علما و مفاخر  /  علما و بزرگان دینی  /  قرن چهاردهم

میرزا مهدی الهی قمشه ای

محمدمهدی الهی قمشه ای (۱۲۸۰- ۱۳۵۲ش)، ملقّب به مُحی الدین، حکیم، عارف، شاعر و مترجم قرآن و صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان است. او را آغازگر عصر ترجمه روان و آزاد قرآن به فارسی خوانده اند. از ابتدای تأسیس دانشگاه تهران به مدت ۳۵ سال به تدریس علوم عقلی و ادبیات در این دانشگاه اشتغال داشت. تخلّص شعری وی «الهی» است. حسین و مهدیه الهی قمشه ای فرزندان او هستند.

تعداد بازدید : 11317     تاریخ درج : 1388/09/30    

حکیم الهی، عارف متشرع، انسان کامل، ادیب اریب، شاعر سخن سنج، مترجم زبردست، الهی قمشه ای، نامش مهدی و لقبش محیی الدّین بود که در شعر به «الهی» تخلص می کرد. تاریخ تولد وی را به تفاوت از سال 1318 تا 1320 هجری قمری نوشته اند.

مولدش شهرستان «قمشه» است که اکنون به «شهرضا» موسوم شده و در 80 کیلومتری جنوب اصفهان قرار گرفته است. نام پدرش ابو الحسن است و نیاکان و اجداد وی اصلا از «سادات بحرین» بوده اند، که در زمان سلطنت نادر شاه افشار به ایران مسافرت کرده، و در قمشه ساکن شده اند. این مطلب هم در دیوان خود مرحوم الهی مذکور است، آنجا که در شرح حال خود می فرماید:

نیاکان بود از سادات بحرین

ز حفاظ قرآن قراء دفتر

زمان خواندشان در شهر قمشه

به دور نادر، آن مرد دلاور

و هم خود ایشان چند مرتبه به استاد حسن زاده آملی فرموده بود که: «اصلا از سادات بحرین است، ولی از تبدیل عمامه سفید به سیاه خودداری می نموده است».

مرحوم الهی علوم مقدماتی را در قمشه فراگرفت، و سطوح عالی علمی را در اصفهان نزد علمای آن شهر از جمله: شیخ هادی فرزانه آموخت. اما روح تشنه او سیراب نشد و او را وادار کرد تا نزد امام خود برود که به مشهد مقدس سفر کرد، و در جوار حرم ملکوتی امام علی بن موسی الرضا علیهما السّلام به فراگیری علم پرداخت، و نزد علمای این شهر همچون: سید آقا بزرگ شهیدی، میرزا مهدی اصفهانی، و سید حسین طباطبائی قمی، شیخ اسد اللّه یزدی، آقا حسین فقیه خراسانی، ملا محمّد علی (معروف به حاجی فاضل) و شیخ حسن برسی زانوی تعلم به زمین زد و گلزار جان خود را سیراب نموده و پس از طی مدارج عالی علمی چون وزنه ای گرانسنگ شد به تهران آمد. ابتدا در مدرسه سپهسالار از محضر آیة اللّه شهید سید حسن مدرس اصفهانی در علوم عقلی استفاده نمود، آنگاه به تدریس حکمت و فلسفه پرداخت، و پس از تأسیس دانشکده علوم معقول و منقول در دانشگاه تهران به عنوان استاد فلسفه به تدریس پرداخت، و هم زمان در دانشکده ادبیات به عنوان استاد عربی به تدریس مشغول شد، و حدود 35 سال در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. ایشان در خارج از دانشگاه نیز شاگردان دیگری تربیت کرد.

حکیم الهی قمشه ای پس از مراجعت از خراسان، در تهران در دانشگاه تهران مشغول تدریس حکمت و فلسفه و متون عربی شد.

وی همچنین در تهران کتاب قانون ابو علی سینا را تدریس می کرد. در حکمت و فلسفه و عرفان دریای بیکرانی بود، و شاگردان خود را از این طریق سیراب می کرد.

دکتر امیر محمود انوار در این مورد می فرماید: چون به تدریس حکمت و عرفان می پرداخت، بحری بود مواج و ژرف با حافظه ای قوی و نیرومند، و استدلالی رصین و استوار با جملاتی شیوا و دلربا و ساده مفاهیم مشکل فلسفی را بیان می فرمود، و در تأیید مطالب خود از اشعار فلسفی و عرفانی شاعران بزرگ پارسی و تازی چون: مولوی و حافظ و سعدی و ابن فارض و ابن العربی شاهد می آورد، و در پایان با فروتنی خاص شعر خویش را می خواند».

باری، مقامات معنوی و روحانی او باعث شده بود که در تمام مراحل زندگی علمی خود موفق باشد، در اواخر زندگی با وجود سن زیاد هنوز به تدریس می پرداخت و از حافظه قوی خود بهره می گرفت. مطالب بسیار زیاد و گوناگون در ذهن داشت به طوری که در یک مورد جزئی مدت زمان زیادی به بحث و بررسی می پرداخت.

دکتر انوار در این مورد می فرماید: «با وجود کهولت و کبر سن آیات قرآن و اخبار و احادیث و عبارات کتابهای اشارات و اسفار و شرح منظومه سبزواری و فصوص الحکم محیی الدّین و کتب دیگر فلسفی و ادبی را به خاطر داشت، و چون به سخن می پرداخت گاه می شد که یک ساعت تنها درباره یک بیت از منظومه سبزواری یا یک حدیث، جرّ و بحث را بسط می داد».

