علما و مفاخر  /  علما و بزرگان دینی  /  قرن سیزدهم

ابوالقاسم بن محمد میرزای قمی

از جمله این ستارگان هدایت، حضرت آیة الله میرزا ابوالقاسم قمی است. بود كه آن دو استاد بزرگ برای تصدی امور قضاوت و هدایت و ارشاد مردم به چاپلق از توابع بروجرد عازم شدند و ملا حسن نیز به دنبال آنان عزم سفر نمود و سرانجام با دختر استاد خویش میرزا هدایت الله ازدواج كرد و زندگانی تازه ای را آغاز نمود. وی از زمره شاگردان پدر عالمش محمد كمل و ملا میرزا شیروانی و علامه مازندرانی بود كه نزدیك به 60 اثر علمی از خود به یادگار گذاشته است. بعد از اینكه میرزا در عتبات از فقیهان بزرگ عصر بهره ها جست به قصد ترویج دین و ارشاد مردم به ایران بازگشت و به زادگاهش شفت گیلان آمد ولی چون آنجا را برای انجام وظیفه مناسب نیافت و دچار مشكلاتی شد به اصفهان رفت و در مدرسه كاسه گران به تدریس پرداخت و در آنجا بود كه شاگردان و عالمانی توفیق حضور در محفل ایشان را پیدا كردند. سید عبدالله فرزند سید محمد رضا كاظمینی یكی از عالمان بی نظیر قرن سیزدهم هجری بود كه سالهای متمادی از عمر با بركت خویش را در كاظمین سپری كرد و از همان آغاز زندگی علمی خویش در محضر پدر و اساتیدی همچون شیخ جعفر كبیر، سید مهدی شهرستانی، محقق قمی حاضر شده و از آنان بهره های وافر برد. ایشان در مسیر تحصیل با فقر شدید دست و پنجه نرم می كرد و در این راه استاد وی آیة الله محمد باقر بهبهانی نقش بسزای در دستگیری از او داشته است به طوری كه در بسیاری از اوقات خود نماز و روزه استیجاری می پذیرفت و پولش را به میرزا می بخشید تا به تحصیلش بپردازد.

چکیده ماشینی


تعداد بازدید : 5294     تاریخ درج : 1388/09/25    

مقدمه

خدای حكیم پس از انبیاء و امامان معصوم(ع) نگهبانی از قوانین و احكام الهی را بر عهده عالمان دین قرار داده است. عالمان بزرگ چشم راه امت و مرز بانان خطه سعادتند. از جمله این ستارگان هدایت، حضرت آیة الله میرزا ابوالقاسم قمی است.پدرش مرحوم آخوند ملا حسن از عالمان سرشناس شفت گیلان بودند در قرن 13 هجری می زیست.(1) ایشان برای استفاده بیش تر از علما گیلان را به مقصد دیار عالم پرور اصفهان تر ك نمود و در آنجا محضر میرزا هدایت الله و میرزا حبیب الله دو عالم روشن ضمیر آن سامان را درك كرد و بهره های وافری از درس آنان برد. زمان زیادی نگذشته

صفحه 80

بود كه آن دو استاد بزرگ برای تصدی امور قضاوت و هدایت و ارشاد مردم به چاپلق از توابع بروجرد عازم شدند و ملا حسن نیز به دنبال آنان عزم سفر نمود و سرانجام با دختر استاد خویش میرزا هدایت الله ازدواج كرد و زندگانی تازه ای را آغاز نمود.

تولد میرزا

تاریخ سال 1151 ه.ق را نشان می داد و خانواده ملا حسن را انتظاری دل نشین كنده ساخته بود. خانواده ایشان منتظر مولودی بودند كه می رفت تا از عالمان تشیع و آغازگر تحولی عظیم گردد. عاقبت این انتظار با گریه های كودكی سعادتمند به پایان رسید و خانه كوچك آن عالم رباّنی را شادمانی فرا گرفت. كودك را ابوالقاسم نام نهادند. وی در دامان پك مادری دل سوز دوران كودكی را سپری كرد و در زیر سایه پدری عالم و متقی به حیات خویش ادامه می داد، چهره ابوالقاسم آینده ای درخشان را نشان می داد.

آغاز حیات علمی

ابوالقاسم هوش و استعدادی فراوان و از دیگر همسالان خویش برتری در خور توجه داشت. از همان ابتدای كودكی با استمداد الهی تحصیل علوم دینی را آغاز كرد و اولین درسهای دینی را در مكتب پدر فرا گرفت و بعد از مدتی درس آموزی از محضر پدر و با اجازه او راهی خوانسار شد و مشتاقانه در درس آیة الله حسین خوانساری حاضر شد(2) و پس از كسب فیض از مجلس درس

صفحه 81

آن بزرگمرد قصد عتبات عالیات را نمود و به مانند پرنده ای عاشق به سوی آن سرزمین علم و فقاهت پرواز نمود و در آنجا توفیق حضور در محفل علمی استاد كل محمد باقر وحید بهبهانی را نصیب خود ساخت.

