علل طبیعی سیل و سیلاب
«"سیل یک چیز قابل جلوگیری نیست"، چون وقتی که بارندگی بشود، قهراً دنبالش سیل وجود دارد؛ امّا "ویرانی" قابل جلوگیری است. ببینید؛ این مهم است. ممکن است سیل بیاید امّا ویرانی هم انجام نگیرد، تلفات هم انجام نگیرد. خداوند متعال میفرماید: ما اَصابَکَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَ ما اَصابَکَ مِن سَیِّئَةٍ فَمِن نَفسِک؛ حسنه از طرف خدا است، [مثل همین] باران. اهمّیّت باران برای آقای وزیر کشاورزی و آقای وزیر نیرو طبعاً بیشتر از دیگران مطرح است؛ بخصوص بعد از این خشکسالی؛ [یعنی] یک جاهایی باران آمده که پانزده سال، شانزده سال خشکسالی بوده -[مثل] منطقه‌ی جنوب خراسان- خب این مال خدا است؛ باران را خدا فرستاده امّا ویرانی را چه کسی درست کرده؟ من این را عرض میکنم که کارهایی را که مانع از ویرانی میشود، قبلاً پیش‌بینی نکردیم و انجام ندادیم. این مطالبی که آقایان بیان کردید، [مثل] مسئله‌ی لایروبی، مسئله‌ی آبخیزداری، مسئله‌ی رودخانه‌های زیر سد و این چیزهایی که شما گفتید، کارهایی است که در طول زمان باید انجام میگرفته، [امّا] انجام نگرفته.» (گزیده‌ای از بیانات مقام معظم رهبری در جلسه ویژه بررسی اقدامات و امدادرسانی‌ها در استانهای سیل‌زده)
سیل به خودی خود یک بلا یا تهدید محسوب نمی شود، بلکه بر اثر نوسان های اقلیمی یا تغییرات در نوع بارش بروز می کند و هر یک از عوامل روی وقوع سیل تاثیر گذار است. تخریب پوشش گیاهی باعث وقوع سیل در سال های اخیر شده است. در اغلب نقاط کشور پوشش گیاهی در حوزه های بالادستی رودخانه از بین رفته است و به بیان دیگر خاک عریان است و به نسبت حجم زیاد بارندگی باعث حرکت آب و وقوع سیل می شود. این در حالی است که پوشش گیاهی و پوشش درختی می تواند در هدایت آب ها نقش حیاتی داشته است، اما در چند سال اخیر به دلیل بی توجهی انسان به طبیعت از حجم پوشش گیاهی کاسته شده و یا در برخی نقاط با تخریب پوشش گیاهی مواجه هستیم. با توجه به وضعیت بی آبی و کم آبی در کشور باید حداقل بارش ها نیز به منابع و سفره های زیر زمینی هدایت شود نه اینکه یک بلای آسمانی قلمداد شود. متاسفانه در کشور ما به بارندگی ها به عنوان موهبت الهی و یک فرصت نگریسته نمی شود و با حرکت آب ها در سطح زمین به نسبت ذرات ریز خاک نیز با آن حرکت می کند و این امر نتیجه ساخت و سازهای غیر اصولی، تغییر کاربری و فعل و انفعال های زمین است. در چند سال اخیر سد سازی ها و کنترل سازه بر منابع آبی و رودخانه ها باعث شده تا پایین دست بستر رودخانه ها تحت تصرف و ساخت و ساز قرار گیرد و این کار ها با اعمال سیاست های نادرست و بی اهمیتی به طبیعت وضع شده است. با این تفاسیر به دلیل عدم وجود شرایط مطلوب در محیط زیست، عدم وجود پوشش گیاهی در قسمت بالا دست رودخانه و عدم هدایت آب ها در پایین دست رودخانه با خسارت های هنگفت مواجه هستیم.
بلایای طبیعی، عذاب یا امتحان؟
جهان همواره دستخوش تغییر و دگرگونی است و در واقع مجموعه ای است از خوشی ها و ناخوشی ها، آسایش و سختی ها، درشتی ها و نرمی ها، پستی ها و بلندی ها و...البته شاید این تنوع و فراز و نشیب در زندگی برخی افراد، کم و یا بیش تر از دیگران باشد؛ ولی نمی توان کسی را یافت که زندگی او همیشه به یک صورت و یک نواخت باشد.