از دیگر جنبه های شخصیتی مرحوم الهی تبحر ایشان در شعر و ادب بود. شعر او به روانی ماء معین و زلالی آب چشمه است که می توان افکار گوینده را در ته آن به وضوح مشاهده کرد. شعرش بوی عرفان دارد و در تذکره های معاصر هرجا از او نام برده اند فقط به تبحر او در شعر و ادب اشاره کرده اند. وی تمام افکار خود را در قالب شعر ریخته و چه اشعار دلربایی، که همه زبانزد دوستان و اهل معرفت است. هم افکار عرفانی خود را در قالب شعر ریخته و هم محبت و عشق خود را به اهل بیت علیهم السّلام در قالب شعر بیان کرده است، که نغمه الهی و نغمه عشاق و نغمه حسینی گواه بر این دواند.

علامه حسن زاده آملی در مورد مقام شعری استاد خود می فرماید: «از طلعت دیوانش فروغ إن من الشعر لحکمة ساطع است، و از طلاقت دیوانش شروق إن من البیان لسحرا طالع، نازکی، اشعارش خود برهان ناطق است و تقریظ ملک الشعرای بهار که در ابتدای نغمه عشاق ثبت است شاهدی صادق».

ایشان همچنین موقعی که در تهران بوده است، به علت تبحر کافی در فن شعرسرایی و تسلط کامل بر علم عروض به تدریس علم عروض نیز پرداخته و خوب است از زبان دکتر انوار بشنویم که محضر او را درک کرده است: «چون به تدریس علم عروض می پرداخت، بر وزنهای گوناگون و تغییراتی که با رخ دادن زحاف و علل در آن وزنها بوجود می آید فی البداهه شعر می گفت، شعری محکم و پرمعنی».

باری، این حکیم و عارف ادیب پس از عمری تلاش و کوشش و به جا گذاشتن آثاری گرانسنگ از خود در روز سه شنبه 12/ ربیع ثانی/ 1393 قمری مطابق با 25/ اردیبهشت/ 1352 ش به سوی جنان پر کشید و روح ملکوتی خود را تقدیم معشوق ازل کرد.

جنازه اش را با احترام زیاد به قم منتقل کردند و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام در وادی السلام خاکفرج به خاک سپردند. در هنگام به خاک سپاری وی مرحوم استاد علامه طباطبائی قدّس سرّه تشریف آورده، و در کنار قبر آن مرحوم نشست و دستمال در دست گرفت و مشغول گریه شد. علامه طباطبائی در جلسه ختم این عارف متشرع فرموده است: «در این سال دو فرد روحانی که خیلی به روحانیت آنها ایمان داشتم از دست ایران بدر رفت، یکی مرحوم آقای شیخ محمّد تقی آملی و دیگری مرحوم آقای قمشه ای».

آثار این عالم بزرگوار زیاد است و آنچه که تاکنون نام برده شده است به صورت پراکنده است. اما آثار ذکرشده او عبارت است از:

1- از مهمترین آثار او «ترجمه قرآن مجید» است که از موقعی که چاپ شده تاکنون به عنوان روان ترین ترجمه در دسترس است، و ترجمه او به زبان فارسی در سراسر ایران منتشر شده و فارسی زبانان خارج از کشور نیز از آن استفاده می کنند که خود مایه مباهات است.

2- ترجمه و شرح صحیفه سجادیه.

3- ترجمه مفاتیح الجنان.

4- ترجمه و تفسیر چند خطبه و کلمات قصار حضرت علی علیه السّلام به نظم و نثر از جمله: خطبه توحید.

5- ترجمه و شرح فصوص فارابی، تحت عنوان (توحید هوشمندان) در دو جلد.

6- حکمت الهی عام و خاص، در دو جلد.

7- حاشیه بر کتاب مبدأ و معاد «از ملا صدرا».

8- رساله ای در فلسفه کلی.

9- رساله ای در سیر و سلوک.

10- رساله ای در مراتب ادراک.

11- رساله ای در مراتب عشق.

12- تصحیح و تحشیه تفسیر ابو الفتوح رازی.

13- تصحیح دوبیتی های بابا طاهر عریان.

14- کلیات دیوان اشعار شامل: (نغمه الهی، نغمه حسینی، نغمه عشاق، نغمه لاهوت، مسمطات، اسرار حج و رباعیات).

15- علم کلی و امور عامه فلسفه.

16- دروس عرفانی از مکتب علوی (ع).

17- قصیده خاتمیه.

18- قصیده قرآنیه.

19- مناسک حج مشتاقان (اشعار).

فرزندانش:

1- حجة الاسلام شیخ محمّد نظام الدّین (متوفای اوایل صفر/ 1418 ق)

2- دکتر حسین الهی.

کلمات کلیدی
تدریس  |  زندگینامه  |  تحصیلات  |  استادان  |  سیره اخلاقی  |  شاگردان  |  رحلت  |  تولد  |  دیوان اشعار  |  آثار و تألیفات  |  خاندان  |  نیکان  |  ذوق شعری  |  میرزا مهدی الهی قمشه ای  |  حکیم الهی قمشه ای  | 
لینک کوتاه :