باغبانهای بوستان

باغبانی سرزمین پر خیر وجود ابوالقاسم را مردانی پك سرشت بر عهده داشتند كه در ذیل از آنها یاد می كنیم. آیة الله حسین خوانساری (متوفی 1191ه.ق) در اصفهان. محقق خوانساری یكی از فقیهان قرن 12 هجری است كه در شهرستان اصفهان می زیست. و با قدرت علمی وی بود كه قامت

صفحه 82

علم و حكمت راست ایستاد و علوم مختلف مسیر اصلی خویش را بازیافت. فقیهان ژرف اندیش وی را فرید عصر، یگانه زمان خویش، سلطان حكما، مربی فقها، برهان متكلمان لقب داده اند.

از شاگردان ایشان می توان به شیخ حر عاملی(ره)(مؤلف وسائل الشیعه) محمد باقر مجلسی(ره)، میرزا عبدالله افندی (مؤلف ریاض العلماء) اشاره كرد.

از جمله تألیفات وی شرحی بر كتاب اللمعة الدمشقیه شهید، تفسیر سوره حمد و مشارق الشموس است.(3)

آیت الله محمد باقر وحید بهبهانی (متوفی 1208 ه.ق)در كربلا وی را محقق بهبهانی و استاد كل لقب داده اند. در سال 1118 ه.ق در اصفهان دیده به جهان گشود. وی از زمره شاگردان پدر عالمش محمد كمل و ملا میرزا شیروانی و علامه مازندرانی بود كه نزدیك به 60 اثر علمی از خود به یادگار گذاشته است. از مهمترین آثار وی: مفاتیح الكلام، مصابیح الظلام، رساله اجتهاد، تقیه در اسلام، تعلیقه رجال، حاشیه وافی حاشیه بر مدارك و معالم و مسالك است.

یكی از شاگردان خوش فهم و با استعداد آن بزرگوار آقا ابوالقاسم قمی است كه در كربلا از وی دانش اندوخته است.(4)

آیة الله محمد باقر هزار جریبی(متوفی حدود 1170 ه.ق در نجف) ایشان از فقیهان نامور، عصر خود بود و در زندگانی كمالات اخلاقی و فضائل علمی و عملی زیبا داشت و الگوی اهل كمال به شمار می رفت.

شاگردان با فضیلت ایشان وحید بهبهانی، سید محمد مهدی بحرالعلوم،

صفحه 83

شیخ جعفر كبیر، سید علی طباطبایی و میرزا ابوالقاسم قمی است.

ایشان برای فراگیری علوم الهی، هزار جریب مازندران را به قصد شهرهای مقدس عراق ترك كرد و سالیانی از زندگانی با بركت خود را در نجف اشرف گذراند.

هجرتها

بعد از اینكه میرزا در عتبات از فقیهان بزرگ عصر بهره ها جست به قصد ترویج دین و ارشاد مردم به ایران بازگشت و به زادگاهش شفت گیلان آمد ولی چون آنجا را برای انجام وظیفه مناسب نیافت و دچار مشكلاتی شد به اصفهان رفت و در مدرسه كاسه گران به تدریس پرداخت و در آنجا بود كه شاگردان و عالمانی توفیق حضور در محفل ایشان را پیدا كردند. با آن حال نتوانست مدت زیادی در آن شهر بماند چرا كه از شر حسودان و مدعیان فضل كه وی را مانع خود می یافتند در امان نبود و این امر بسیار آزارش میداد. از همین رو اصفهان را به قصد شیراز ترك كرد و مدت سه سال در آنجا اقامت گزید و آنگاه به سوی قم روانه شد. با ورود ایشان به قم در مدتی اندك آوازه او همه جا را فرا گرفت

و الطاف الهی با بركات و ترقی روز افزون خستگی سالهای پر رنج گذشته را از وی دور ساخت. با ورود ایشان به قم علاوه بر تدریس و پرورش طلاب و ارشاد مردم حكمان زمان خویش را اندرز می داد. ایشان بارها فتحعلیشاه را نصیحت كرد و وظایف او را یادآور می شد.

روزی فتحعلیشاه به قم آمده و به دیدار میرزا مشرف گردیده بود، میرزا

صفحه 84

او را مورد خطاب قرار داده، می گوید: كاری نكن این ریشهایت (با اشاره به ریش فتحعلیشاه) فردای قیامت به آتش جهنم بسوزد.(5)

اگر چه دربار پیوسته ارتباط خود با میرزا اصرار می ورزید ایشان همچون دیگر علمای شیعه كه در نهانشان ظلم ستزی نهفته است هرگز تن به ارتباط با دستگاه وقت نداد.

