَقُولُ: الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ، وَ صَلَّی اللهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ. » (ضمیمه هفدهم) بعد دست هایت را بلند کن و بگو: «اللَّهُمَّ أَنْتَ کاشِفُ الْکرَبِ وَ الْبَلْوَی، وَ إِلَیک نَشْکو غَیبَةَ إِمَامِنَا وَ ابْنِ بِنْتِ نَبِینَا. . . إِنَّک ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ، وَ الْمَنِّ الْقَدِیمِ، وَ الْإِحْسَانِ الْکرِیمِ. » (ضمیمه هجدهم) بعد دوازده رکعت نماز بخوان و به امام (عج) هدیه کن. بعد از هر دو رکعت تسبیحات حضرت زهرا (علیها السلام) را بگو و بعد از تسبیحات بگو: «اللَّهُمَّ أَنْتَ السَّلَامُ وَ مِنْک السَّلَامُ، وَ إِلَیک یعُودُ السَّلَامُ، حَینَا رَبَّنَا مِنْک بِالسَّلَامِ. اللَّهُمَّ إِنَّ هَذِهِ الرَّکعَاتِ هَدِیةٌ مِنِّی إِلَی وَلِیک وَ ابْنِ وَلِیک وَ ابْنِ أَوْلِیائِک، الْإِمَامِ ابْنِ الْأَئِمَّةِ، الْخَلَفِ الصَّالِحِ الْحُجَّةِ صَاحِبِ الزَّمَانِ، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ بَلِّغْهُ إِیاهَا، وَ أَعْطِنِی أَفْضَلَ أَمَلِی وَ رَجَائِی فِیک، وَ فِی رَسُولِک صَلَوَاتُک عَلَیهِ وَ عَلَی آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ فِیهِ» چون نمازها تمام شد، این دعا را بخوان که دعای مشهور دوران غیبت است: ^[67] «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَک فَإِنَّک إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَک لَمْ أَعْرِفْ رَسُولَک. . . وَ اجْعَلْنِی بِهِمْ عِنْدَک فَائِزاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ، آمِینَ یا رَبَّ الْعَالَمِینَ». ^[68] (ضمیمه نوزدهم)

زیارت ندبه (زیارت آل یاسین)؛ مرحوم سید بن طاووس می آورد: این زیارت نامه معروف به «ندبه» است و از ناحیه مقدسه برای محمد بن عبدالله حمیری صادرشده است و امر کرد که در سرداب مقدس خوانده شود:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ لَا لِأَمْرِ اللهِ تَعْقِلُونَ، وَ لَا مِنْ أَوْلِیائِهِ، تَقْبَلُونَ. . . أَعْتَصِمُ بِک، مَعَک مَعَک مَعَک سَمْعِی وَ رِضَای یا کرِیمُ». ^[69] (ضمیمه بیستم)

این زیارت نامه اکنون به زیارت «آل یاسین» معروف است، نه ندبه و در هیچ منبع متقدم ^[70] یا متأخر^[71] که این زیارت نامه را از مرحوم حمیری نقل کرده اند، نیامده است که امر به خواندن آن در سرداب مقدس شده باشد. مشخص نیست منبع مرحوم سید ابن طاووس بر این مطلب کدام کتاب بوده است. سید ابن طاووس آورده است:

دو رکعت نماز می خوانی و می گویی: «سَلَامُ اللهِ الْکامِلُ التَّامُّ الشَّامِلُ الْعَامُّ، وَ صَلَوَاتُهُ وَ بَرَکاتُهُ الدَّائِمَةُ. . . یا مَوْلَای حَاجَتِی کذَا وَ کذَا فَاشْفَعْ لِی إِلَی رَبِّک فِی نَجَاحِهَا. »^[72] (ضمیمه بیست ویکم) و به آنچه دوست داری، دعا می کنی و برمی گردی و صورتت را برنگردان تا از در خارج شوی.

ابن مشهدی این متن را برای استغاثه به امام زمان (عج) آورده است. ^[73] مرحوم کفعمی نیز برای استغاثه آورده و نوشته است:

بعد از غسل، زیر آسمان دو رکعت نماز می خوانی؛ در رکعت اول بعد از حمد سوره فتح و در رکعت دوم بعد از حمد سوره نصر را می خوانی. وقتی سلام نماز را دادی، برمی خیزی و این را می خوانی. ^[74]

ج) وداع

دو وداع نیز در کتاب های دعا برای سرداب مقدس نقل شده است. مرحوم سید ابن طاووس می نویسد:و اگر خواستی وداع کنی، هرچه می خواهی نماز بخوان؛ بعد روبه قبله بایست و بگو: ^[75] «اللَّهُمَّ ادْفَعْ عَنْ وَلِیک وَ خَلِیفَتِک، وَ حُجَّتِک عَلَی خَلْقِک. . . بَلِّغْهُمْ أَقْصَی آمَالِهِمْ، دِیناً وَ دُنْیا وَ آخِرَةً، إِنَّک عَلَی کلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ». ^[76] (ضمیمه بیست ودوم)

مرحوم کفعمی این دعا را بعد از خواندن زیارت اول نقل کرده و آخر دعا نیز با نقل مرحوم سید ابن طاووس تفاوت دارد. سید ابن طاووس ادامه می دهد سپس بسیار دعا کن و برگرد. مرحوم کفعمی آورده است:

هنگام وداع نیز وداع امام رضا (ع) را بخواند: ^[77] «لَا جَعَلَهُ اللهُ آخِرَ تَسْلِیمِی عَلَیک» و اگر خواست بگوید: «السَّلَامُ عَلَیک یا وَلِی اللهِ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیارَتِی ابْنَ نَبِیک وَ حُجَّتَک عَلَی خَلْقِک وَ اجْمَعْنِی وَ إِیاهُ فِی جَنَّتِک وَ احْشُرْنِی مَعَهُ وَ فِی حِزْبِهِ مَعَ الشُّهَدَاءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِک رَفِیقاً وَ أَسْتَوْدِعُک اللهَ وَ أَسْتَرْعِیک وَ أَقْرَأُ عَلَیک السَّلَامَ آمَنَّا بِاللهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ بِمَا جِئْتَ بِهِ وَ دَلَلْتَ عَلَیهِ فَاکتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ». ^[78]

ایشان در خاتمه کتاب تصریح می کند که زیارت امام مهدی (عج) در سرداب مستحب مؤکد است. ^[79]

نتیجه

ازآنچه بیان شد، آشکار می گردد که سرداب مقدس سامراء قسمتی از منزل سه امام معصوم (علیهم السلام) است و از این جهت مورداحترام فراوان شیعیان قرار دارد؛ چون این سرداب اکنون از پدر بزرگوار امام عصر (عج) به ایشان به ارث رسیده و قسمتی از ملک شخصی ایشان و حرمی برای امام شمرده می شود؛ بنابراین شیعیان ضمن اجازه گرفتن از ایشان، به این مکان مقدس وارد می شوند و با زیارت نامه خواندن متوجه امام می گردند و با عرض ارادت به محضر ایشان، از خداوند جلب توجهات امام عصر (عج) را می خواهند و هرگز معتقد به حضور فعلی امام در سرداب نیستند؛ بلکه به وسیله نماز و دعا، برای سلامتی امام دعا کرده و دل تنگی خود را از غیبت امام ابراز می دارند.