تاریخ بروزرسانی: 21 دی ماه 1399
زندگینامه آیت الله میرزا محمد حسین نائینی(ره)
محمدحسین نائینی در سال 1240ش. / 1277ق. در شهر نایین و در خاندانی فاضل و محیطی روحانی و خانه ای پر مهر و عطوفت، قدم به عرصه گیتی نهاد و با قدوم مبارک خود آن خانه را رونق و صفایی افزون بخشید.
پدر او شیخ الاسلام میرزا عبدالرحیم بود و خاندان نایینی در اصفهان به بهره مندی از خوبیها شهره عام و خاص و از نظر علم و دینداری زبانزد همگان بودند و خانه ایشان در زمان بروز مشکلات پناه مستمندان بود.
نایینی این اسطوره تقوا، بعد از چندین سال کسب علم از محضر عالمان اصفهان در سال 1303ق آن حوزه را ترک گفت و راهی نجف اشرف شد.
او پس از زیارت بارگاه ملکوتی امیرمومنان علی علیه السلام به شهر سامرا رفت. زیرا آن دیار مقدس با حضور میرزا محمدحسن شیرازی و دیگر اساتید، رونق علمی یافته و دانش پژوهان بسیاری را به سوی خود جلب کرده بود.
او پس از رحلت میرزای شیرازی به همراه استاد دیگر خویش سیداسماعیل صدر راهی کربلا شد و در جوار مرقد امام حسین علیه السلام از این استاد عزیز سود جست و اقامتش در آن شهر دو سال به طول انجامید و سپس با اندوخته ای ارزشمند و کوله باری گرانسنگ در سال 1316ق راهی نجف شد و در آنجا اقامت گزید.
او در کنار تدریس، در جلسه علمی آخوند خراسانی حاضر می شد و در کمترین زمان از یاران و محرمان اسرار او گردید.
سرانجام استاد فقها و مجتهدان عصر آیه الله العظمی میرزا محمدحسین نایینی پس از عمری تلاش و خدمت در پرورش شاگردان گرانمایه و تعالی اسلام و مسلمین در 26جمادی الاولی سال 1355ق. ندای حق را لبیک گفت و به جوار رحمت ایزدی پیوست. پیکر مطهر او در نجف اشرف با شکوه خاصی تشیع گردید و پس از اقامه نماز به وسیله آیه الله سیدابوالحسن اصفهانی، در کنار حرم مطهر حضرت علی علیه السلام به خاک سپرده شد. (خیمه مرداد 1382- شماره 5)
سیره علمی
فقیه نامور بزرگ حوزه علمیه نجف، آیت الله حاج میرزا حسین نایینی از فقهای مؤسس و صاحب نظر در فقه و اصول بوده است که مرجعیت شیعه در برهه ای از زمان بعد از مرحوم آخوند خراسانی و مرحوم سید یزدی به ایشان محول شده است او از شاگردان سید محمد مدرس و میرزای شیرازی و مشاور آیت الله آخوند خراسانی و پس از وی آقا سید کاظم یزدی بوده است. تقریرات درس او توسط مرحوم شیخ محمد علی کاظمینی و آیت الله خویی نگاشته شده و کتابی بزرگ در فقه به قلم خود او که اخیرا هم چاپ شده به جای مانده است، که از آثار گرانقدر او در فقه واصول است. او در عصر خویش مرجعی بنام بوده و در فقه واصول تحقیق و تدقیق داشته است به حدی که او را مجد علم اصول و نو آور آن دانسته اند و به جرات می توان گفت اغلب مراجع و فقهای بعد از ایشان به نوعی از افاضات علمی و رشحات فکری این مرد، فضیلت و دانش بهره برده اند. (فقهای نامدار شیعه ، عقیقی بخشایشی؛ عبدالرحیم)
سیری در زندگانی علمی و سیاسی و اخلاقی نائینی
سیره سیاسی
آقای نائینی، از چهره های برجسته فقاهت و سیاست، وقتی تشخیص می دهد که سلطنت استبدادی قاجار به زیان امت مسلمان ایران است، علیه آن قیام می کند و همگام با آخوند خراسانی، جنبش مشروطه خواهی را رهبری می کند.