فرزندان علمی میرزا

از محضر آیت الله میرزای قمی شاگردان فراوانی بهره علمی جستند و روح تشنه خود را سیراب ساختند. از جمله:

سید محمد مهدی خراسانی (1182- 1246 ه.ق)

وی فرزند سید حسن خوانساری، نوه آقا حسین خوانساری و معروف به مؤلف رساله ابوبصیر است. از دانشوران مشهور قرن سیزدهم بود. كه در خوانسار متولد شد و بیشتر مراتب علمی را در محضر میرزای قمی كسب كرد و جناب میرزا هم علاقه فراوانی به او داشت. وی در علم رجال و بازشناسی راویان همنام مهارت خاص داشت. از آثار وی می توان به شرح بر مبادی الاصول، شرح تبصره علامه شرح الفیه سیوطی اشاره كرد.(6)

میرزا ابوطالب قمی (متوفی 1249 قمری در قم)

فرزند میرزا ابوالحسن قمی و از فقیهان بزرگ شیعه است كه مورد اعتماد فراوان میرزای قمی بود به گونه ای كه بسیاری از كارهای دینی را به ایشان ارجاع می داد.

صفحه 85

میرزا ابوطالب ثروت انبوهی داشت ولی به همان میزان دست بخشش او همیشه به سوی مستمندان گشوده بود و بعد از حیات خود یك سوم از اموال و املك خویش را در راه كارهای خیر وقف نمود.

این عالم بزرگوار پس از رحلت در قبرستان شیخان قم دفن گردید.

سید عبدالله كاظمینی (شبر)(متوفی حدود 1246 قمری)

سید عبدالله فرزند سید محمد رضا كاظمینی یكی از عالمان بی نظیر قرن سیزدهم هجری بود كه سالهای متمادی از عمر با بركت خویش را در كاظمین سپری كرد و از همان آغاز زندگی علمی خویش در محضر پدر و اساتیدی همچون شیخ جعفر كبیر، سید مهدی شهرستانی، محقق قمی حاضر شده و از آنان بهره های وافر برد.

از ایشان آثاری همچون: مصابیح الظلام، جامع المعارف والااحكام، كشف المجمع، زبدة الدلیل و دهها كتاب دیگر به جای مانده است.(7)

از دیگر شاگردان میرزای قمی می توان به این بزرگواران اشاره كرد:

حضرات آیات: حاج محمد ابراهیم كرباسی(كلباسی)

-میرزا علیرضا قمی

-سید اسماعیل قمی

-سید باقر شفتی (معروف به حجة الاسلام)

-محمد علی هزار جریبی

-آقا احمد كرمانشاهی

-سید علی خوانساری

صفحه 86

-شیخ حسین قمی

-حاج ملا اسدالله بروجردی

آیینه صفات برگزیده

زندگانی میرزا را چنان یاد كرده اند كه اگر صبر و استقامت خود وی نبود هرگز بدین مقام و عظمت نائل نمی گشت. او استوارتر از كوه در مقابل مشكلات ایستاد و هرگز ركود

و یأس بر دریای وجودش غالب نشد.

ایشان در مسیر تحصیل با فقر شدید دست و پنجه نرم می كرد و در این راه استاد وی آیة الله محمد باقر بهبهانی نقش بسزای در دستگیری از او داشته است به طوری كه در بسیاری از اوقات خود نماز و روزه استیجاری می پذیرفت و پولش را به میرزا می بخشید تا به تحصیلش بپردازد.(8) با این همه میرزا هرگز از راهی كه برگزیده بود دست بر نداشت. از خصوصیات میرزا جدیت ایشان در مسیر علم آموزی بود به گونه ای كه محبوبترین كارها نزد او مطالعه و تحقیق بود تا آن اندازه كه ستارگان آسمان كمتر شاهد خواب میرزا بوده اند. وی بیشتر شبها را تا صبح به مطالعه می پرداخت.(9)

او احترام خاصی برای اساتید خویش قائل بود و حتی بعد از رحلت آنان احترام آنها را حفظ می كرد. چنانكه نوشته اند، بعد از درگذشت استادش وحید بهبهانی وقتی به كربلا مشرف می شد به خانه آقا می رفت و در خانه او را می بوسید و به این طریق از زحمات چندین ساله استاد قدردانی می كرد.(10) از سویی دیگر او در حسن معاشرت نمونه بود، هنگامی كه با دیگران سخن

صفحه 87

می گفت با چهره ای گشاده مواجه می شد و مردم از همنشینی با وی لذت می بردند.