سختی ها و بلاها ابعاد مختلفی دارد و برای هر کسی بسته به شرایط زندگی و اجتماعی یا وضعیت روحی، به گونه ای بروز می کند، بیمار شدن خود یا فرزند و یا یکی از نزدیکان، از دست دادن کسی که با او مأنوس است، مرگ خویشان و نزدیکان، گرفتاری های مالی، بلاهای طبیعی مثل سیل و زلزله، مشکلات شخصی همچون ناسازگاری با همسر، غم و اندوه و پریشانی، غربت، تنهایی، ورشکستگی، ترس، اسارت، فقر و خلاصه هر آنچه بتوان نام بلا و سختی یا مصیبت و ناگواری بر آن نهاد، همگی از دو زاویه قابل مشاهده است.
اگر کسی به مشکلات و مصیبت ها فقط از زاویه جهان مادی نگاه کند، شاید بتواند برای هر کدام دلیلی مادّی بیابد؛ مثل اینکه خشکسالی را معلول نیامدن باران، مریضی به علّت عدم رعایت بهداشت و ورشکستگی را نشانه ای بر عدم آگاهی از تجارت دانست.
امتحانات الهی به گونه ای است که تنها مربوط به فرد نمی شود، بلکه گاهی خداوند جامعه و یا ملتی را امتحان می کند. این امتحان گاهی در اثر اعمال ناشایست و ناپسند انسان ها و گاه در اثر عوامل دیگر است. از دیدگاه قرآن تمام مصایبی که بر فرد و اجتماع وارد می شود، زاییده و برگرفته از رفتار ناپسند بشر و سوءاستفاده از آزادی های خود است. یکی از سنّت های خداوند در مورد انسان های مکلف، سنّت ابتلا و امتحان است. خداوند همۀ انسان ها را در هر زمان و شرایطی در بوتۀ آزمایش و ابتلا قرار می دهد. ابتلا و امتحان الهی قرار گرفتن انسان در مقابل رویداد و حادثه ای است که می تواند در آن یکی از دو راه خوب و بد و یکی از دو طریق سعادت و شقاوت را انتخاب نماید.
- بلاهای طبیعی، زیان های روحی وآزمایش الهی
- وجود بلایای طبیعی
- بلاها و حوادث ناگوار
- بوتۀ امتحان و کورۀ آزمایش الهی
فلسفه امتحان الهی
یونس بن یعقوب گوید: از امام صادق عَلَیهِ السَّلَامُ شنیدم که می فرمود: هر بدنی و جسمی که چهل روز یک بار مصیبت نبیند نفرین شده و ملعون است.
اظهار داشتم: نفرین شده و ملعون است؟!
فرمود: (بلی،) نفرین شده و ملعون است؛ و چون حضرت (مرا شگفت زده) دید که بر من چنین مطلبی سنگین است، فرمود: ای یونس! همانا خراشیدن پوست، کوبیدگی، لغزیدن و افتادن، بدبختی و گرفتاری های زندگی، آزمند و ضعیف گشتن، پاره شدن بند کفش، لرزش پلک های چشم و مشابه آنها از انواع بلایا و مصیبت ها است.
به راستی مؤمن گرامی تر از آن است که چهل روز بر او بگذرد و به جهت گناهان و خطاهایش به وسیله آزمایش پاک نگردد، اگر چه به سبب غم و اندوهی باشد که نداند چرا و چگونه بر او وارد شده است.
به خدا سوگند! بعضی از شما پولهای سکه نزدش گذاشته شود، چون محاسبه کند ناقص و کم باشد، پس ناراحت و غمگین گردد؛ و چون دوباره محاسبه کند، ببیند که درست است، پس همین سبب از بین رفتن بعضی از گناهانش باشد. (تکامل و طهارت روح (ترجمه کتاب شریف التمحیص)، ص: 45)
- امتحان الهی
- امتحان و آزمایش های الهی در قرآن
- انسان و امتحان های الهی
- راه موفقیت در امتحان الهی
- بلا و مصیبت، کلید پاداش
حوادث طبیعی و عدل الهی
داوری قاطع درباره بلاها و گرفتاریها مانند سیلها و زلزله ها وآفت ها در گرو آگاهی ما از وضع عمومی جهان است یعنی بدانیم که این پدیده ها کوچکترین سودی در پهنه زندگی بشر ندارد، و ناگفته پیداست که چنین علم محیط برای انسان عادی دست نمی دهد.