وی با آگاهی ژرفی که از سیاست داشت، همزمان، فعالیتهای مستبدان سلطنت خواه و نیز مشروطه خواهان منافق و غرب زده را محکوم می ساخت. می کوشید نهضت مشروطه را که اساس آن بااحساس دینیِ روحانیت و روح ظلم ستیزی ایشان پایه گذاری شد و با همین احساس مردمان به آن روی آوردند، به دست روشنفکران غرب باور به انحراف کشیده نشود.
فریدون آدمیّت، به رغم دریافت تنگ بینانه ای که از اسلام و عالمان اسلامی دارد، در ستایش سیاست ورزی عالمانه نائینی می نویسد:
«نائینی علاوه بر رشته تخصص خود، در حکمت عملی دست دارد، با مدوّنات سیاسی زمان خویش آشناست و نسبت به مسائل دوره اول حکومت مشروطه آگاه است… نسبت به تعرّض مغرب به کشورهای اسلامی حساس است و هوشیاری ملی اش خیره کننده… در انتقاد سیاسی بسیار تواناست.»
در جنگ جهانی اول، زمانی که نیروهای انگلیسی به عراق هجوم آوردند، نائینی و دیگر علمای بزرگ در برابر آنان جبهه گشودند. زمانی که این کشور به اشغال دشمن درآمد وخواستند همه پرسی نمایشی و فرمایشی برگزار کنند، آقای نائینی به حرام بودن شرکت مسلمانان در همه پرسی فتوا می دهد و چون زمان همه پرسی را به تأخیر انداختند، باز هم بر فتوای پیشینِ خود تأکید ورزید:
«بسم اللّه الرحمن الرحیم ـ نعم قد حکمنا سابقاً بحرمة الدخول فی الامر الانتخابات والاعانة فیه بأیّ وجه کان علی کل مُسلم مؤمن باللّه والیوم الآخر وهذا الحکم کما کان لم یتغیّر موضوعه ولم یتبدّل. 17 شوال 1314 قمری الأحقر محمد حسین الغروی النائینی.» (حوزه آذر و دی 1385، شماره 137؛ مهم ترین چالشهای فقهی عالمان عصر مشروطه در عرصه قانونگذاری)
مواضع آیة اللّه نائینی در جریان مشروطیت و حوادث پس از آن
سیره اخلاقی
آیت الله العظمی نائینی(ره) با اشخاصی چون آقا سیدجمال الدین گلپایگانی، آقا سیدمحمد شاهرودی و... در شبانه روز دو مرتبه در مسایل علمی به تبادل نظر می پرداخت و علاقه مند بود شاگردانش از جهت علم و تقوا ممتاز و نخبه بار آیند و از این روی این افراد و عده ای دیگر به مقام والای فقاهت و مرجعیت رسیدند. آن فقیه سترگ به آقا سیدجمال الدین گلپایگانی و سیدعبدالغفار مازندرانی (امام جماعت مسجد بزرگ هندی نجف) گوشزد می نمود: «شما نزد خداوند مسئول هستید اگر از من خطایی سر بزند، به من تذکر ندهید و مرا از هواها و لغزش ها متوجه نسازید و چشم پوشی کنید.» (پاسدار اسلام، شماره 239 افق حوزه افق پارسایی 2)
اقامه نماز شب شرط حضور در درس میرزای نائینی
آثار و تألیفات
از تالیفات آن مرحوم در فقه و اصول که به طبع رسیده است، می توان از رساله «لباس مشکوک» ، «رساله لاضرر» و کتاب «وسیلة النجاة» نام برد. همچنین سؤال وجوابهای استدلالی فقهی که مرحوم حجة الاسلام آقا شیخ حسین حلی آنها را جمع آوری نموده، ولی تا به حال به طبع نرسیده است. (فقهای نامدار شیعه ، عقیقی بخشایشی؛ عبدالرحیم)