مؤلف كتاب روضات الجناّت در شخصّیت ایشان می گوید:... آن بزرگوار مردی با تقوا و جلیل القدر، كامل و باهوش بود. او استادی زبردست، پیشوایی بزرگ، ادیبی ماهر، خطیبی توانا بود او خشوعی فراوان، چشمی پر اشك و دلی نالان و دیدگانی گریان داشت....(11)

آثار علمی

1- قوانین الاصول مهمترین و مشهورترین اثر اوست كه اهمیت آن در نزد اهل نظر مخفی نیست. نگارش این اثر گرا نسنگ در سال 1205 ه.ق پایان یافت و سالها جزء مهمترین كتب درسی طلاب در علم اصول بوده و بسیاری از علماء بر این كتاب پر ارزش حاشیه زده اند. مرحوم شیخ آقا بزرگ طهرانی تعداد این شرح ها را 47 شرح ذكر كرده كه یكی از آنها نوشته شیخ انصاری(ره) است. سید صدر الدین موسوی عاملی صدر اصفهانی در وصف این كتاب اینگونه فرمود:

لیت ابن سینا دری اذ جاء مفتخر

باسم الرئیس بتصنیف القانون

ان الاشارات و القانون قد جمع

مع الشفا فی مضامین القوانین

یعنی: ای كاش ابن سینا كه به سبب نگارش كتاب قانون به شیخ الرئیس معروف شد می دانست، كتاب اشارات و قانون و شفا هر سه در مضامین كتاب قوانین الاصول میرزای قمی جمع آوری شده اند(12) این عالم اصولی، در علم

صفحه 88

اصول دارای نظرات ویژه خود است كه در كتابهای علم اصول پیرامون آن اظهار نظرها كرده اند.(13)

2- حاشیه بر زبدة الاصول شیخ بهائی.

3- مرشد العوام (فقه فارسی).

4- رساله استدلالی فارسی در اصول دین.

5- حاشیه بر تهذیب الاصول علامه حلی.

6- منابع الاحكام (فقه به زبان عربی).

7- معین الخواص (مختصر فقهی است).

8- منظومه ای در علم بدیع كه دارای 139 بیت است.

9- رساله هایی در وقف، طلاق و مباحث منطقی(14) .

10- دیوان شعر به فارسی و عربی كه نزدیك 5000 بیت شعر را داراست.

یادگاران

خداوند متعال به این عالم گرانقدر یك پسر و هشت دختر عنایت كرد كه پسرش در زمان حیات آن بزرگوار در گذشت. هفت دختر میرزا (15) هر یك همسر عالمی از عالمان روزگار خود شدند، افرادی كه افتخار دامادی این عالم والا مقام را پیدا كردند عبارتند از:

مولا علی بروجردی، آقا محمد مهدی كلباسی، شیخ علی بحرینی (از فرزندان وی شیخ محمد حسین بحرینی است)، میرزا علیرضا طاهری، حاج ملا اسدالله بروجردی (ایشان دارای سه پسر به نامهای فخرالدین محمد،

صفحه 89

جمال الدین محمد و نورالدین محمد بود)، ملا محمد نراقی (میرزا ابوالقاسم نراقی از فرزندان ایشان است)، میرزا ابوطالب قمی.(16)

غروب غم انگیز

سال 1231 ه.ق یاد آور غروب زندگانی عالمی واراسته و متقی است. آری میرزای قمی در آن سال از جمع دوستان و شاگردان خویش رخت بر بست و به سوی حضرت حق بال گشود و با رفتن خود شهر قم را سیه پوش ساخت. مقبره شیخان افتخار این را داشت كه ان عالم با منزلت را در آغوش گیرد و كنون نیز زیارتگاه عام و خاص شود.(17) خداوند روحش را با پیامبران و امامان معصوم -علیهم السلام- محشور گرداند.

پی نوشت ها:

1 - اعیان الشیعه، ج 2، ص 411.

2 - معارف الرجال، ج 1، ص 49.

3 - علمای بزرگ شیعه، ص 139.

4 - علمای بزرگ شیعه، ص 139.

5 - علمای بزرگ شیعه، ص 197.

6 - گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 122.

7 - علمای بزرگ شیعه، ص 231.

8 - علمای بزرگ شیعه، ص 218.

9 - سیمای فرزانگان، ج 3، ص 350.

10 - روضات الجنات، ج 5، ص 378.

11 - روضات الجنات، ج 5، ص 371.

12 - قصص العلماء، ص 180.

13 - اعیان الشیعه، ج 2، ص 411.

14 - از جمله وی قائل به حجیت ظن مطلق است و اجتماع امر و نهی را ممكن می داند.

15 - برای وی یك هزار رساله نام برده اند.

16 - یكی از دختران میرزا قبل از ازدواج در گذشته است.

17 - گنجینه دانشمندان، ج 1، ص 122.

نویسنده : محمدرضا آزمون

لینک کوتاه :