آیت الله شیخ محمد باقر آیتی بیرجندی معروف به «شیخ محمدباقر مجتهد بیرجندی» و «شیخ محمد باقر قائنی» در ربیع الاول سال ۱۲۷۶ قمری برابر با سال ۱۲۳۸ شمسی در خانواده ای اصیل و با سابقه در روستای گازار از توابع شهرستان بیرجند متولد شد.
پدرش مولا محمد حسن قائنی، یکی از علمای مشهور منطقه بیرجند و اجدادش از علمای معروف به زهد و تقوا بودند.
پدربزرگش مولا علی محمد شریف علوی فاطمی ملقب به «اشرف الشرفا» و جد اعلایش علامه ملا محمد باقر، از شاگردان علامه مجلسی و دارای اجازه از وی و شیخ حر عاملی می باشد.
برادران شیخ محمد باقر نیز از علما و دانشمندان بوده اند. برادر بزرگش آقا شیخ محمد ابراهیم قائنی، برادر دیگرش محمد تقی قائنی ادیب (فاضل و شاعر مخلص به «شعله») وبرادر دیگر حاج ملا محمدعلی است.
مادر ایشان هم از خانواده علم و فضیلت و دختر مولا محمدحسین عسکری قائنی بوده است.
آیت الله شیخ محمد باقر بیرجندی پس از گذراندن دوره کودکی در بیرجند، در سن ۱۲ سالگی به سوی قائن حرکت کرد و در مدرسه جعفریه ساکن شد. او نزد پدر و برادرش حاج ملا محمدعلی و سید ابوطالب قائنی، ادبیات را فرا گرفت و سپس جهت تکمیل سطوح عالیه به مشهد مقدس عزیمت نمود.
وی در سن ۱۴ سالگی به مدرسه میرزا جعفر رفت و در مدت چند سال، دروس معالم، قوانین و شرح لمعه را نزد میرزا هدایت الله مدرس ابهری و دروس رسائل، مکاسب و کفایه را نزد آیات حاج سید عبدالصمد شوشتری، شیخ محمد تقی بجنوردی، شیخ علی یزدی و علامه سید مرتضی یزدی قائنی تلمذ نمود و همزمان حکمت و فلسفه را نزد میرزا علی رضا مدرس سبزواری و علوم تجوید و قرائت را در محضر مولا علی مزینانی آموخت.
آیت الله بیرجندی در مدرسه مورد احترام همه قرار داشت و به توصیه اعتصام الملک، رکن الدوله، فرمانروای خراسان، و میرزا سعید خان، متولی آستان قدس، کمال احترام و توجه بدو می کردند.
استاد وی، میرزا هدایت الله ابهری بارها گفته بود: «من درس را تنها برای ایشان می گویم، زیرا که شیخ بهایی در عالم رویا سفارش او را به من فرموده و گفته است: در آینده به مقامات عالی خواهد رسید.»
ایشان پس از پایان تحصیلات مقدماتی و عالیه در بیرجند، قائن و مشهد در بیست سالگی رهسپار نجف اشرف شد و در فقه، اصول، درایه و رجال از محضر آیات عظام آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، میرزا حبیب الله رشتی، علامه شیخ هادی تهرانی، فاضل ایروانی و حاج میرزا حسین خلیلی طهرانی کسب فیض نمود.
شیخ محمد باقر بیرجندی در سال ۱۳۰۰ قمری به سامرا رفت و در فقه و اصول از محضر فقیه فخرآفرین شیعه، میرزای شیرازی بهره های فراوانی برد و همزمان در علم حدیث و رجال از محضرمحدث جلیل، میرزا حسین نوری صاحب مستدرک، استفاده کردو مورد توجه فراوان آن دو قرار گرفت.
وی از بسیاری از علمای شیعه اجازه روایت و اجتهاد اخذ کرده بود، که برخی از ایشان عبارتند از آیات عظام: محدث نوری، شیخ جعفر شوشتری، شیخ هادی تهرانی، شیخ محمد حسن مامقانی، شیخ فضل الله نوری، میرزا محمد هاشم چهارسوقی اصفهانی، حاج میرزا حسین خلیلی، فاضل ایروانی و سید اسماعیل صدر.
و خود نیز به بسیاری از علما اجازه روایت داده بود، که برخی از آن ها عبارتند از: آیات سید علی مدد موسوی قائنی، شیخ محمدعلی اردوبادی، حاج ملا علی واعظ خیابانی، مرعشی نجفی، ابوالحسن مشکینی، سید علی نقی نقوی لکهنوی، سید حسن آل طه یزدی، و فرزندش شیخ محمدحسین آیتی.
آیت الله شیخ محمد باقر بیرجندی در بیرجندو پس از ازدواج، به تألیف و تصنیف، تدریس علوم دینی و تربیت شاگردان، افتاء و پاسخگویی به پرسشهای مردم و اقامه جمعه (که آن را واجب تعیینی می دانست) و جماعت پرداخت.
همچنین منزل او محل رفع دعاوی و خصومات مردم و قضاوت شرعی بود وبه عنوان حاکم شرع به اجرای احکام شرعی می پرداخت و در مسائل اجتماعی و سیاسی منطقه نیز اظهار نظر می نمود.