وی، کتاب "تنبیه الامّه و تنزیه الملّه" را، اگر چه برای ثابت کردن مشروع بودنِ مشروطه و بیان اصول آن نگاشت، ولی درحقیقت تئوری حکومت اسلامی و اصول سیاسی اسلام را با استفاده از متون و مدارک دینی و با ژرف نگری و دقت نظر، تبیین وتحلیل کرد. به واقع، ایشان نخستین فقیه شیعی است که تفسیری دقیق از اصول اجتماعی و سیاسی اسلام را همراه با استدلالها و استشهادهای استوار از قرآن و نهج البلاغه، در قالب یک نظریه و فلسفه سیاسیِ مدوّن بیان می کند. (حوزه مهر و آبان - آذر و دی 1375، شماره 76 و 77؛ فقاهت و سیاست)
ترجمه عربی کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» ؛ ضرورت ها و اهداف
جستاری در تکوین و تدوین تنبیه الامه
«طبایع الاستبداد» یا «سرشتهای خودکامگی»
بررسی تطبیقی دو کتاب «طبایع الاستبداد» و «تنبیه الامة »
بر بال اندیشه ها
میرزا محمد حسین نائینی، افزون بر بیانیه های شورانگیز نهضت تنباکو و نهضت مشروطیت که به گفته آگاهان، به خامه آن مرد بزرگ به نگارش در می آمد، منشوری در مشروع بودن مشروطیت، ساخت و پرداخت و دفاع نامه ای از آن حرکت تاریخی ملت ایران، نگاشت، که برای همیشه، تابلویی است درخشان در میان شیعیان. او در این اثرماندگار، حکومت غیر امام را غاصبانه می داند و حفظ نظام و نگهداری و دفاع از حوزه اسلام را روشن، که این، با ایجاد قوای نظامی انتظامی و دریافت خراج ومالیات، میسّر خواهد بود.
او، مجموعه کارهای مربوط به نظام وحفظ مملکت و سیاست را به دو دسته تقسیم می کند:
الف. دسته ای که در شرع، قانون و دستور خاص دارند.
ب. دسته ای که در شرع، قانون و دستور خاص ندارند.
در دسته نخست، برابر سازی موارد با مسائل شرعی امکان دارد و در این چنین مواردی مشورت راهی ندارد. در دسته دوم، برابرسازی موارد، با مسائل شرعی، امکان ندارد و مسائل و موضوعها، تحت قانون خاصی از شرع، در نمی آیند. در این دسته، مشورت رواست.
وی، (معظم سیاسات نوعیه را از قسم دوم و تحت عنوان ولایت ولی امر(ع) و نواب خاص و یا عام) آن حضرت می داند که به اختلاف مصالح و نیازها، دگرگون می شوند.
به نظر ایشان، تجزیه قوای سه گانه، لازمه سیاست و ضروری است. و مساوات، سبب امتیاز نداشتن افراد قوی بر ضعیف، احیای سیره رسول گرامی اسلام و برچیده شدن نظام ستمکارانه طاغوت است. (حوزه مهر و آبان - آذر و دی 1375، شماره 76 و 77؛ رویارویی علما و روشنفکران غرب زده در نهضت مشروطه)
مبانی اندیشه سیاسی علامه نایینی
مروری بر اندیشه سیاسی آیه الله نائینی
جامعه مدنی و میرزای نائینی رحمه الله
منشور حکومت از دیدگاه آیت الله نائینی
حدود و جایگاه آزادی در اندیشه سیاسی میرزای نائینی قدس سره
نسبت قانون و شریعت در اندیشه سیاسی علامه میرزای نائینی
قلمرو فقه سیاسی از دیدگاه علاّمه ی نائینی رحمه الله
مبانی و ممیزات نظام مشروطه در رساله سیاسی میرزای نائینی رحمه الله
اندیشه مساوات؛ تبیین مقوله «مساوات» در رساله سیاسی میرزای نایینی(ره)
ولایت فقیه از دیدگاه میرزای نائینی(ره)
محقق نائینی، نظریه پرداز بزرگ مشروطه، از قائلین به ولایت عامّه فقیه بود، هر چند به دلیل مساعد نبودن شرایط، به حکومت مشروطه با اذن و نظارت فقها، رضایت داد. مهم ترین اصلی که وی برای مشروعیت بخشیدن به اصول مشروطه از آن بهره برده، اصل ولایت فقیه است. اصل ولایت فقیه همانند روحی در کالبد کتاب «تنبیه الامه و تنزیه الملة» است که آثارش در تمام فصول کتاب نمایان است.
مرحوم نائینی در مقدمه کتاب پس از آن که حکومتها را به دو قسم «تملیکیه» و «ولایتیه» تقسیم کرده، بر این مطلب پای فشرده که بالاترین وسیله برای حفظ حکومت ولایتیه و مانع از تبدلش به مالکیت مطلقه، صفت عصمت است و با عدم دسترسی به مقام عصمت برای جلوگیری از تبدل حکومت ولایتیه به استبدادیه دو راه وجود دارد: نخست قانون اساسی (نظامنامه) که باید با قوانین شرع مخالف نباشد و وظایف حاکم و مردم را بیان کند. دوم نظارت نمایندگان ملت. سپس در بیان مشروعیت نظارت نمایندگان نوشته است:
«مشروعیت نظارت هیأت منتخبه مبعوثان بنا بر اصول اهل سنت و جماعت که اختیارات اهل حل و عقد امت را در این امور متَّبع دانسته اند به نفس انتخاب ملت متحقق و متوقف بر امر دیگری نخواهد بود. امّا بنابر اصول ما، طایفه امامیه، که این گونه امور نوعیه و سیاست امور امت را از وظایف نواب عام عصر غیبت علی مغیبه السلام می دانیم، اشتمال هیأت منتخبه بر عده ای از مجتهدین عدول و یا مأذونین از قِبَل مجتهدی و تصحیح و تنفید و موافقتشان در آراء صادره برای مشروعیتش کافی است.»
وی در فصل دوم کتاب نوشته است:
«دوم آنکه از جمله قطعیات مذهب ما، طایفه امامیه، این است که در این عصر غیبت علی مغیبه السلام آنچه از ولایت نوعیه را که عدم رضای شارع مقدس به اهمال آن حتی در این زمینه معلوم باشد وظایف حسبیه نامیده و نیابت فقهای عصر غیبت را در آن قدر متیقن و ثابت دانستیم و حتی با عدم ثبوت نیابت عامه در جمیع مناصب، و چون عدم رضای شارع مقدس به اختلال نظام و ذهاب بیضه اسلام، بلکه اهمیت وظایف راجع به حفظ و نظم ممالک اسلامیه از تمام امور حسبیه از اوضح قطعیات است، لهذا ثبوت نیابت فقها و نواب عام عصر غیبت در اقامه وظایف مذکوره از قطعیات مذهب خواهد بود.»
ولایت فقیه از دیدگاه فقیهان دوره مشروطه
مشروطه و اندیشه ولایت تشریعی ؛ مبانی اندیشه سیاسی نائینی
مشروعیت و مقبولیت از دیدگاه علامه نائینی
شاگردان
فضل و دانش وی، چنان در افق بالایی قرار داشت که طلاب از اقطار مختلف کشورهای اسلامی به درس ایشان حاضر گشته و از نظرات دقیقشان استفاده می کردند، وجود همان دقت نظر، و تحقیقات علمی، ایشان را محور حرکت علمی در نجف اشرف گردانید.