غالبا افراد به این نوع پدیده ها از نقطه نظر مصالح خود وهم میهنان خود می نگرند وقتی آنها را برخلاف مصالح خود تشخیص دادند، با خود می گویند: این نوع بلاها و گرفتاریها با عدل الهی سازگار نیست ولی چه بسا این نوع پدیده ها زیان بار نباشد، بلکه نسبت به گروهی مایه حیات باشد. خصوصا اگر مقیاس را مطلق انسان چه در گذشته و چه در حال و چه در آینده، بدانیم.
ما در این جا برای تقریب مطلب، به مثالی اکتفاء می ورزیم:
طوفانی در شعاع چند کیلومتری پدید می آید و شاخه های برخی ازدرختها را شکسته و برخی را نیز از بن می افکند، از دیده یک کشاورز و صاحبان باغ بلا است، اما چه بسا، این طوفان معلول وزش باد مفید و سودمند است که قطعات ابر را از سواحل دریا همراه داشته است و به سرزمین آماده رسانیده است.
بشر در ارزیابی پدیده ها دچار یک خودبینی خاصی است و هرپدیده ای را از دریچه سود خویش می نگرد، درحالی که باید هرپدیده را با نظام کل جهان سنجید آنگاه درباره آن داوری کرد.
«جزئی نگری» و «خود محوری» سبب می شود که جزئی از جهان که در مقایسه با مجموع «صنع احسن» است، نازیبا جلوه می کند.
درحالی که اگر به مجموع می نگریست، سپس داوری می کرد، چه بسا آن را موزون و زیبا تلقی می کرد، قرآن مجید می فرماید: (الذی احسن کل شی خلقه...).
«او همان کسی است که هرچه را آفرید، نیکو آفرید».
تصدیق به مضمون این آیه در گرو «جمع بینی» است نه «خودبینی»
صبر بر مصیبت و آثار آن
صبر بر مصیبت، تسلط بر نفس از بی تابی و جزع و فزع است؛ یعنی کنترل نفس از انجام رفتاری ناپسند از قبیل جزع و فزع و بی تابی و از دست دادن عنان اختیار. این نوع صبر معمولًا هنگام مبتلا شدن به بلا و مصیبت کاربرد دارد و اصطلاحاً «صبر بر مصیبت» نامیده می شود. بی تابی و از دست دادن عنان اختیار ازآن رو ناپسند است که نشانه ضعف انسان در ناملایمات و ناتوانی در تحمل مصیبت ها و سختی های زندگی است. همچنین از کف دادن عنان اختیار و انجام دادن رفتاری که شایسته انسان نباشد و در آینده مایه سرافکندگی و پشیمانی را فراهم آورد، برازنده انسان خردمند و دوراندیش نیست. قرآن کریم در آیه ذیل به این نوع صبر اشاره کرده، می فرماید: وَ لَنَبْلُوَنَّکمْ بِشَیءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ. بی شک همه شما را با اموری از قبیل ترس و گرسنگی، نقصان مالی و جانی و کمبود محصول آزمایش می کنیم؛ پس به صبرکنندگان مژده بهشت بده. در این آیه شریفه تصریح شده است که هر آینه شما را به چیزی همچون بیماری و ترس از دشمنان، گرسنگی و قحطی، کم شدن مال، آفت محصولات و ابتلا به مرگ عزیزان می آزماییم تا آشکار شود کدام یک از شما بعد از این امتحانات صبر و شکیبایی می ورزید و یا جزع و فزع کرده، ناسپاسی می کنید. آن گاه به پیامبر (ص) می فرماید: «ای محمد! صبرکنندگان در بلایا را به بهشت مژده ده». سپس در آیه بعد در توصیف صابران می فرماید: «آنان چنان جماعتی اند که چون به آنان بلا و مصیبتی وارد آید می گویند: همه از آن خداوندیم و به سوی او باز می گردیم».
علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می نویسد: صابران را دو باره نام برد تا اولًا بشارتشان دهد و ثانیاً راه صبر را و این که چه صبری، صبر جمیل است یادشان دهد، و ثالثاً آن علت واقعی که صبر را بر آدمی واجب می سازد بیان کند، و آن این است که ما مِلک خداییم و مالک حق دارد هر گونه تصرفی در ملک خود بکند، و رابعاً پاداش عموم صابران را که عبارت است از درود خدا و رحمت و راه یافتن به بهشت، معرفی نماید.
وی همچنین اعتقاد و ایمان به مالک بودن خدا را لازمه صبر در مصیبت ها می داند و می نویسد: باید حقیقتاً ایمان داشت که آدمی مملوک خداست و مالکیت حقیقی از آن خداست، و انسان دوباره به سوی مالکش باز می گردد. این جاست که بهترین صبر تحقق پیدا می کند؛ صبری که ریشه و منشأ هر جزع و تأسفی را در دل می سوزاند و قطع می کند، و چرک غفلت را از صفحه دل می شوید.
مدیریت بحران و کاهش بلایای طبیعی
سیل عبارت از یک جریان آب شدید استثنایی است که امکان دارد از بستر طبیعی رودخانه لبریز شده و اراضی اطراف بستر را اشغال نماید. سیل می تواند نتیجه ریزش باران های شدید، ذوب سریع برف و یخ و یا تخریب سدها باشد. علت وجود این فرایند هرچه باشد وقتی که وارد مناطق شهری گردد موجب ایجاد خسارات و گاهی تلفات زیادی می گردد، زیرا که شهر در جریان رشد و توسعه خود فضاهای هیدرولوژیکی طبیعی(مسیلها و بسترهای رودخانه) را مورد تجاوز قرار می دهد. طی چند دهه گذشته شیوه های جدیدی برای مقابله با سیلاب ابداع شده است و این روشها بیشتر ماهیتی پیش گیرانه دارند و نه درمانی. با تعبیه و اجرای طرح های مشخصی برای کاربری اراضی شهری، وضع مقررات و قوانین و همچنین آموزش مردم می توان خسارات ناشی از سیل را کاهش داد و به حداقل رسانید و در عین حال از صرف هزینه های سنگین و گزاف برای احداث تأسیسات مهار سیل ها که بسیار سرمایه برند اجتناب کرد.
- مدیریت بحران شهرها با تأکید بر سیل
- مطالعه و بررسی مدیریت سیل و راهکارهای کاهش خسارات ناشی از سیل
- سیل و مدیریت سیلاب
- فرآیند مدیریت بحران در کاهش بلایای طبیعی
امدادرسانی
قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَنْ رَدَّ عَنْ قَوْمٍ مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ عَادِيَةَ مَاءٍ أَوْ نَارٍ وَجَبَتْ لَهُ اَلْجَنَّةُ.
رسول خدا صلّى اللّٰه عليه و آله فرمود: هر كس مسلمانان را از سيلى يا آتشى نجات دهد بهشت جايگاه اوست. (مشکاة الأنوار في غرر الأخبار، ج 1، ص 377)
«مردم واقعاً کمک کردند و ما این را تجربه کردیم؛ حالا هم آقایان اشاره کردید که مردم واقعاً آماده‌اند، واقعاً شور و شوق کمک‌رسانی در مردم وجود دارد؛ این روحیه‌ی بسیج‌شوندگی برای خدمت و کمک، یک چیز فوق‌العاده‌ای است در کشور. این را از سابق بنده تجربه کرده‌ام؛ از همان سالهای اوّلین تجربه‌ی بنده برای کار امداد که سال ۴۷ بود در زلزله‌ی فردوس، که رفتیم و [دیدیم] مردم از اطراف می‌آیند و همین طور بی‌دریغ، جنس و پول و امکانات و همه چیز میریزند آنجا. حالا هم همین جور است. در قضایای دیگر هم همین جور بوده و مردم آماده هستند؛ از مردم کمک بخواهید. خوشبختانه یک همکاری خوبی هم بین مردم و مسئولین دولتی به وجود آمد که این هم جزو نقاط مثبتی است که الحمدلله در این قضیّه تحقّق پیدا کرد.» (گزیده‌ای از بیانات مقام معظم رهبری در جلسه ویژه بررسی اقدامات و امدادرسانی‌ها در استانهای سیل‌زده)
جستجو در قاموس نور