وی همه روزه به تدریس فقه و اصول مشغول بود و از این رهگذر، گروه بسیاری از علما و فضلای قائن و بیرجند را در دامان خویش پروراند،که از جمله آنان آیت الله حاج شیخ محمدحسین آیتی و آیت الله شیخ جواد عارفی بیرجندی می باشند.
آیت الله بیرجندی در طول عمر با برکت خود کتاب های فراوانی در رشته های مختلف علوم اسلامی چون فقه و اصول، حدیث، تفسیر، تاریخ، کلام، رجال و درایه، قرائت و تجوید، شعر و ادب به زبان های عربی و فارسی تألیف نمود که شماره آن ها به ۶۲ اثرمی رسد و اکثر آن ها به خط شریفش در کتابخانه مرحوم آیت الله نجفی مرعشی موجود است.
برخی از این آثار عبارتند از: وثیقه الفقهاء(شرح بزرگ و استدلالی تبصره المتعلمین علامه حلی)، العین الباصره فی شرح التبصره، الرساله الفرضیه،(در مسئله «عول وتعصیب»)، منجزات المریض، مجمع المسائل، طلاق الحاکم زوجة الغائب، صلاه الجمعه، نصح الاستغاثه فی الملاعین الثاثه(در اثبات حرمت مواد افیونی، شراب و حشیش)، الرجعه فی النکاح، جامع الفقه، حاشیه بر جامع عباسی، حاشیه بر ریاض المسائل، تزویج البکر، ازاحه الربیه فی وجوب صلاه الجمعه فی زمن الغیبه، الاعسار،ارث الزوجه والحبوه،اجوبه المسائل الوارده من ماوراءالنهر، رساله ای در جهاد، ایضاح الطریق و فص العقیق(این کتاب در محاکم بین اصولی ها و اخباری ها و اینکه هر اصولی صحیح و اخباری است و هر اخبار صحیح در عمل اصولی است)، حاشیه معالم الاصول، قطر الامطار لمن اراد الاستنباط من کتاب الاخبار، التحفه الغرویه(تغریرات بحث اصولی علامه شیخ هادی طهرانی)، شرح کتاب تهذیب الوصول علامه حلی، رساله فی فضیله العلم والعلماءالعالمین، نظم حدیث الکساء، ترتیب اخبار التهذیب والاستبصار والفقیه والکافی، تصحیح وسائل الشیعه، آیات الاحکام، تفسیر قران الکریم (ناتمام)، اکفاء المکائد فی اصلاح المفاسد(رد برصوفیه و بویژه فرقه گنابادی)، الرد علی الشیخیه، صمصام مهدی (در رد خان ملاخان هروی)، لب الخطاب فی رد شبهاب اهل الکتاب، رساله ای در رد بابیه و بهائیه، نور المعرفه(در اصول دین)، فصل الخطاب (در اثبات نبوت خاصه)، بدایه المعرفه(در اصول دین)، بغیه الطالب فی من رای الامام الغائب، تذکره الطالب، الدره البیضاء، الکبریت الاحمر فی شرائط المنبر، مفتاح الفردوس، مکین الاساس فی احوال مولینا ابی الفضل العباس، وقایع الشهور والاعوام، الدرایه والرجال، ذخیره المعاد فی الاجازه لافلاذ الاکباد، رجال قائن، الفوائد الرجالیه، الفوائد الطوسیه و الدروس الرجالیه، الفوائد الکاظمیه(وجیزه المقال فی علم الرجال)، الفوائر المکیه، العوائد القرویه فی شرح الفوائد الغریه، شرح نظم اللئالی(نوشته میرزا ابوالقاسم قاری)، القرائه والتجوید، جنگ، سفینه القماس و مدینه الریاش، الکشکول فی مستطرفات المعقول والمنقول، الاخلاق، الرساله الرجبیه، فاکهه الذاکرین(در ادعیه و زیارات)، منجی المستجیر، ارجوزه فی النحو دیوان اشعار.
سرانجام این عالم ذی فنون، پس از عمری تلاش و کوشش در راه اعلای کلمه حق، در شب جمعه ۱۴ ذیحجه سال ۱۳۵۲ قمری در ۷۶ سالگی چشم از جهان فروبست.
پیکر ایشان را در مدرسه معصومیه غسل دادند و پس از تشییع کم نظیر، در مقبره مخصوص وی در قبرستان بیرجند به خاک سپردند و به دنبال اعلام خبر وفاتش، در بیشتر شهرهای ایران مجالس یادبودی برگزار شد حوزه علمیه قم به سوگ نشست وآیت الله مرعشی در مدرسه فیضیه مجلس باشکوهی منعقد ساخت.
از مرحوم آیت الله شیخ محمد باقر بیرجندی، به جز تألیفات پر ثمر بسیار، نسلی صالح و عالم و نامدار به جای مانده که تاکنون در شهر بیرجند منشا خدمات بوده اند. از آن جمله فرزند بزرگوار ایشان آیت الله حاج شیخ محمدحسین آیتی بیرجندی می باشد که جانشین پدر در تدریس و تألیف و خدمات به مسلمین بود.
جستجو در قاموس نور