عبدالکریم حائری یزدی(معروف به آیت الله مؤسس و حاج شیخ) از مراجع تقلید شیعه، بنیانگذار و زعیم حوزه علمیه قم از سال ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۵ش. بود.
عبدالکریم حائری در خانواده ای مذهبی در مِهرجِرد میبد در سال 1276ق. به دنیا آمد. پدرش، محمدجعفر، را فردی متدین و پرهیزکار توصیف کرده اند.
حائری سال های طولانی درحوزه علمیه کربلا، سامراء و نجف تحصیل کرد. او در سال ۱۳۳۳ق./۱۲۹۳ش. برای همیشه به ایران بازگشت و در ابتدا به اداره حوزه علمیه اراک مشغول شد.
آیت الله حائری در سال ۱۳۴۰ق (۱۳۰۰ش.) به دعوت عالمان قم، به آن شهر رفت و با شکل دادن به حوزه علمیه قم و بر عهده گرفتن ریاست آن، در قم ماندگار شد. در پی آن حوزه ای بزرگ در آن شهر تأسیس شد و حائری، آیت اللّه مؤسس لقب گرفت.
حائری در دوران ریاست حوزه قم بیش از هر چیز به برنامه ریزی برای تثبیت و پیشرفت آن می اندیشید. تحول در روش های آموزش درحوزه، تخصصی شدن ابواب فقه، توسعه دامنه معلومات دانش پژوهان حوزه، حتی آموزش زبان های خارجی، و به طور خلاصه تربیت محقق و مجتهد، از برنامه های او بود.
حائری خود را در معرض مقام مرجعیت قرار نداد و پس از فوت سیدمحمدکاظم یزدی(۱۳۳۷ق./۱۲۹۸ش.) دعوت برای رفتن به عتبات و پذیرش مرجعیت شیعه را نپذیرفت و اقامت در ایران را وظیفه خود خواند. با این حال با افزایش شهرتش در قم، بسیاری از ایرانیان و برخی شیعیان سایر کشورها ازمقلدان او شدند.
حائری از سیاست گریزان بود و در ماجرای مشروطه نیز در امور دخالت نکرد اما به سبب جایگاه اجتماعی اش در اواخر عمر، ناچار به حضور در امور سیاسی شد؛ او به مسئله کشف حجاب(۱۳۱۴ش) اعتراض کرد و تا زمان درگذشت، مناسباتش با رضاشاه تیره بود.
برخی از شاگردان او از جمله امام خمینی، محمدعلی اراکی، گلپایگانی، شریعتمداری و خوانساری در سال های بعد به مقام مرجعیت رسیدند.
حائری در امور اجتماعی نیز فعال بود و از جمله کارهای عام المنفعه او تأسیس بیمارستان «سهامیه» قم و تشویق به ساختن بیمارستان «فاطمی» قم بود.
شیخ عبدالکریم حائری در17 ذی القعد۱۳۵۵ق /10بهمن ۱۳۱۵ش.، پس از حدود ۱۵ سال اقامت در قم درگذشت. با وجود محدودیت های حکومتی، پیکر او تشییع باشکوهی شد. آیت الله سید صادق قمی بر او نماز خواند و در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد.