محمد بن علی بن محبوب

از جمله اختران درخشنده آسمان قم، دانشمندی است بزرگ و فرزانه، به نام محمد و کنیه ابوجعفر، او که نام پدرش علی است، به قم و خاندان رفیع و نبیل این شهر که اشعریون باشند، منسوب است؛ لذا او را «اشعری قمی» می خوانند.

تاریخ ولادت این محدثان و فقیهان گمنام تاریخ، کمتر به چشم پژوهشگران تراجم می آید، لذا تاریخ تولد آنان بیشتر در هاله ای از ابهام و اجمال قرار می گیرد. بنابراین نمی توان آن چنان که باید در این زمینه اظهار نظر کرد، جز با توسل به یک سری شواهد و قرائن، برای تعیین تاریخ تقریبی از طلوع این ستاره های پرفروغ. بنابراین می توان حدس زد که تولد این بزرگوار، در نیمه اول سده سوم هجری قمری است.

از اخبار و روایات زیادی که این مرد بزرگ از خود به یادگار نهاده، برمی آید که ایشان عاشق علم و دانش به ویژه اخبار و آثار اهل بیت پاک پیامبرکرم(ص) باشد؛ همان طور که در این راه نورانی و مقدس تلاش های بس گسترده و خداپسندانه ای هم داشته است. ایشان محضر استادان بزرگ و زیادی را درک کرده و با کسب فیض از خرمن دانش آنان بهره های فراوانی برده است. آن گونه که آیت الله خوئی(ره) در کتاب گران سنگ معجم رجال الحدیث و سایر کتاب های خود نگاشته اند:

«او در حدود 110 استاد روایت و حدیث داشته است.»

از جمله:

1- یعقوب بن یزید انباری؛

2- محمد بن الحسین ابی الخطاب، با کنیه ابوجعفر که یکی از نام آورترین چهره های برجسته حدیث و فقه شیعی است.

3- عباس بن معروف قمی؛

4- احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی؛

5- حسن بن محبوب سرّاد؛

6- علی بن یسندی قمی؛

جمعی از نخبگان و عالمان شیعه هم در محضر این استاد حدیث، زانوی شاگردی به زمین زدند، و او با انتقال آنچه از روایات و آثار نورانی اهل بیت پیغمبر(ص) که فرا گرفته بود، امانت های گرانبهائی را که از سلف صالح به او رسیده بود؛ با کمال دقت و توجه به آیندگان سپرد. از جمله:

1- محمد بن یحیی عطار قمی؛

2- احمد بن ادریس؛

3- علی بن الحسین بن بابویه(ره).

آن گونه که از کلام و سخن بزرگان تراجم به دست می آید، محمد بن علی بن محبوب قمی را در شمار یاران معصومین(ع) ذکر نکرده اند، اگر چه به ظاهر روزگار حیات امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) را درک نموده است، بر این اساس شیخ طوسی او را در گروه محدثان و دانشمندانی آورده است که از امام(ع) روایت نقل نکرده اند. امّا محقق توانا، حضرت آیت الله خوئی(ره) در کتاب رجال خود آورده است:

«این محدث بزرگ از فقیه(ع) روایت و حدیث می کند.»

همانا بر اهل فضل و دانشوران محقق پوشیده نیست که واژه «فقیه» در روایات معمولاً و بیشتر به حضرت کاظم(ع) گفته می شود، همانند العالم؛ ولی از آنجایی که فاصله زمانی بین امام موسی بن جعفر(ع) و این محدث شیعی بسیار زیاد است، تقریباً محال می نماید که او بتواند بدون واسطه از آن امام همام روایت نقل کند؛ ولی اگر مقصود از فقیه، امام هادی(ع) و یا امام عسکری(ع) باشد، دور از حقیقت نتواند بود؛ چون همان گونه که گفته شد، اگر چه بیشتر به حضرت کاظم(ع) فقیه می گویند، اما در عرف روایات برای حضرت هادی(ع) و امام عسکری(ع) هم واژه فقیه در قالب «سألت عن الفقیه(ع)» یا «کتب الی الفقیه(ع)» بکار رفته است.

اکثر تراجم نویسان از این محدث به نیکی ستوده اند و او را به شمار فقیهان و محدثان درجه اول شیعه آورده اند. نجاشی، رجال شناس نامی شیعه، می گوید:

«محمد بن علی بن محبوب، در عصر خود بزرگ قمیّین بود و مردی بود مورد اطمینان، بصیر، فقیه در دین و دارای اعتقادات صحیح.»

این محدث جلیل، در حوزه اعتقاد به ولایت امامان شیعه از جایگاه بس رفیع و بلندی برخوردار است. روایات زیادی که از او به عنوان یک میراث فرهنگی گرانبها به دست ما رسیده، گویای این حقیقت انکارناپذیر است. محقق توانا، آقای خوئی(ره) می گوید:

«محمد بن علی بن محبوب قمی 1118 روایت نقل کرده است.»

این مرد حقیقت طلب و عاشق آثار اهل بیت(ع)، کتاب های زیادی تألیف کرده از جمله: کتاب النوادر؛ جنائز؛ زکوة؛ صوم؛ حج؛ نکاح؛ رضاع؛ طلاق؛ دیات؛ ثواب؛ ضیاء و نور؛ زمرد؛ زبرجد؛ و تولد.

سرانجام این محدث بزرگ بعد از تلاش های مستمر و پیگیر در راه گسترش اخبار، آرمانها و اندیشه های امامان شیعه که تمثّل راستین اسلام ناب هستند، مرغ جانش از قالب تن رها گشت و با پر کشیدن به سرای جاوید، روح مقدس عاشقش به جوار معشوق شتافت.