از سوی دیگر، مرحوم میرزا عنایت خاصی نسبت به شاگردان خود داشته واهتمام کامل در تربیت و پرورش آنان بذل می نمود. در تهذیب و تعلیم آنان، طبق برنامه و اصول صحیح اهتمام کامل داشت. شاگردان آن مرحوم نظرات ایشان را حفظ کرده یا به تحریر درآورده و به طبع رسانیده اند و به حوزه های علمیه خود القاء می نمودند و این امر حیات علمی میرزای نائینی را زنده نگه داشته است و با وجود این آثار او همیشه باقی و جاوید است. در اینجا ما به ذکر اسامی تنی چند از مشاهیر تلامذه ایشان که به درجه اجتهاد رسیده اند اکتفاء می کنیم:
1 - آیة الله آقا سید جمال الدین گلپایگانی؛ 2 - آیة الله آقا سید محمود شاهرودی؛ 3 - آیة الله آقا شیخ موسی خوانساری؛ 4 - آیة الله آقا شیخ محمد علی کاظمی خراسانی؛ 5 - آیة الله سید محمد حجت کوه کمری؛ 6 - آیة الله سید محسن طباطبائی حکیم؛ 7 - آیة الله علامه سید محمد حسین طباطبائی. و جمعی دیگر از بزرگان و مراجع معاصر ایران...» (فقهای نامدار شیعه؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم؛ ص 364)
شرح حال آیة الله سید جمال الدین گلپایگانی مرجع تقلید شیعیان تماشای تزکیه
آیةالله العظمی حاج سیدمحمود شاهرودی
آیة اللّه حاج میرزا محمدباقر زنجانی
مصاحبه بااستاد آیت الله حسینی همدانی (نجفی)
از نگاه دیگران
این علمای عراق را که تبعید کردند به ایران، برای مخالفتی بود که می کردند با دستگاهها. مرحوم آسید ابو الحسن و مرحوم آقای نائینی و مرحوم شهرستانی و مرحوم خالصی، اینها را که تبعید کردند از عراق به ایران، برای این بود که اینها بر خلاف اینها صحبت می کردند، خلاف این دستگاهها حرف می زدند؛ از این جهت تبعید کردند و اینها را هم فرستادند به ایران که ما خودمان دیگر اینها را شاهدیم. (صحیفه امام / ج 3، ص: 243)
مرحوم آقای نائینی (رحمة اللّه علیه)، روز اولی که برای درس روی منبر نشست، گریه کرد و گفت: این همان منبری است که شیخ انصاری (ره) روی آن نشسته، حالا من باید روی آن بنشینم. (نقل قول مقام معظم رهبری از امام خمینی(ره) در جمع فضلا و طلاب و روحانیون مشهد، 04/ 01/ 1369)
کنگره بزرگداشت آیت الله نائینی
گفت و گو با حجة الاسلام والمسلمین غروی نائینی
آیةاللّه العظمی نائینی فقیهی صاحب مکتب و مبنا بود
نظر مرحوم نائینی برای جلوگیری از استبداد
در سایه سار خاطرات
علامه جعفری رحمه الله می گوید: آیة اللّه العظمی خوئی رحمه الله به من گفت: «تا مدتها مرحوم میرزای نایینی به خواب کسی نیامده بود. شاگردی داشت که از اهالی گلپایگان بود. ایشان (مرحوم نایینی) با اینکه خیلی کم به کسی اجازه اجتهاد می داد و در اجازه دادن خیلی ممسک بود، به این طلبه اجازه اجتهاد داده بود. پس از گذشت مدت زیادی از ارتحالشان، به خواب این طلبه آمد. آن طلبه از مرحوم نایینی چنین پرسیده بود که می دانم که الفاظ نمی توانند بیانگر وقایع آن جهان باشند، ولی به هر حال بفرمایید در آن عالم چه خبر است؟ میرزا جواب داده بود:
کس نمی داند در این بحر عمیق
سنگریزه قرب دارد یا عقیق
مرحوم خویی به من فرمود که نمی دانم این شعر از کیست؟ من هم آن وقت نمی دانستم، ولی بعدها این شعر را در منطق الطیر عطار دیدم.» (مبلغان، شماره 104)
میرزا محمّد حسین نائینی و امام زمان(عج)
جستجو در قاموس نور